Nyayabindu Tika

Author(s): P I Tarkas
Publisher: Nutan Mudranalay

Page 104

३ परिच्छेदः]
न्यायविन्दुः च प्रतिषेध उक्तः तेषामुपलब्धिलक्षणप्राप्तानामेवोपलब्धिरनुपलब्धिश्च वेदितव्या । अन्येषां विरोधकार्यकारणभावासिद्धेः ।
विप्रकृष्टविषयानुपलब्धिः प्रत्यक्षानुमाननिवृत्तिलक्षणा संशयहेतुः । प्रमाणनिवृत्तावप्यर्थाभावासिहेरिति ।
तृतीयः परिच्छेदः। .... त्रिरूपलिङ्गाख्यानं परार्थानुमानम् । कारणे कार्योपचारात् । तविविधं प्रयोगभेदात् । साधर्म्यवद्वैधर्म्यवच्चेति । नानयोरर्थतो भेदः कश्चिदन्यत्र प्रयोगभेदात् ।
तत्र साधर्म्यवत्--उपलब्धिलक्षणप्राप्तं सन्नोपलभ्यते सोऽसध्यवहारविषयः सिहः, यथाऽन्यः कश्चिद्दष्टः शशविषाणादिः, नोपलभ्यते च क्वचित्प्रदेशविशेष उपलब्धिलक्षणप्राप्तो घट इति । तथा स्वभावहेतोः प्रयोगः--यत्सतत्सर्वमनित्यं यथा घटादिरिति शुद्धस्य स्वभावहेतोः प्रयोगः । यदुत्पत्तिमतदनित्यमिति स्वभावभूतधर्मभेदेन स्वभावस्य प्रयोगः । यत्कृतकं तदनित्यमित्युपाधिभेदेन । अपेक्षितपरव्यापारा हि भावः स्वभावनिप्पत्ती कृतक इति । एवं प्रत्ययभददिस्वादयो द्रष्टव्याः । सनुत्पत्तिमान्कृतको वा शब्द इति पक्षधर्मोपदर्शनम् । सर्व एत साधनधर्मा यथास्वं प्रमाणैः सिद्धसाधनधर्ममात्रानुबन्धे एव साध्यधर्मेऽवगन्तव्याः तत्स्वभावत्वात् स्वभावस्य च हेतुत्वात् । वस्तुतः तयोस्तादात्म्यात् तनिष्पत्तावनिप्पन्नस्य तत्स्वभावत्वाभावात् ; व्यभिचारसंभवाच्च । कायतोरपि प्रयोगः- यत्र धूमस्तत्रानिः यथा महानसादौ, अस्ति चेह धूम इति । इहापि सिद्धे एव कार्यकारणभावे कारणे साध्ये कार्यहेतुर्वक्तव्यः ।
वैधयवतः प्रयोगः - यत्सदुपलब्धिलक्षणप्राप्तं तदुपलभ्यत एव, यथा नीलादिविशेषः । न चैवमिहोपलब्धिलक्षणप्राप्तस्य सत उपलब्धि घटस्येत्यनुपलब्धिप्रयोगः । असत्यनित्यत्वे नास्ति सत्त्वमुत्पत्तिमत्त्वं कृतकत्वं वा, असंश्च शब्द उत्पत्तिमान्कृतको वेति स्वभाव हेतोः प्रयोगः । असत्यमौ न भवत्येव धूमः अत्र चास्तीति कार्यहेतोः प्रयोगः ।।