Nyayabindu Tika

Author(s): P I Tarkas
Publisher: Nutan Mudranalay

Page 87

न्यायबिन्दुटीका [३ परिच्छेद तस्मादवस्तुदर्शनबलप्रवृत्तमागमाश्रयमनुमानमाश्रित्य तदर्थविचारेषु विरुद्धाव्यभिचारी
___ साधनदोष उक्तः ॥ ११६॥
यस्मात् वस्तुबलप्रवृत्तेऽनुमाने न संभवति तस्मात् आगमाश्रयमनुमानं आश्रित्य विरुद्धाव्यभिचारी उक्तः। आगमसिद्धं हि यस्यानुमानस्य लिङ्गत्रैरूप्यं तस्य आगम आश्रयः । ननु चागमासद्धमपि त्रैरूप्यं प्रमाणसिद्धमित्याह-अवस्तुदर्शनबलप्रवृत्तमिति । अवस्तुनो 'दर्शन' विकल्पमात्रं तस्य ‘बलं' सामर्थ्य ततः प्रवृत्तम् । अप्रमाणात विकल्पमात्रात् व्यवस्थितं [८२] त्रैरूप्यं आगमसिद्धं अनुमानस्य ; न तु प्रमाणात् । तत् तर्हि अनुमान आगमसिद्धोरूप्यं काधिकृतमित्याह-तदर्थेति । तस्य आगमस्य यः ‘अर्थः' अतीन्द्रियः प्रत्यक्षानुमानाभ्यामविषयीकृतः सोमान्यादिः तस्य विचारेषु प्रक्रान्तेषु आगमाश्रयमनुमानं संभवति । तदाश्रयो विरुद्धाज्यभिचार्युक्त आचायेगेति ।
कस्मात्पुनरागमाश्रयेऽप्यनुमाने संभव इत्याहशास्त्रकाराणामर्थेषु भ्रान्त्या विपरीतस्य
स्वभावस्योपसंहारसंभवात् ॥११७॥ - शास्त्रकृतां 'विपरीतस्य ' वस्तुविरुद्धस्य स्वभावस्य 'उपसंहारः' ढौकनं अर्थेषु । तस्य संभवाद्विरुद्धाव्यभिचारिसंभवः । 'भ्रान्त्या' इति विपर्यासेन । विपर्यस्ता हि शास्त्रकाराः सन्तमसन्तं स्वभावमारोपयन्ति इति।
___ यदि शास्त्रकृतोऽपि भ्रान्ताः, अन्येष्वपि पुरुषेषु क आश्वास इत्याह
न ह्यस्य संभवो यथावस्थितवस्तुस्थि
तिष्वात्मकार्यानुपलम्भेषु ॥ ११८॥ . ___न हीति । न हेतुषु कल्पनया हेतुव्यवस्था अपि तु वस्तुस्थित्या । ततो यथावस्थितवस्तुस्थितिप्वात्मकार्यानुपलम्भेष्वस्य संभवो