Pathik 1996 Vol 36 Ank 12

Author(s): Nagjibhai K Bhatti and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 7

હત્યાકાંડ જલિયાંવાલા બાગની ઘટના કરતાં પણ મોટો હતો, પણ સૌથી મોટી વક્રતા એ છે કે કોઈને એના વિશે જાણ નથી.' ચાર વર્ષ પહેલાં મૃત્યુ પામેલા સ્વાતંત્ર્યસેનાની શોભાલાલ ગુપ્તાએ પ્રસ્તાવનામાં લખ્યું છે : 'જલિયાંવાલા બાગ હત્યાકાંડ પાલચિતરિયાની સરખામણીમાં ફિક્કો પડી જાય છે.'
પુસ્તકમાંથી વિગતો અનુસાર આ વિસ્તારનાં આદિવાસીઓ તેજાવતને સ્થાનિક શાસકો તથા અંગ્રેજો સામે અવાજ ઉઠાવનાર, આદિવાસીઓમાં એ અંગેની જાગૃતિ લાવનાર અને સમાજસુધારણા કરનાર મસીહા માનતાં!! હતાં. તેજાવત પોતે એ હત્યાકાંડમાંથી માંડ માંડ બચી શક્યા હતા. એમને બે ગોળી વાગ્યા પછી ટેકેદારો એમને ઊંટ પર નાખીને ડુંગરામાં લઈ ગયા હતા. ૧૯૨૯ માં એમણે મહાત્મા ગાંધીની વિનંતીથી શરણાગતિ સ્વીકારી ત્યાંસુધી એઓ ભૂગર્ભમાં રહ્યા હતા. એ પછી એઓ સળંગ સાત વર્ષ સુધી જેલમાં રહ્યા હતા. ૧૯૬૩ માં) ઉદયપુરમાં એમનું અવસાન થયું હતું.
હત્યાકાંડનો સૌથી મોટો પુરાવો એ છે કે ૧૯૪૭ માં આઝાદી મળ્યા પછી થોડા જ દિવસમાં મોતીલાલ તેજાવત ૧૯૨૨ ના એ હત્યાકાંડના શહીદોને અંજલિ આપવા પાલચિતરિયા ગયા હતા ત્યારે પણ એમણે આદિવાસીઓ, અને મૃત્યુ પામેલાઓનાં સગાંસંબંધીઓની એક સભાને સંબોધી હતી. દડવાવનાં ૮૭ વર્ષનાં વિધવા કાળીબહેન દેવાભાઈ પટેલ કહે છે : “૧૯૪૭ માં મોતીલાલ અમારા ઘેર આવ્યા હતા ત્યારે હત્યાકાંડના દિવસે એઓ જે રસ્તેથી 1 ભાગ્યા હતા તે રસ્તો પણ એમણે અમને બતાવ્યો હતો. તેજાવતે હત્યાકાંડના સ્થળને ‘વીરભૂમિ' નામ આપ્યું હતું અને શહીદોની યાદમાં દર સાતમી માર્ચે ત્યાં એક મેળો ભરવાનું પણ કહ્યું હતું, પણ ત્રણેક વર્ષ પછી મેળો યોજાવાનું બંધ થઈ ગયું. ગુજરાતના ભૂતપૂર્વ મુખ્ય પ્રધાન અને આ વિસ્તારને વિધાનસભ્ય અમરસિંહ ચૌધરી અહીં એક સ્મારક બનાવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. અમરસિંહ કહે છે : “અંગ્રેજોની ગોળીઓ મરનાર લોકોનાં કુટુંબીઓ અને ઘટનાને નજરોનજર જોનારા કેટલાંય લોકો હજી પણ જીવે છે છતાં ઇતિહાસના પાના પર આ ઘટનાને યોગ્ય સ્થાન કેમ ન મળ્યું એનો ઇતિહાસકારોએ જવાબ આપવો પડશે.'
આ હત્યાકાંડ અહીંના લોકો માટે કદાચ દંતકથા સમાન બની ગયો હશે, પણ એની આસપાસનું રહસ્ય હજી જળવાઈ રહ્યું છે. એ સવાલ અનુત્તર રહે છે કે સત્તાવાળાઓ આટલી સહેલાઈથી આ ઘટનાને કેવી રીતે દબાવી શક્યા ! દંતોલી ગામના ૫૫ વર્ષના ભૂતપૂર્વ સરપંચ ગૌતમ પટેલનાં દાદીમાં આ ઘટનાના સાક્ષી હતાં, એમણે
ૌતમભાઈ કહે છે : “ભોગ બનનારાં દૂર દૂરનાં ગામડાંનાં હતાં અને એમના મૃતદેહ લેવા કોઈ આવ્યું નહોતું. ઘણાં સ્થાનિક લોકો ભાગી ગયાં હતાં. આવા ગાઢ જંગલમાં મૃતદેહોનો નિકાલ કરવો બહુ સહેલો હતો.'
ગજરત વિદ્યાપીઠની આદિવાસી સંશોધન સંસ્થાના ડિરેક્ટર સિદ્ધરાજ સોલંકીના કહેવા પ્રમાણે થોડા|| મહિના પછી એ હત્યાકાંડના અહેવાલો અમુક અખબારોમાં આવ્યા હતા. સિદ્ધરાજભાઈ પોતે પાલચિતરિયાથી ૫૦|| કિલોમીટર દૂર આવેલા ગામના આદિવાસી છે. તેઓ કહે છે : “આ ઘટના બની છે એ વિશે કોઈ નક્કર પુરાવા નથી એ જ વાત અંગ્રેજ સરકારે આ ઘટનાને ભૂંસી નાખવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો એનો મોટો પુરાવો છે.' - આ ઘટનાના કોઈ સીધા પુરાવાઓ નથી, છતાં જલિયાંવાલા બાગની ઘટના સાથે આ ઘટનાની સરખામણી થઈ જાય છે. સંખ્યાબંધ લોકો ઘટનાનું જે ચોકસાઈથી અને વિશ્વાસપૂર્વક વર્ણન કરે છે તે જોતાં લાગે છે કે ઘટના વિશે વ્યવસ્થિત તપાસ થવી જોઈએ. ૧૨૦૦ લોકો મૃત્યુ પામ્યાં હોવાની વાત સાચી હોય તો મૃતદેહો જે કૂવામાં નાખી દેવાયા હોવાનું કહેવાય છે તે કૂવામાંથી હાડપિંજરો કે વેરવિખેર હાડકાં મળી આવવાં જોઈએ, એમનું ફોરેન્સિકી પૃથક્કરણ પણ થવું જોઈએ, એ જ રીતે આસપાસ દાટી દેવાયેલાં મનાતાં શબોના અવશેષો પણ મળી આવે. જે લોકોએ એ હત્યાકાંડ નજરોનજર જોયો છે અથવા તો જેમના બાપદાદાઓ હત્યાકાંડના સાક્ષી બન્યા છે તે લોકોની | વાતોમાં કદાચ અતિશયોક્તિ હશે. પણ એ દિવસે પાલચિતરિયામાં કશુંક ભયંકર બન્યું હતું એ વાતનો ઇનકાર કરવો મુશ્કેલ છે.
(‘ઇન્ડિયા ટુડે'ના સૌજન્યથી, સાભાર) પથિક, સપ્ટેમ્બર-૧૯૯૭ ૪