Nyayabindu Tika

Author(s): P I Tarkas
Publisher: Nutan Mudranalay

Page 35

३०
न्यायबिन्दुटीका [२ परिच्छेदः ादेव च दृश्याभावो निश्चितः । यदि हि दृश्यस्तत्र भवेद दृश्यानुपलम्भो न भवेत् । अतो दृश्यानुपलम्भनिश्चयाद् दृश्याभावः साम
•दवसितो न तु व्यवहृत इति दृश्यानुपलम्भेन व्यवहर्तव्यः । तस्मादर्थान्तरं एकज्ञानसंसर्गि दृश्यमानं तज्ज्ञानं च प्रत्यक्षनिवृतिनिश्चयहेतुत्वात् प्रत्यक्षनिवृत्तिरुक्तं द्रष्टव्यम् । यथा चैकज्ञानसंसगिणि प्रत्यक्षे घटस्य प्रत्यक्षत्वमारोपितमसतोऽपि; तथा तस्मिन्नेकज्ञानसंसर्गिण्यतीते, वर्तमाने चामूढस्मृतिसंस्कारे (च), घटस्य तद्रूपमारोपितमसतः इति द्रष्टव्यम् । अनेन दृश्यानुपलब्धिः प्रत्यक्षघटनिवृत्तिस्वभावोक्ता । सा च सिद्धा । तेन न घटाभावः साध्यः अपि त्वभावव्यवहार इत्युक्तम् ।
— अमूढः ' अभ्रष्टो दर्शनाहितः स्मतिजननरूपः संस्कारो यास्मिन् घटादौ स तथोक्तः। तस्यातीतस्य प्रतिपत्तप्रत्यक्षस्यति सम्बन्धः, वर्तमानस्य च प्रतिपतृप्रत्यक्षस्येति सम्बन्धः । अनूढम्मतिसंस्कारग्रहणं तु न वर्तमानविशेषणम् । यस्मात् अतीते घटविविक्तप्रदेशदर्शने स्मृतिसंस्कारो मूढः दृश्यघटानुपलम्भे दृश्ये च घटे मूढो भवति, वर्तमाने च घटरहितप्रदेशदर्शने न स्मृतिसंस्कारमोह; अत एव ने घटानुपलम्भे नापि घटे महः । तस्मान्न वर्तमाननिषेध्याविशेषणं अमूढस्मृतिसंस्कारग्रहणम् । स्मृतिसंस्कारव्याभिचाराभावात् वर्तमानस्यार्थस्य । अत एव 'वर्तमानस्य च' इति चशब्दः कृतः, विशेषणरहितस्य वर्तमानस्य विशेषणवता अतीतेन समुच्चयो यथा विज्ञायेत । तदयमर्थः-- अतीतोऽनुपलम्भः स्फुटं स्मर्यमाणः प्रमाणं वर्तमानश्च । ततः 'नासीदिह घटोऽनुपलब्धत्वात् ' 'नास्त्यनुपलभ्यमानत्वात्' इति शक्यं ज्ञातुम् । न तु ' न भविष्यत्यत्र घटोऽनुपलप्स्यमानत्वात् ' इति शक्यं ज्ञातुं, अनागताया अनुपलब्धेः सत्त्वसन्देहादिति कालविशेषः अनुपलब्धेव्याख्यातः ।
व्यापारं दर्शयति । अभावस्य व्यवहारः 'नास्ति' इत्येवमाकारं ज्ञानं, शब्दश्चैवमाकारः, निःशङ्कगमनागमनलक्षणा च प्रवृत्तिः, कायिकोऽनावव्यवहारः । घटानावे हि ज्ञाते निःशङ्कं गन्तुमागन्तुं च