Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 02
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
१०
पाणिनीय-अष्टाध्यायी प्रवचनम्
नृषत् । शुधि । अधर । ओजस् । वर्चस् । विमनस् । रभन्। हन्। रोहत्। शुचिस्। अजरस् । इति भृशादयः ।
आर्यभाषा - अर्थ - (अच्चे:) च्चि प्रत्यय से रहित (भृशादिभ्यः) भृश आदि प्रातिपदिकों से परे (भुवि) भवति=होने अर्थ में (वा) विकल्प से ( क्यङ) क्यङ् प्रत्यय होता है (च) और (हल: ) अन्त्य हल् का (लोपः) लोप हो जाता है। हल् का लोप अन्वाचयशिष्ट है। यदि प्रातिपदिक के अन्त में हल हो तो लोप हो जाता है। 'अच्वि' के वचन से अभूततद्भाव विषय में क्यङ् प्रत्यय होता है क्योंकि 'अभूततद्भावे कृभ्वस्तियोगे सम्पद्यकर्तरि च्चि: ' (५/४/५०) से च्वि' प्रत्यय अभूततद्भाव विषय में होता है। नञयुक्त का तत्सदृश द्रव्य अर्थ में कथन होता है।
उदा०
० - अभृशो भृशो भवति-भृशायते । जो सबल नहीं है वह सबल होता है। अशीघ्रः शीघ्रो भवति-शीघ्रायते । जो शीघ्रकारी नहीं है वह शीघ्रकारी होता है। असुमनाः सुमना भवति-सुमनायते। जो उत्तम मनवाला नहीं है, वह उत्तम मनवाला होता है ।
सिद्धि - सुमनायते । सुमनस् + सु + क्यङ् । सुमनस्+य। सुमन+य। सुमनाय । सुमनाय+लट्। सुमनाय+शप्+त। सुमनाय+अ+ते । सुमनायते। यहां सब कार्य पयायते के समान हैं। ऐसे ही - भृशायते, शीघ्रायते ।
क्यष् (भवत्यर्थे) -
(६) लोहितादिडाज्भ्यः क्यष् | १३ |
प०वि० - लोहितादि-उ
-डाज्भ्यः ५ ।३ क्यष् १ । १ ।
स० - लोहित आदिर्येषां ते लोहितादय:, लोहितादयश्च डाचू च ते - लोहितादिडाच, तेभ्य: - लोहितादिडाज्भ्यः (बहुव्रीहिगर्भितेतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
अनु०-वा, भुवि, अच्वेरिति चानुवर्तते ।
अन्वयः - अच्विभ्यो लोहितादिडाज्भ्यो भुवि वा क्यष् । अर्थ:- अच्चि - अन्तेभ्यो लोहितादिभ्यो डाजन्तेभ्यश्च प्रातिपदिकेभ्यः परो भुवि=भवत्यर्थे विकल्पेन क्यष् प्रत्ययो भवति ।
पूर्वस्मिन् सूत्रेऽभूततद्भावेऽर्थे क्यङ् प्रत्ययो विहितः, लोहितादिभ्यो डाजन्तेभ्यश्च क्यषेव स्यादिति नियमार्थं वचनम् । 'वा क्यष : ' ( १ । ३ । ९० ) इति परस्मैपदमात्मनेपदं च भवति ।
For Private & Personal Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org