Nyayabindu Tika

Author(s): P I Tarkas
Publisher: Nutan Mudranalay

Page 44

२ परिच्छेदः ]
न्यायबिन्दुटीका
३९
अन्येषां विरोधकार्यकारणभावाभावासिद्धेः ॥ ४७ ॥
उपलब्ध्यनुपलब्धिमद्भ्योऽन्येऽनुपलब्धा एव ये तेषां विरोधश्व कार्यकारणभावश्च केनचित्सहाभावश्च व्याप्यस्य व्यापकस्याभावेन सिध्यति यस्मात् ततो विरोधिकार्यकारणभावाभावासिद्धेः कारणात् उपलब्ध्यनुपलब्धिमन्त एव विरुद्धादयो निषेध्याः । [३९] उभयवन्तश्च दृश्या एव । तस्मात् दृश्यानामेव प्रतिषेधः । तदयमर्थः - विरोधश्च कार्यकारणभावश्च व्यापकाभावे व्याप्याभावश्च दृश्यानुपलब्धेरेवेति । एकसंनिधावपराभावप्रतीतौ ज्ञातो विरोधः । कारणाभिमताभावे च कार्याभिमताभावप्रत्ययेऽवसितः कार्यकारणभावः । व्यापकाभिमताभावे च व्याप्याभावे निश्चिते निश्चितो व्याप्यव्यापकभावः । तत्र व्याप्यव्यापकभावप्रतीतेर्निमित्तं अभावः प्रतिपत्तव्यः । इह गृहीते वृक्षाभावे हि शिंशपात्वाभावप्रतीतौ प्रतीतो व्याप्यव्यापकभावः । अभावप्रतिपत्तिश्च सर्वत्र दृश्यानुपलब्धेरेव । तस्मात् विरोध कार्यकारणभावं व्याप्यव्यापकभावं च स्मरता विरोधकार्यकारणभावव्याप्यव्यापकभावविषयाभावप्रतिपत्तिनिबन्धनं दृश्यानुपलब्धिः स्मर्तव्या । दृश्यानुपलब्ध्यस्मरणे विरोधादीनामस्मरणम् । तथा च सति न विरुद्धादिविधिप्रतिषेधाभ्यामितराभावप्रतीतिः स्यात् । विरोधादिग्रहणकालभाविन्यां च दृश्यानुपलब्धाववश्यस्मर्तव्यायां तत एवाभावप्रतीतिः । तत्र यद्यपि संप्रति नास्ति दृश्यानुपलब्धिः, विरोधादिग्रहणकाले स्वासीत् । या दृश्यानुपलब्धिः संप्रति स्मर्यमाणा सेवाभावप्रतिपत्तिनिबन्धनम् । ततः ' संप्रति नास्ति दृश्योपलब्धिः' इत्यभावसाधनत्वेन दृश्यानुपलब्धिप्रयोगात् भिद्यन्ते कार्यानुपलब्ध्यादिप्रयोगाः । विरुद्धविधिना कारणादिनिषेधेन च यतो दृश्यानुपलब्धिराक्षिप्ता ततो दृश्यानुपलब्धेरेव कालान्तरवृत्तायाः स्मृतिविषयभूताया अभावप्रतिपतिः । अमीषां च प्रयोगाणां दृश्यानुपलब्धावन्तभावः । तदनेन सर्वेण दृश्यानुपलब्धावन्तर्भावो दशानामनुपलब्धिप्रयोगाणां पारम्पर्येण दर्शित इति वेदितव्यम् ।