Nyayabindu Tika

Author(s): P I Tarkas
Publisher: Nutan Mudranalay

Page 108

३ परिच्छेदः] . न्यायविन्दुः.
विरुहाव्यभिचार्यपि संशयहेतुरुक्तः। स इह (कस्मात्) नोक्तः । अनमानविषयेऽसंभवात् । न हि संभवोऽस्ति कार्यस्वभावयोरुक्तलक्षणयोरनुपलम्भस्य च विरु द्वतायाः । न चान्योऽव्यभिचारी । तम्मादवस्तुदर्शनबलप्रवृत्तमागमाश्रयमनुमानं आश्रित्य तदर्थविचारेषुविरुहाव्याभचारी साधनदोष उक्तः; शास्त्रकाराणामर्थेषु भ्रान्त्या विपरीतस्य स्वभावस्योपसंहारसंभवात् । न ह्यस्य संभवो यथावस्थितवस्तुस्थिस्तिषु आत्मकार्यानुपलम्भेषु । तत्रादाहरणं यत्सर्वदशा. वस्थितैः स्वसंबन्धिभिः संबध्यते तत्सर्वगतं यथाकाशम् । अभिसंबंध्यते च सर्वदेशावस्थितैः स्वसंबन्धिभियुगपत्सामान्यमिति । तत्सबन्धिस्वभावमात्रानुबन्धिनी तदेशसंनिहितखभावता । न हि यो यत्र नास्ति स तद्देशमात्मना व्यामोतीति स्वभावहतुप्रयोगः । द्वितीयोऽपि प्रयोगः -- यदुपलब्धिलक्षणप्राप्तं सन्नोपल पते न तत्तत्रास्ति तद्यथा कचिदविद्यमानो घटः । नोपलभ्यते चोपलब्धिलक्षणप्रातं सामान्य व्यत्यन्तरालेन्विति । अयमनुपलम्भप्रयोगः स्वभावश्च परस्परविरुद्धार्थसाधनादेकत्र संशयं जनयतः ।
त्रिरूपो हेतुरुक्तः । तावतैवार्थप्रतीतिारेति न पृथग्दृष्टान्तो नाम साधनावयवः कश्चित् । तन नास्य लक्षणं पृथगुच्यत गतार्थत्वात् । हेतोः सपक्ष एव सत्त्वमसपक्षाच्च सर्वतो व्यावृत्ती रूपमुक्त. मभदन, पुनर्विशेषेण कायस्वभावयोन्मतन्मात्रानुबन्धी दर्शनीयावुक्ती । तच्च दर्शयता यत्र धूमस्तवाग्निः असत्यनौ न : कचिहमा यथा महानसेतरयोः । यत्र कतकत्वं तत्रानित्यत्वं अनित्यवाभाव कृतकत्वासंभवो यथा घटाकाशयोरिति . दर्शनीयम् । । न ह्यन्यथा सपक्ष विपक्षयोः सदसत्त्वे यथोक्तप्रकारे शक्ये दर्शयितुम् । तत्कार्यतानियमः कायलिङ्गस्य स्वभावलिङ्गस्य च स्वभावेन व्याप्तिः। अस्मिंश्चार्थ दर्शित दर्शित एव दृष्टान्तो भवति । एतावन्मात्ररूपत्वात्तस्य ।
एतनेव दृष्टान्तदोषा अपि निरस्ता भवन्ति-यथा नित्यः शब्दोऽमूर्तत्वात् कर्मवत् परमाणुवत् घटवदिति साध्यसाधनधर्मोभयविकलाः । तथा संदिग्धसाध्ययमादयश्च यथा रागादिमानयं वचनात् रथ्यापुरुषवत् । मरणधर्माऽयं पुरुषो रागादिमत्त्वात् रथ्यापुरुषवत् । असर्वज्ञोऽयं .रागादिमत्त्वात् रथ्यापुरुष बदिति । अन