________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
જવાહરલાલ નહેરુનાં આર્થિક વિચારો
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી વિશાલ આર. જોશી
પૂર્વભૂમિકા :
“હિંદના ઔઘોગિક વિકાસમાં તેમજ હિંદના અર્થતંત્રને સ્વાવલંબી બનાવવામાં નહેરુનું યોગદાન અમૂલ્ય છે.” ડૉ.રાધાકૃષ્ણન્.
સ્વતંત્ર હિદના પ્રથમ વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નહેરુનો જન્મ ૧૪ નવેમ્બર, ૧૮૮૯ નાં રોજ પ્રયાગ ખાતે થયો હતો. એમના પિતા મોતીલાલ નહેરૂ પાસેથી એમને સ્વતંત્રતાના અને સ્વાવલંબનના સિદ્ધાંતો વારસામાં મળ્યા હતા.
નહેરુનું આર્થિક જીવન :
જવાહરલાલ નહેરુનો જન્મ આર્થિક દૃષ્ટિએ સધ્ધર એવા કુટુંબમાં થયો હતો. એઓની યુવાવસ્થા પાશ્ચાત્ય દેશોમાં પસાર થઈ હોવાથી એમનું સમગ્ર જીવન વૈભવી વાતાવરણમાં પસાર થયું હતું. હિંદમાં આવ્યા બાદ અને એમાં પણ ગાંધીજીના સંપર્કમાં આવ્યા બાદ એમની આ વૈભવી જીવનશૈલીમાં મોટો ફેરફાર જોવા મળ્યો, વૈચારિક મતભેદ રહ્યો. સમૃદ્ધ પરિવારમાં જન્મેલા અને એમાં પણ પાશ્ચાત્ય જીવનશૈલીનો સ્વાદ માણેલા નહેરુ પર પાશ્ચાત્ય અર્થશાસ્ત્રીઓની ઘેરી અસર જોવા મળતી હતી, તેથી એમનું વ્યક્તિગત જીવન આર્થિક દૃષ્ટિએ પાશ્ચાત્ય જીવનનાં રંગે રંગાયેલું હતું. વિદેશી વસ્તુઓનો ઉપયોગ કરવાનો એમને શોખ રહ્યો હતો. એમના અંતિમ કાલમાં તો એમને એર-કન્ડિશ્નર વગર ચાલતું જ નહોતું. આ બાબત હિંદની આર્થિક પરિસ્થિતિને લક્ષ્યમાં રાખીને વિચારીએ તો જરા ખૂંચે ખરી. આ ઉપરાંત જવાહરલાલ જ્યારે પણ હિંદના પ્રવાસે કે મુલાકાતે નીકળતા ત્યારે હંમેશને માટે હવાઈમાર્ગનો ઉપયોગ કરવાનું પસંદ કરતા. હિંદની સ્થિતિથી વિપરીત એમના આ વૈભવી જીવનને કારણે કદાચ એમના પ૨ ૧૨ માર્ચ, ૧૯૫૫ નાં રોજ નાગપુર ખાતે કોહલી નામક રિક્સા-ચાલકે એમના પર હુમલો કર્યો હતો એની અસર હોય. ‘દિલ્હી ચૅમ્બર્સ ઑફ કૉમર્સ ઍન્ડ ઇન્ડસ્ટ્રીઝ'ના વાર્ષિક અધિવેશનમાં નહેરુ કદાપિ ગયા ન હતા. ઉપરાંત એઓ હિંદના વેપારી કે ઉદ્યોગપતિઓ સાથે ઊઠવા-બેસવાનું પસંદ કરતા નહોતા. અપવાદોને બાદ કરતાં કોઈ પણ ભારતીય ઉદ્યોગપતિ સાથે એમને લાંબો સમય સંબંધો સારા રહ્યા નથી, જેમકે ..જે.આર.ડી.તાતા સાથે એમનો વ્યવહાર જરા અજૂગતો કહી શકાય એવો હતો. આ બાબતને અનુસંધાને આપણને જણાઈ આવે કે એમનું વ્યક્તિગત આર્થિક જીવન હિંદની આર્થિક સ્થિતિથી વિપરીત હતું, જ્યારે બીજી દૃષ્ટિએ વિચારીએ તો નહેરુ પોતાના વ્યક્તિગત જીવનમાં પણ પૈસા કે અન્ય મોંઘી ચીજ-વસ્તુઓની સંગ્રહખોરીમાં માનતા નહોતા. જવાહલાલ માનતા હતા કે હિંદના ઔદ્યોગિક વિકાસ માટે ભારતીય નાગરિકોએ હિંદમાં જ મૂડીનું રોકાણ કરવું જોઈએ. પોતાને માટે રાખવામાં આવેલી સુરક્ષા-વ્યવસ્થા નહેરુને પસંદ નહોતી, કેમકે એની પાછળ તેમજ અન્ય નેતાઓ પાછળ થતો આ ખર્ચ એમને અયોગ્ય જણાતો હતો. એઓ પોતાના સુરક્ષા-કર્મચારીઓ વિશે આગળ પાછળ વારંવાર કાપ મૂકતા હતા. ખર્ચને ટાળવા માટે એઓ જ્યારે દેશ-વિદેશના પ્રવાસે જતા ત્યારે કોઈ જ કર્મચારીને લઈ જવાનું પસંદ કરતા નહિ. આમ પોતાની સુરક્ષા પાછળ કરવામાં આવતો ખર્ચ એમને પસંદ ન હતો.
નહેરુ અને હિંદનું અર્થતંત્ર :
ભારતીય અર્થતંત્રના વિકાસમાં નહેરુનાં વિચારો અને કાર્યોને તપાસીએ તો ઔદ્યોગિક કાંતિ પછી પથિક- સપ્ટેમ્બર-૧૯૯૭ - ૧૧
For Private and Personal Use Only
