Nyayabindu Tika

Author(s): P I Tarkas
Publisher: Nutan Mudranalay

Page 82

३ परिच्छेदः] न्यायबिन्दुटीका संशयहेतुः, यदि तयोः एकत्रापि सद्भावनिश्चय। न स्यात् । सद्भावनिश्चये तु यद्येकत्र नियतसत्तानिश्चयः, विरुद्धः हेतुर्वा स्यात् । अनियतसत्तानिश्चये तु साधारणानकान्तिकः संदिग्धविपक्षव्यावृत्तिकः संदिग्धान्वयः असिद्धव्य तिरेको वा स्यात् । एकत्रापि तु वृत्त्यनिश्चयात् असाधारणानैकान्तिको भवति । ततोऽसाधारणानकान्तिकस्य अनैकान्तिकावे हेतुद्वयं दर्शयितुमाहन हि सात्मकनिरात्मकाभ्यामन्यो राशिरस्ति
यत्र प्राणादिर्वतेत ।। १०० ॥ ___ न हीति । सहात्मना वर्तते 'सात्मकः ' । निष्क्रान्त आत्मा यस्मात्स 'निरात्मकः ' । ताभ्यां [ 'हि' ] यस्मात् नान्यो राशिरस्ति, किंभूतः ? यत्रायं वस्तुधर्मः प्राणादिः वर्तेत ; तस्मादयं तयोर्भवति संशयहेतुः ।
कस्माइन्यराश्यभाव इत्याह[७७] आत्मनो वृत्तिव्यवच्छेदाभ्यां सर्वसंग्रहात्॥१०१॥
आत्मनो ‘वृत्तिः ' सद्भावः 'व्यवच्छेदः' अभावः ताभ्यां सर्वस्य वस्तुनः ‘संग्रहात ' कोडीकरणात । यत्र ह्यात्मास्ति तत् सात्मकम् । तदन्यन्निरात्मकम् । ततो नान्यो राशिरस्ति संशयहेतुत्वकारणम् ।
प्रकाराभ्यां सर्वसंग्रहं प्रतिपाद्य द्वितीयमाह-- नाप्यनयोरेकत्र वृत्तिनिश्चयः ॥ १०२ ॥
नाप्यनयोः सात्मकानात्मकयोमध्ये एकत्र सात्मकऽनात्मके वा 'वृत्तेः' सद्भावस्य निश्चयोऽस्ति । द्वावपि राशी त्यक्त्वा न वर्तते प्राणादिः, वस्तुधर्मत्वात् । ततश्चानयोरेव वर्तते इत्येतावदेव ज्ञातम् । विशेषे तु वृत्तिनिश्चयो नास्तीत्ययमर्थः ।
तदाह-- सात्मकत्वेन निरात्मकत्वेन वा प्रसिद्ध
प्राणादेरसिद्धेः ॥ १०३ ॥