Nyayabindu Tika

Author(s): P I Tarkas
Publisher: Nutan Mudranalay

Page 90

८२
३ परिच्छेदः ]
न्यायबिन्दुटीका
गम्यते । अयमनुपलम्भः पूर्वोक्तश्च स्वभावः परस्परविरुद्वैौ याव तयोः साधनात् तावेकस्मिन् धर्मिणि संशयं जनयतः । न ह्येकोऽर्थः परस्परविरुद्वस्वभावो भवितुमर्हति । एकेन चात्र व्यक्तयन्तरेषु व्यक्तिशून्ये चाकाशे सत्त्वं, अपरेण चानुपलम्भेन असत्त्वं साध्यते । न चैकस्य एकदा एकत्र सत्त्वमसत्त्वं च युक्तं, तयोर्विरोधात् । तस्मादागमसिद्धस्य सामान्यस्य सर्वगतत्वा सर्वगतत्वयोः साध्ययोः एतौ विरुद्धाव्यभिचारिणो जाती । यतः सामान्यस्यैकस्य युगपत्सर्व देशावस्थितैः अभिसंबन्धित्वं चाभ्युपगतं दृश्यत्वं च; ततः सर्वसंबन्धित्वात्सर्वगतत्वं दृश्यत्वादन्तरालानुपलम्भात् [च] अस्वगतत्वम् । ततः शास्त्रकारेणैव विरुद्धव्यातत्वमपास्यता विरुद्धव्याप्तौ धर्मावुतवा विरुद्धाव्यभिचार्यकाश दत्त इति । न च वस्तुन्यस्य संभवः ।
इत्युक्ता हेत्वाभासाः ।
ननु च साधनावयवत्वाद्यथा हेतव उक्ताः तत्प्रसङ्गेन [च] हेत्वाभासाः, तथा साधनावयवत्वाद्दृष्टान्ता वक्तव्याः तत्प्रसङ्गेन च दृष्टान्ताभासाः; तत्कथं नोक्ता इत्याह
[८५] त्रिरूपो हेतुरुक्तः । तावतैवार्थप्रतीतिरिति न पृथग्दृष्टान्तो नाम साधनावयवः कश्चित् । तेन नास्य लक्षणं पृथगुच्यते । गतार्थत्वात् ।। १२२॥
:
त्रिरूपो हेतुरुक्तः तत्किं दृष्टान्तैः । स्थादेतत् । तावता नार्थप्रतीतिरित्याह- तावतैवेति । उक्तलक्षणेनैव हेतुना भवति साध्यप्रतीतिः । अतः स एव गमकः ततस्तद्वचनमेव साधनम् । न दृष्टान्तो नाम साधनस्यावयवः । यतश्चायं नावयवः तेन नास्य दृष्टान्तस्य लक्षणं हेतुलक्षणात्पृथक् उच्यते । कथं तर्हि हेतोर्व्याप्तिनिश्रयो यद्यदृष्टान्तको हेतुरिति चेत् । नोच्यते हेतुरदृष्टान्तक एव अपि तु न हेतोः पृथक् दृष्टान्तो नाम । हेत्वन्तर्भूत एव दृष्टान्तः अत एवोक्तं ' न. स्य लक्षणमुच्यते' इति । यद्येवं हेतूपयोगिनोपि लक्षणं वक्तव्यमेवेत्याहगतार्थत्वात् । गतः ‘अर्थः ' प्रयोजनमभिधेयं वा यस्य दृष्टान्तलक्षणस्य तस्य भावः तत्त्वं तस्मात् । दृष्टान्तलक्षणं ह्युच्यते दृष्टान्तप्रतीतिर्यथा
I