Nyayabindu Tika

Author(s): P I Tarkas
Publisher: Nutan Mudranalay

Page 10

१ परिच्छेदः] न्यायाबन्दुटोका यत्प्रवर्तकं तदिह परीक्ष्यते । तच्च पूर्वमात्रम् । न तु साक्षाकारणं । सम्यग्ज्ञाने हि सति पूर्वदृष्टस्मरणम्, स्मरणादाभलाषः, आभलाषात्प्रवृत्तिः प्रवृत्तेश्च प्राप्तिः । ततो न साक्षाहेतुः । अर्थक्रियानि से तु यद्यपि साक्षात्प्रवृत्तिस्तथापि तन्न परीक्षणीयम् । यत्रैव हि प्रेक्षावन्तोऽर्थिनः साशङ्कास्तत्परीक्ष्यते । अक्रियानि से च ज्ञाने सति सिद्धः पुरुषार्थः । तेन तत्र न साशङ्का अर्थिनः । अतस्तन्न परीक्षणीयम् । तस्मात्परीक्षार्हमसाक्षात्कारणं सम्यग्ज्ञानमादर्शयितुं कारणशब्द पारत्यज्य पूर्वग्रहणं कृतम् ।
पुरुषस्यार्थः । अर्थ्यत इाते 'अर्थः' । काम्यत इति यावत् । हेयोऽर्थ उपोइयो वा । हेयो ह्यर्थो हातुमिष्यते, उपादेयो ह्युपादातुम् । न च हेयोपादेयाभ्यामन्यो राशिरस्ति । उपेक्षणीयोऽप्यनुपादेयत्वाद्धेय एव । तस्य सिद्विनिमुपादानं च । हेतुनिबन्धना हि सिद्धिरुत्पत्तिरुच्यते । ज्ञाननिबन्धना तु सिद्धिरनुष्ठानम् । हेयस्य हानमनुष्ठानम् , उपादेयस्य [५] चोपादानम् । ततो हेयोपादेययोर्हानोपादानलक्षणा अनुष्ठितिः सिद्धिरित्युच्यते ।
सर्वा चासौ पुरुषार्थसिद्धिश्चेति । सर्वशब्द इह द्रव्यकास्न्ये वृत्तो न प्रकारकास्न्र्ये । ततो नायमर्थः - द्विप्रकारापि सिद्धिः सम्यग्ज्ञाननिबन्धनेति । अपि त्वयमर्थः - या काचित्सिहिः सा सर्वा कृत्रीवासौ सम्यग्ज्ञाननिबन्धनेति । मिथ्याज्ञानाद्धि काकतालीयापि नास्त्यर्थसिद्धिः । तथा हि - यदि प्रदर्शितमर्थ प्रापयत्येवं ततो भवत्यर्थासद्धिः । प्रदर्शितं च प्रापयत्सम्यग्ज्ञानमेव । प्रदार्शतं चाप्रापयान्मथ्याज्ञानम् । अप्रापकं च कथमसिधिनिबन्धनं स्यात् । तस्माद्यन्मिथ्याज्ञानं न ततोऽर्थसिद्धिः । यतश्चार्थसिद्धिस्तत्सम्यग्ज्ञानमेव । अत एव सम्यग्ज्ञानं यत्न तो व्युत्पादनीयम् , यतस्तदेव पुरुषार्थासद्धेर्निबन्धनम् । ततो यावद् ब्रूयापुरुषार्थसिद्धिः सम्यग्ज्ञाननिबन्धनैवति तावदुक्तं सर्वा सा सम्यग्ज्ञानपूर्विकेति । इतिशब्दस्तस्मादित्यस्मिन्नर्थे । यत्तदोश्च नित्यमभि