Pathik 1996 Vol 36 Ank 12

Author(s): Nagjibhai K Bhatti and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 6

નહોતા. આ લોકો કહે છે કે એમ.બી.સી.ના જવાનો ખેરવાડાના એમના મુખ્ય મથકેથી વિજયનગર આવ્યા અને ત્યાંથી પાલચિતરિયા તરફ કૂચ કરી રહ્યા હતા ત્યારે આંદોલનકારી આદિવાસીઓએ એમના માર્ગમાં અડચણો ઊભી કરી હતી. આ કારણે જવાનો પહેલેથી જ ઉશ્કેરાયેલા હતા,
બેલવેટા ગામના ૬૭ વર્ષના કાળાજી રામાજી ગામેતી આ ઘટનાનું વધુ સ્પષ્ટ વર્ણન કરે છે. એમના દાદીમાં સોમીબહેન પણ એ હત્યાકાંડમાં મૃત્યુ પામ્યાં હતાં. એ સભામાં કાળાભાઈના દાદા ધૂળાભાઈ અને સોમીબહેન બંને ગયાં હતાં. કાળાભાઈના કહેવા પ્રમાણે ગોળીબારમાં ઊગરી ગયેલા ધૂળાભાઈ ૧૨૦૦ લોકો મૃત્યુ પામ્યા હોવાનું કહેતા હતા. કાળાભાઈને એમના દાદાએ એ દિવસે જે વાતો કરી છે તે તેમને શબ્દેશબ્દ યાદ છે. વાડાં ઊભાં થઈ જાય એવું એ ઘટનાનું વર્ણન એઓ કરે છે. એમના કહેવા પ્રમાણે સોમીબહેન તો ‘ટોપાવાળા સાહેબની બાજુમાં જ ઊભાં હતાં. ઉશ્કેરાયેલા “સાહેબ” અને ફટાફટ બંદૂક ઉપાડી નિશાન લેતા જવાનોને જોઈને સોમીબહેન | ગભરાઈ ગયાં હતાં. એમણે “સાહેબ' પાસે ખોળો પાથરીને ગોળીબાર ન ફરવા આજીજી કરી હતી, પણ ત્યાં સુધીમાં આદિવાસીઓએ સૂત્રોચ્ચારો શરૂ કરી દીધા હતા. “સાહેબે સિપાહીઓને ગોળીબારનો આદેશ આપ્યો અને બંદૂકો ધાણી ફૂટતી હોય એમ ગોળીઓ કાવા લાગી. ધાંધલ થઈ ગઈ એટલે સોમીબહેન જીવ બચાવવા નજીકમાં રહેતા | હરિજનની ઝુંપડી તરફ ભાગ્યાં, પણ ત્યાં પહોંચે એ પહેલાં તો એમને ગોળી વીંધી ગઈ અને ત્યાં જ ઢળી પડ્યાં.
દતોલી ગામના ૮૪ વર્ષના થાવરાજી સૂરજી સડાટ્ટ માંડ માંડ ચાલી શકે છે અને ઉંમર એમના ચહેરા પર વર્તાય છે, પણ જયારે એમના મોટા ભાઈ હીરાભાઈ કેવી રીતે મૃત્યુ પામ્યા એવું પૂછીએ ત્યારે તરત એઓ કહે છે : “મારા પિતા સૂરજીભાઈએ અમને બન્નેને સભામાં જવાની ના પાડી હતી, પણ હીરાભાઈ માન્યા નહિ. એ ધરાર સભામાં ગયા એની કિંમત એમને ચૂકવવી પડી. બીજે દિવસે મારા પિતા અને બીજા બે જણ એમનો મૃતદેહ લઈ આવ્યા ત્યારે એમના હાથ પરથી ચાંદીનાં કડાં કોઈએ ઉતારી લીધાં હતાં.'
દંતોલી ગામના જ ૬૦ વર્ષના કૂરાભાઈ પટેલને એ કિસ્સો એટલે યાદ છે કે એમનાં કાકી વખતબહેન માત્ર ૧૯ વર્ષની કાચી ઉંમરે વિધવા થઈ ગયાં હતાં. ૧૫ વર્ષ પહેલાં એમનાં કાકી મૃત્યુ પામ્યાં. વખતબહેને કૂરાભાઈને કહ્યું હતું : “એમને (એમના પતિ કોયાભાઈને) ખભાની નીચે ઇજા થઈ હતી અને છતાં ગમે તેમ કરીને છટકી ગયા, પણ ઘરના દરવાજે પહોચતાં વેંત એઓ ફસડાઈ પડ્યા અને છેલ્લા શ્વાસ પણ ત્યાં જ લીધા.'
દેતોલીના જ બીજા એક રહેવાસી ૪૯ વર્ષના જીવાભાઈ કાળાભાઈ અસારી કહે છે કે એમનાં દાદીમા અવારનવાર એ બનાવ યાદ કરતાં, જીવાભાઈનાં મા દાદીમા અને કાકી જીવાભાઈના દાદાનો મૃતદેહ લઈને પાલચિતરિયાથી ઘેર પાછાં ફર્યા હતાં. વિજયનગર તાલુકા કોંગ્રેસના પ્રમુખ લક્ષ્મણભાઈ કોટવાલ કહે છે : “આ ઘટના અહીંના ઈતિહાસનો કદી ન ભૂંસાઈ તેવો ભાગ બની ગઈ છે.'
આ આદિવાસીઓ પોતાના હક માટે અડગ રહીને ગોળીએ મર્યાં એ ઘટના અહીંના લોકોના મનમાં એવી કોતરાઈ ગઈ છે કે કોઈ વ્યક્તિ કોઈ વાતે ટસની મસ ન થતી હોય તો લોકો એને પૂછે છે કે “આટલી હઠ કરે છે તો મોતીલાલ તેજાવતની ધમાલમતલબ કે હત્યાકાંડ)માં તું પણ કેમ મર્યો નહિ?” વીસ વર્ષ પહેલાં હત્યાકાંડના સ્થળેથી સાત આંબા કાપીને લાતી મોકલવામાં આવ્યા હતા ત્યારે હત્યાકાંડ થયો હોવાનો એક મહત્ત્વનો પુરાવો મળ્યો હતો. લાતીમાં આંબાના થડ વહોરાતાં હતાં ત્યારે થડમાં ખૂંપી ગયેલી ઘણી ગોળીઓ મળી આવી હતી. પાલચિતરિયા નજીકના દડવાવની નિશાળના ૪૫ વર્ષના શિક્ષક ભીમજીભાઈ પટેલ કહે છે : “મેં પોતે એ ગોળીઓ જોઈ હતી. ગોળીને કારણે આરીની ધાર પણ નકામી થઈ જતી હતી. કમનસીબે થડમાંથી નીકળેલી ગોળીઓ સાચવી રાખવા જેટલીય સમજ અમારામાં નહોતી.'
૧૯૮૫ માં રાજસ્થાન સાહિત્ય અકાદમીએ પ્રકાશિત કરેલા એક પુસ્તકમાં આ હત્યાકાંડનો ઉલ્લેખ છે. ઉદયપુરના સ્વર્ગસ્થ હિન્દી લેખક પ્રેમસિંહ કાંકરિયાએ તેજાવત પર લખેલા આ પુસ્તકમાં લખ્યું છે : “એ કમનસીબ દિવસે પાલચિતરિયામાં ૧૨૦૦ આદિવાસીઓને એમ.બી.સી.એ ગોળીએ દીધાં, મૃતકોની સંખ્યાની દ્રષ્ટિએ આ પI
પપિથિક સપ્ટેમ્બર-૧૯૯૭ ૩