________________
૨૨૨
ન્યાયબિંદુ ટિપણ
આ અનુપલબ્ધિ-પ્રયોગ વિષે એક યોગ્ય વિવેક દુક કરે છે, તેઓ અહીં વાસ્તવમાં બે અનુમાન હોવાનું માને છે. તેઓ કહે છે : Uતાત્યન્તામ્યાન્નટિતિ...... विरुद्धकार्योपलम्भजमेकमनुमानमाचार्य णोक्तमिति द्रष्टव्यम् । अनभ्यासदशया पुनरशातेऽनुमाने
કિવિરતોલમ ( અર્થ : પુન: પુનઃ અનુમાન કરતા રહેવાને કારણે જ્યારે ઝટ અનુમાન કરાય ત્યારે વિરુદ્ધ કાર્યોપલંભમાંથી જન્મતું એક અનુમાન ઉદ્ભવે એમ અહીં સૂત્રકાર આચાર્ય બતાવવા માગે છે તેમ સમજવું. પરંતુ કોઈ માણસને બહુ અમુમાને કરવાને મહારે ન હોય ત્યારે, ઝટ અનુમાન કરવાની આવડત ન હોય તે કાર્યલિંગમાંથી જન્મેલું અને વિરુદ્ધોપલંભથી જન્મેલું – એમ બે અનુમાને કરાશે. નોંધઃ દુકના ઉપયુક્ત ખંડના બીજા વાક્યમાં વપરાયેલે અશાતે શબ્દ છેડે અસ્પષ્ટ છે.).
સૂત્ર ૩૬ઃ
સૂત્રમાં મૂતબ્ધ પછી વાપરેલા કવિ શબ્દથી મૂત ભાના વિનાનું અવયંનાસિવ પણ નિષેધાયું છે. અહીં અમૂતને અર્થ ધર્મોત્તરે મનાત કર્યો છે, તે શું તે દ્વારા નિત્ય ભાવ તેમને અભિપ્રેત હશે ?
6 ઠ્ઠામાવિવમ્ = નિયત્વ અને મવમાહિત્યમ્ = મરત્વમ - આવું ધર્મોત્તરનું સમીકરણ જોઈને દુક નિયમ્ = મરરમાવિવમ અને નિત્યમ્ =મનવયંમવિશ્વમ એમ ફેડ પાડે છે ને તેના સમર્થનમાં આ સૂત્રની ટીકાના ખંડ માં કહેલ ધ્રુવમવર મવતિ પ્રામાવી અર્થ ચીંધે છે. વળી નિત્યa તે વિનાશના ધર્મ તરીકે અત્રે રજૂ થયેલું છે અને તેના પ્રસિદ્ધ અથ'માં હોવાની સ ભાવના નથી તે ચીધે છે.
6થી 9: ધર્મોત્તરની ટીકાના આ ઉત્તરાધના હેતુ બાબત સ્પષ્ટતા જરૂરી છે. શ્રી ચેરબાસ્કીના ભાષાંતર પરથી એવો અર્થ ઊપસે છે કે ધર્મોત્તરે આ ઉત્તરાર્ધમાં વિરુદ્ધવ્યાપ્તપલબ્ધિપ્રયોગને અન્તર્ભાવ સ્વભાવાનુપલબ્ધિપ્રયોગમાં કરી શકાય એવું સૂચન કર્યું છે. કદાચ આ વિદ્વાનને અનુસરીને યા સ્વતંત્ર રીતે શ્રીનિવાસશ.સ્ત્રીએ “ન્યાયબિન્દુટીકા 'ના પિતાના સંપાદનમાં પૃ૦ ૬૬ ઉપરના વિવરણમાં એમ પ્રતિપાદિત કર્યું છે કે આ આખા ઉત્તરાર્ધ દ્વારા ધર્મોત્તર સૂત્રકારે આપેલા વિરવ્યા તે પલધિ ઉદાહરણની અયોગ્યતા બતાવે છે. એ ઉદાહરણ સ્વભાવાનુ૫લબ્ધિનું ઉદાહરણ છે તેમ બતાવે છે. વળી તેઓ ધે છે કે દુકમિશ્ર તો ઘ૦ ઘ૦માં સૂત્રકારના ઉદાહરણની યોગ્યતા જ પ્રતિપાદિત કરે છે.
આ ખંડેનું બાકી અને શ્રીનિવા સશાત્રીનું આવું અર્થઘટન સમર્થિત થતું લાગતું નથી. ખરેખર તે દુર્વે'ક આ ખંડે રીતે સમજ્યા જણાય છે. પણ તેઓ, શ્રીનિવાસણારત્રીએ માન્યા મુજબ ટીકાકાર ધર્મોત્તરનું ખંડન નહિ પણ ધર્મોત્તરના આશયનું સ્પષ્ટીકરણ જ કરતા જણાય છે. આ ઉત્તરાર્ધમાં ધમકીતિના ઉદાહરણની ચર્ચા છે જ નહિ. બે ભાવો વચ્ચે સહાનવસ્થાનરૂપ વિરોધને નિર્ણય કરનારું પ્રમાણ કર્યું એ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
