Nyayabindu Tika

Author(s): P I Tarkas
Publisher: Nutan Mudranalay

Page 89

___ न्यायाबिन्दुटीका [३ परिच्छेदः न्धिनां देशः तद्देशः तदेशे संनिहितः स्वभावो यस्य तत् तद्देशसंनिहितस्वभावं तस्य भावः तत्ता । यस्य हि येषां संबन्धी स्वभावः तत् नियमेन तेषां देशे संनिहितं भवति । ततः तत्संबन्धित्वानुबन्धिनी तद्देशसंनिहितता सामान्यस्य ।। ननु च गवां संबन्धी स्वामी। न च तद्देश संनिहितम्वभावः स्वामी। तत्कथं संबन्धित्वात्तद्देशत्यमित्याहन हीति । यो यत्र देश नास्ति [सः], स देशो यस्य स तद्देशः, तं न व्यामोति 'आत्मना' स्वरूपण । इह सामान्यस्य तद्वतां च समवायलक्षणः संबन्धः । स चाभिन्न देशयोरेव । तेन यत्र यत् समवेतं तत् तं आत्मीयेन रूपेग क्रोडीकुवत् समवायिरूपदेशे स्वात्मानं निवेशयति । तदेशरूपनिवेशनमेव तत्क्रोडीकरणम् । ततः तत्समवायः । तस्मात् यद्यत् यत्र समवेतं तत्तत् द्रव्यं व्याप्नुवदा मना तद्देशे संनिहितं भवति । तदयमर्थः । तदेशस्थवम्तुत्र्यापनं तद्देशसत्तया व्याप्तम् । तद्देशसत्ताऽभावे तद्व्यापनाभावात् व्यापनलक्षणः [८४] समवायसंबन्धो न स्यात् । अस्ति च व्यापनम् । अतः तद्देशे संनिहितत्वमिति । तदयं स्वभावहेतुः ।
पैठरपयोगं दर्शयन्नाह - द्वितीयोऽपि प्रयोगो यदुपलब्धिलक्षणप्राप्तं सन्नोपलभ्यते न तत्तत्रास्ति। तद्यथा कचिदविद्यमानो घटः । नोपलभ्यते चोपलब्धिलक्षणप्राप्तं सामान्य व्यक्तयन्तरालेष्विति। अयमनुपलम्भप्रयोगः स्वभावश्च परस्परविरुद्धार्थसाधनादेकत्र संशयं जनयतः ॥१२१।।
द्वितीयोऽपीति । यत् उपलब्धेः ' लक्षणतां' विषयतां प्राप्तं, दृश्यमित्यर्थः । एतेन दृश्यानुपलब्धिमनूद्य 'न तत्तत्रास्ति' इत्यसद्यव्यवहार्यत्वं विहितम् । ततो व्याप्य दृश्यानुपलब्धेः व्यापकं असद्यवहार्यत्वं दर्शितम् । तद्यथेति क्वचिदसन्घटो दृष्टान्तः । पक्षधर्मत्वं दर्शगितुमाह-नोपलभ्यते चेति । व्यक्तेः ' अन्तरालं' व्यक्त्यन्तरं च व्यक्तिशून्यमाकाशं च। दृश्यमपि कस्यांचियक्तौ गोसामान्यं अश्वादिषु व्यक्त्यन्तरेषु व्यक्तिशू-ये चाकाशे नोपलभ्यते । तस्मान्न तेजस्तीति