Pathik 1996 Vol 36 Ank 12

Author(s): Nagjibhai K Bhatti and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 5

વિભાગના નિવૃત્ત એસોસિયેટ પ્રોફેસર એલ.પી.માથુર કહે છે : "પાલચિતરિયાની ઘટનાને સાવ દબાવી દેવામાં આવી હતી. મોતીલાલ તેજાવતની એ વખતની પ્રવૃત્તિઓ અંગેની સત્તાવાર રેકૉર્ડ સ્પષ્ટ બતાવે છે કે આ ઘટના બની એના સત્તર દિવસ પહેલાં તેજાવત અને એમના ભીલ ટેકેદારો ૧૮ મી ફેબ્રુઆરી, ૧૯૨૨ ના રોજ ખેડબ્રહ્માની નજીકના વાલરેન ગામથી પાલચિતરિયા તરફ જવા નીકળ્યા હતા. ખેડબ્રહ્માના પોલિટિકલ એજન્ટ ખેરવાડાના પોલિટિકલ એજન્ટને આ વિશે માહિતી આપતો એક ટેલિગ્રામ કર્યો હતો, જે ખાર્તાઇઝમાં સચવાયેલો છે.” માથુર કહે છે કે સંશોધનના એક વિદ્યાર્થી તરીકે, અંગ્રેજોએ ભૂંસી નાખેલા, આવા તો ઘણા કિસ્સા એમની જાણમાં ! આવ્યા છે.
પણ અંગ્રેજો બનાવને નજરોનજર જોનારા લોકોની યાદદાસ્ત ભૂંસી નથી શક્યા. નજરે જોનારા કહે છે કે તેજાવત નજીકનાં દાંતા સિરોહી ડુંગરપુર ને ઉદયપુરના ૨૦60 આદિવાસીઓ સાથે પાલચિતરિયા આવ્યા હતા. આ સિવાય આજુબાજુનાં બીજાં ગામડાંના 3000 લોકો એમને સાંભળવા એકઠા થયા હતા. આદિવાસી વતી ૨૧ માગણીઓ ઉઠાવવા માટે તેજાવતે આ સભા બોલાવી હતી.
કોડિયાવાડ ગામના ૯૦ વર્ષના કોયાજી ધૂળાજી પટેલ કહે છે કે આ ઘટના એમણે નજરોનજર જોઈ હતી. કોયાજી એ હત્યાકાંડનું વર્ણન કરતાં કહે છે : “ગોળીબાર શરૂ થયો કે તરત લોકો નાસભાગ કરવા લાગ્યાં. હું એક ખેતરની વાડ આડો સંતાઈ ગયો. ત્યાંથી મેં જે જોયું તે માની ન શકાય એવું હતું. લોકો ગોળી વાગવાને કારણે રીતસર ફંગોળાતા હતા. સિપાહીઓ લોકોએ પહેરેલાં ચાંદીના ઘરેણાં માટે પણ એમને મારી નાખતા હતા. મને બરાબર યાદ છે કે બાજુના અનોદ્રા ગામના નાથાજી મોથાલિયાને મારીને એક સિપાહીએ એમણે હાથમાં પહેરેલાં કડાં કાઢી લીધાં હતાં.' કોયાજીના કહેવા પ્રમાણે એક સિપાહીએ એમને ગોળીએ દેવાને બદલે બંદૂકનો કંદો મારીને ભાગવા કહ્યું એટલે એઓ બચી ગયા હતા. કોયાજી કહે છે : “હેર નદીના સૂકા પટમાં અને મેદાનમાં ચારે બાજુ લાસો વિખરાયેલી પડી હતી. લાસોને બાજુમાં આવેલા કૂવામાં નાખી દેવાઈ હતી. કૂવામાં છેક કાંઠા સુધી મડદાંનો ખડકલો થઈ ગયો હતો.'
ચિઠોડા ગામના ૮૫ વર્ષના સુખાભાઈ બોડાસના પિતા લાલજી આ હત્યાકાંડમાં ઇજા થતાં પાછળથી મૃત્યુ પામ્યા હતા. સુખાભાઈ કહે છે : “મારા પિતાએ આ લોહિયાળ બનાવનું જે વર્ણન કર્યું હતું તે હું હજી ભૂલી શકતો નથી. લડાઈના મેદાનની જેમ આખું મેદાન સેંકડો લાસોથી ભરાઈ ગયું હતું અને હરિજનો પોલીસના હુકમ પ્રમાણે બાજુમાં આવેલા કૂવામાં લાસો નાખી રહ્યા હતા. એ દિવસે ૧૨૦૦ થી વધુ લોકોને એકસાથે રહેંસી નાખવામાં | આવ્યાં હતાં. એ વખતે ૧૦ વર્ષના સુખાને પિતા સાથે જવાની બહુ ઈચ્છા હતી, પણ લાલજીભાઈને કંઈક ગરબડ | | થશે એવી ગંધ આવી ગઈ હતી. ગોળી વાગી પછી એક મહિના સુધી પથારીવશ રહીને પછી મૃત્યુ પામેલા | લાલજીભાઈની વાતો આજે પણ એમના પુત્રના મગજમાં અંકાઈ ગઈ છે.
આ ઘટના બની ત્યારે ત્યાંથી એક કિલોમીટર દૂર સૂરમાં ધોળાજી નિનામા એમની ઝૂંપડી પાસે ઢોર ચરાવતા હતા ત્યારે એમણે ગોળીબારનો અવાજ સાંભળ્યો હતો. આજે ૮૩ વર્ષના સૂરમાં નિનામાને અંધાપો આવી ગયો છે અને ટેકા વગર ચાલી શકતા નથી. એઓ એ દિવસ યાદ કરતાં કહે છે, : “શરૂઆતમાં એક બંદૂકમાંથી ગોળી છૂટી હોવાનો અવાજ આવ્યો, પણ થોડી મિનિટો પછી મશીનગનમાંથી ગોળીઓ છૂટતી હોય એવા અવાજ સંભળાયા, એકાએક જ મેં લોકોને મારી તરફ ભાગી આવતાં જોયાં, કેટલાંક તો ગોળી વાગી હોવાને કારણે થાને હાથથી દબાવીને દોડતાં હતાં, હું ખેતરની વાડ પાછળ સંતાઈ ગયો હતો.'
કાયાજી પટેલ અને આ ઘટના નજરોનજર જોનારા બીજા કેટલાક લોકો કહે છે કે તાવતના આગ ઓકતા || ભાષણને કારણે ઉશ્કેરાઈ ગયેલા એક આદિવાસીએ પોતાની દેશી બંદૂકમાંથી હવામાં ગોળીબાર કર્યો એ પછી એમ.બી.સી.ના “ટોપાવાળા અંગ્રેજ સાહેબે જવાનોને ગોળીબાર શરૂ કરી દેવાનો આદેશ આપ્યો હતો.
જો કે ધટનાના સાક્ષીઓ કહે છે કે એકલદોકલ અપવાદ સિવાય કોઈ આદિવાસી હથિયાર લઈને આવ્યા
- પથિક - સપ્ટેમ્બર-૧૯૯૭ - ૨)