Pathik 1996 Vol 36 Ank 12

Author(s): Nagjibhai K Bhatti and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 9

અને નેતૃત્વના ઉમદા ગુણો તથા હોશિયારી હતી. પરિણામે લખનૌની એ સમયની તમામ ગણિકાઓનું એણે નેતૃત્વ પ્રાપ્ત કર્યું હતું.
એ ૧૮૫૭ ના સંગ્રામના શિલ્પીઓ પૈકીના એકે શ્રી તાત્યા ટોપેના પરિચયમાં આવી હતી અને રાષ્ટ્રિયતાના રંગમાં રંગાઈ હતી. ઉપરાંત એ જ સમયના બીજા આંદોલનકારી નેતા નાના સાહેબનો પણ પરિચય થતાં સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામમાં ભાગ લેવાની તમન્ના વધુ બળવાન બની. અન્જિનબાઈએ પોતાની કલા દ્વારા શમશુદ્દીન નામના એક બ્રિટિશ અફસરને પોતાની પ્રેમજાળમાં લઇને એની મદદથી એક ટોળકી બનાવી હતી. એ ટોળકીના સભ્યો અંગ્રેજી હકૂમત તથા લશ્કરની મહત્ત્વની બાતમી મેળવી સ્વાતંત્ર્યસેનાનીઓને પૂરી પાડતા હતા. આ ટોળકીમાં ફક્ત નાચવા-ગાવાવાણી સ્ત્રીઓ તથા કલાકારો હતાં, જે ત્રણ વિભાગમાં વહેંચાયાં હતાં : (૧) જાસૂસી વિભાગ, (૨) બીજો વિભાગ યુદ્ધમાં ઘવાયેલા આંદોલનકારીઓની શુશ્રુષા કરતો હતો તથા (૩) ત્રીજા વિભાગના સભ્યો જરૂર પડ્યે યુદ્ધના મેદાનમાં હથિયાર ધારણ કરીને અંગ્રેજોની સામે લડતા પણ હતા. અજિજનબાઈએ પોતાના ધનના ભંડારો આ સ્વાતંત્ર્યવીરો માટે ખુલ્લા મૂક્યા હતા.
ઈ.સ. ૧૮૫૭ ના જૂનની ૪ થી તારીખે અન્જિનબાઈ પોતાના પ્રિય ઘોડા પર બેસી, બન્નર પહેરી, હાથમાં હથિયાર ધારણ કરીને અંગ્રેજ સેના વચ્ચે કૂદી પડી હતી અને એક બહાદુર વીરાંગનાની જેમ અંગ્રેજી સૈન્યનો કચ્ચરઘાણ વાળ્યો હતો. આખરે અંગ્રેજ સૈન્યના હાથે પકડાઈ ગઈ. ગોરા હાકેમે એને અંગ્રેજી હકૂમતની માફી માગવા કહ્યું તથા અંગ્રેજી હકૂમતની તરફેણમાં ગાયન-વાદનના કાર્યક્રમો કરવાનું જણાવ્યું, તો અંગ્રેજ હાકેમ એને જીવતી છોડવા તૈયાર હતો ત્યારે આ બહાદુર વારાંગનાએ પોતાને તોપના ગોળા સામે ઊભી રહી મોત માગ્યું અને હિંદની સ્વતંત્રતાની ઘોષણા કરતાં કરતાં પોતાના પ્રાણની આહુતિ આપી દીધી - વીરગતિ પ્રાપ્ત કરી.
ભારતીય ઉપખંડના આધુનિક સમયના સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામમાં પણ અગાઉની પરંપરાને આગળ વધારતાં ગણિકાઓ પોતાનો ફાળો આપવાનું ચૂકી નથી એનાં પણ અનેક ઉદાહરણો છે.
આધુનિક સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામની મશાલને જલતી રાખવામાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવનાર ગણિકા હતી. પૂનાની ચંદાબાઈ કે જે લોકમાન્ય બાળ ગંગાધર ટિળકની ભક્ત હતી. એણે પોતાનાં દેશ-ભક્તિાનાં ગીતો દ્વારા જબ્બર લોકજુવાળ ઊભો કર્યો હતો. લોકોને આઝાદીની લડાઈમાં જોડાવાનું જોમ-જોશ પૂરાં પાડ્યાં હતાં અને તેથી અંગ્રેજી શાસનના પાયા હચમચી ગયા હતા. એનું મશહૂર એક ગીત નીચે પ્રમાણે હતું :
પરિદ, હોની ઓ તુમ આઝાદ, કાહે તુમ પિંજર પરે ?
ભરો તુમ સાંસે-આઝાદી, કે તોડો જુલ્મી જંજિરે !” આ ઉપરાંત કાશીની હુસ્નાબાઈ નામની ગરિકાએ સર્વપ્રથમ સમગ્રદેશની તવાયફ સભા કાશીમા બોલાવી હતી, જેમાં કહેવાય છે કે મહાત્મા ગાંધીજી પણ ઉપસ્થિત રહ્યા હતા તથા સભાનું પ્રમુખસ્થાન બનારસની વિખ્યાત ગાયિકા વિદ્યાધરીદેવીએ લીધું હતું. હુસ્નાબાઈએ કાશીની આ સભામાં ગાંધીજીની આજ્ઞાથી “સ્વતંત્ર હિન્દુસ્તાનની ઘોષણા કરી હતી તથા હાજર રહેલી તમામ ગણિકાઓને વિદેશી માલને બહિષ્કાર કરવાની પ્રતિજ્ઞા લેવરાવી હતી.
આ પછી ગાંધીજીએ પોતાના પ્રત્યેક કાર્યક્રમમાં દેશભક્તિના ગીતોનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો તથા એનું ગાન પણ શરૂ કરાવ્યું હતું.
નપથિક • સપ્ટેમ્બર-૧૯૯૭ - ૬ ))