Nyayabindu Tika

Author(s): P I Tarkas
Publisher: Nutan Mudranalay

Page 107

न्यायाबिन्दुः [३ परिच्छेदः स्थितलक्षणतया वा भावाभाववत् । स च द्विविधोऽपि विरोधो वक्तत्वसर्वज्ञत्वयोर्न संभवति। न चाविरुद्धविधेरनुपलब्धावपि अभावगतिः । रागादीनां वचनादेश्च कार्यकारणभावासिद्धः । अर्थान्तरस्य वाऽकारणस्य निवृतौ न वचनादेनिवृत्तिरिति संदिग्धव्यतिरकोऽनै कान्तिको वचनादिः।
. . द्वयो रूपयोर्विपर्ययसिद्धी विरुद्धः। कयोर्द्वयोः ! सपक्ष सत्त्वस्यासपक्षे चासत्त्वस्य । यथा कृतकत्वं प्रयत्नानन्तरीय कत्व च नित्यत्वे साध्ये विरुद्धो हेत्वाभासः । अनयोः सपक्षेऽसत्त्वमसपक्षे च सत्त्वमिति विपर्ययपिद्धिः । एतौ च साध्यविपर्ययसाधनाविरुदौ।
ननु च तृतीयोऽपष्टिविघातकृविरुद्धः । यथा परार्थाशक्षुरादयः संघातत्वाच्छयनासनाद्यङ्गवदिाते, तदिष्टासंहतपारार्थ्यविपर्ययसाधनाद्विरुद्धः । स इह कस्मान्नाक्तः ? अनयोरेवान्तर्भावात, न ह्ययमाभ्यां साध्यविपर्ययसाधनत्वेन भिद्यत । न हीष्टोक्तयोः साध्यत्वेन कश्चिंद्विशेष इति द्वयो रूपयोरेकस्यासिद्धावपरस्य च संदेहेऽनेकान्तिकः । यथा वीतरागः कश्चित् सर्वज्ञो वा वकृत्वादिति । व्यतिरेकोऽत्रासिद्धः; संदिग्धोऽन्वयः । सर्वज्ञवीतरागयोर्विप्रकर्षाद्वचनादेस्तत्र सत्त्वमसत्त्वं वा संदिग्धम् ।। - .. अनयोरेव द्वयों रूपयोः संदेहेऽन कान्तिकः । यथा) सात्मक जीवच्छरीरं प्राणादिमत्त्वादिति । न हि सात्मकनिरात्मकाभ्यामन्यो राशिस्ति यत्र प्राणादिवतते; आत्मनो वृत्तिव्यवच्छेदाभ्यां सर्वसंग्रहात् । नाप्यनयोरेकत्र वृत्तिनिश्चयः ; सात्मकत्वेन निरात्मकत्येन वा प्रसिद्ध प्राणादेरसिद्धः । तम्म.जोवच्छरीरसंबन्धी प्राणादिः सात्मकादनात्मकाच सर्वस्म घ्यावृत्तत्वनासिद्धः ताभ्यां न व्यतिरिच्यते । न च तत्रान्वेति ; एकात्मन्याप्यसिद्धः । नापि सात्मकान्निरात्मकाच्च तस्यान्वयव्योतेरकयोरभावनिश्चयः एकाभावनिश्चयस्यापरभाव निश्चय नान्तरीयकस्बात् ; अन्वयव्यतिरेकयोरन्योन्यव्यवच्छेदरूपत्वात् । अत एवान्वयव्यतिरेकयोः संदेहादनकान्तिकः ; साध्येतस्योरतो निश्चयाभावात् ।
एवं त्रयाणां रूपाणामेकैकस्य द्वयोर्डयोर्वा रूपयोरसिद्धी संदेहे च यथायोगमसिद्धविरुद्धानकान्तिकास्त्रयों हेत्वाभासाः ।