________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ભો. જે. વિદ્યાભવનનાં ખતપત્રોનું વિહંગાવલોકન
ડૉ. વિભૂતિ વિ. ભટ્ટ ખતપત્રોનું ઐતિહાસિક સાધન તરીકે કેટલું મહત્ત્વ છે એ જોયા પછી એમાં આવતી વિગતોનો હવે વિચાર કરીએ.
આ સંગ્રહમાં મુઘલ-ઇસ્લામ કાલનાં તથા મરાઠા બ્રિટિશ અને અર્વાચીન કાલને લગતાં ખતપત્રો સંગૃહીત છે. કેટલાંક કાગળ પર અને મોટા ભાગનાં કાપડ પર નાની સાંકડી પટ્ટીને ખેળ ચડાવીને એ પર લખાયેલાં છે. આમાં સળંગ લીટી દોરીને દેવનાગરી અને અથવા ગુજરાતીમાં લખાણવાળાં ખતપત્રો અહીં વધુ હોવાથી એઓમાંથી વિગતો ભરવામાં આવી છે. અલબત્ત, અરબી-ફારસીમાં અને જૂની ગુજરાતી તથા મોડી જેવી લિપિમાં પણ લખાણ લખેલાં છે તેનો અહીં ખાસ સમાવેશ કર્યો નથી, મરાઠા અને બ્રિટિશ કાલનાં આ સંગ્રહનાં ખતપત્રોનું કેટલુંક વિહંગાવલોકન થઈ ગયું હોવાથી, કેટલાંક વિશિષ્ટ ખતપત્રો પ્રકાશિત થયેલાં હોવાથી અહીં એનું સામાન્ય વિહંગાવલોકન કરીને એઓનું ઐતિહાસિક રાજકીય સાંસ્કૃતિક વગેરે અનેક રીતે કેટલી બધી વિગતોના અભ્યાસમાં મહત્ત્વ છે એ જોવાનો પ્રયત કરીએ.
આ બધાં ખતપત્રો પૈકી કેટલાંક મિતિવાળાં કે મિતિ વિનાનાં કે અસ્પષ્ટ મિતિવાળાં, નાના-મોટા માપનાં અને લાંબા-ટૂંકા લખાણવાળાં છે તે બધાં ગેલ્વેનાઇઝ્ડ પતરાનાં ભૂંગળામાં સાચવવામાં આવ્યાં છે. મુધલ અમલ દરમ્યાનનાં ખતપત્રો અહીં સૌથી વધુ સંખ્યામાં સંગૃહીત છે. આ કાલ દરમ્યાન વહીવટી રાજ્યતંત્ર વ્યવસ્થિત ચલાવવા માટે બાદશાહો કાળજી રાખતા હોય એમ લાગે છે. દિલ્હીમાં કેંદ્રીય રાજ્યપુરા મુખ્ય હતી છતાં જુદા જુદા પ્રદેશોમાં અધિકારીઓ નીમીને, એઓને સત્તા અને જવાબદારીઓ સોંપીને કેંદ્રીય વહીવટ ચાલતો. એ પ્રકારની પ્રથા અત્યાર સુધી ભારતમાં ચાલી આવેલી છે.
ગુજરાતનો વહીવટ દિલ્હીના બાદશાહોએ નીમેલા સૂબાઓ દ્વારા થતો. એ સૂબો અમુક ગામ કે પરગણાનો વહીવટ ચલાવવા માટે નાયબ સૂબેદાર કે નાઝીમ જેવા હોદ્દેદારને નીમતો. આ ઉપરાંત મોટા ગામના કે શહેરના વહીવટ માટે અમુક પ્રદેશ-વિસ્તારના નાના સ્થાનિક અમલદારોને નીમીને શાંતિ અને વ્યવસ્થા જાળવવી, મહેસૂલ ઉધરાવવું, ન્યાય આપવો વગેરે કાર્યો કરતો. આપણા સંગ્રહનાં અમદાવાદનાં ખતપત્રો પરથી એ બાબત યથાર્થ લાગે છે. અમદાબાદના મુઘલ વહીવટ દરમ્યાન અમુક બાદશાહના સમયે શહેરના જુદા જુદા વિસ્તારમાં સ્થાનિક અધિકારીઓ નીમીને વ્યવસ્થા થતી. કેટલીક વાર એક ખતપત્રમાં એકથી વધુ વિસ્તા૨નો અને એના અધિકારીઓનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે, તો કોઇકમાં એક જ સ્થળનો કે જે પ્રદેશની મિલકત મકાન હોય તેટલા પૂરતી જ વિગત અપાતી હોય છે; જેમકે રફીશાહ શાહદોલા પાતશાહ ઉર્ફે બાદશાહ રફી-ઉદ્-દૌલા ઉર્ફે શાહજહાં રાજાના રાજ્ય-અમલ (ઈ.સ.૧૭૧૯) દરમ્યાનના એક ખતપત્ર નં. ૮૮૩૮ માં દુર્ગબ્રહ્મવાટે નેયણપુરમાંનો અધિકારી મી૨કોઈ શ્રી સલાબનખાંન, પીરોજવાડનો ફોજદા૨ તથા જાગીરદાર, બીજા એક ખતપત્રમાં જાગીરદાર મીયા મહમદ અકરમ, ઠાકુર, સીમના (‘સીમારી') કોટવાલ વગેરે હતા. ઇદલપુર(માદલપુર)ના અધિકારી કાનૂગા, ફોજદાર, શ્રેષ્ઠીનાં પદો સાથે નામો નોંધાયાં છે. હાજીપુરવાડે(માં) મીરકોઈ પદે હવાલદાર, પત્રી, કાર્નંગો વગેરે નામો મળે છે (નં. ૮૮૯૫), સં.૧૭૮૨ માં સાબરમતીની પશ્ચિમે ત્રવાડી, ફોજદાર, કાર્નંગો વગેરે, શેખપુરમાં કાનૂંગો, પિરોજપુરમાં સલાબતખાન વગેરે, સાહિલાબાદમાં હાક્યમ ગમરુરાનારા, શ્રેષ્ઠીપદ ગુરવાન (નં. ૮૮૪૫) વગેરે વગેરે.
પાદટીપ : (૧) ‘પયિક', વર્ષ ૩૪, અંક ૧-૨, ૧૯૯૪, પૃ.૯૧ (૨) 'મુઘલકાલ' પ્રચલિત શબ્દ હોવા છતાં એવા પ્રયોગ માટે મતભેદો પ્રવર્તતા હોવાથી આ પ્રયોગ કર્યો છે. (૩) હ.ગં. શાસ્ત્રી, ‘મરાઠાકાલીન ખતપત્ર', ‘બુદ્ધિપ્રકાશ', માર્ચ, અમદાવાદ, ૧૯૭૮, પૃ. ૧૨૧-૧૨૪; વિભૂતિ ભટ્ટ, 'બ્રિટિશકાલીન ખતપત્રો', 'સામીપ્સ', અપ્રિલ-જૂન, અમદાવાદ, ૧૯૮૫.
પથિક, સપ્ટેમ્બર-૧૯૯૭ + ૯
For Private and Personal Use Only
