________________
તૃતીય પરિછેદ : પરાથનુમાન
૨૩૩
આના અનુસંધાનમાં શબ્દના સ્વરૂપ અંગેના વિવાદ અંગેની કચેરબસ્કીની નોંધને . સાર આપ ૫ ગણાશે : પ્રાચી ! મીમાંસકે શબ્દને આકાશ સાથે અનુસ્મૃત એ નિત્ય ધર્મ માને છે અને સંગ કે વિભાગથી થત વાયુના પીડનથી તે નિયશ માત્ર આવિર્ભાવ જ પામે છે, ઉપત્તિ નહિ. ન્યાયસૂત્ર અને વૈશેષિક સૂત્ર - એ બંનેમાં આ મતનું ખંડન થયેલું છે. જેમાં ત્રણ મુખ્ય દલીલે છે : (૧) શબ્દની ઉત્પત્તિ કિંવા સકારણુતા વસ્તુત છે, આભાસી નહિ. (૨) અન્યત્ર ઉત્પન્ન થયેલ શબ્દ અન્યત્ર સંભળાય છે એ પણ પ્રદેશભેદે ઉત્પન થતા નવા નવા ક્ષણિક શબ્દોની ઉત્પત્તિ સૂચવે છે. (૩) આ વિવિધ શબ્દોની સંતતિની તીરતા પણ બદલાતી જાય છે. એને અર્થ એ કે વચગાળામાં ઉત્પન થતો આ દરેક શબ્દ વિરુધ સંસર્ગને પાયે પૃય છે. આ અને અન્ય દલીલને વધારે શાસ્ત્રીય કમે બૌદ્ધ પરંપરા ઉલેખે છે. એ મુખ્ય દલીલે તે અગાઉનાં સૂત્રોમાં ઉલ્લેખાયેલી પાંચ ? (૧) સત્ત, (૨) ઉત્પત્તિમત્ત, (૩) કૃતકત્વ, (૪) પ્રત્યયભેદભેંદવ અને (૫) પ્રયત્નાનન્તરીયકત્વ. આમાંની પ્રથમ દલીલમાં જ ખરેખર બાકીની ચાર દલીલે સમાઈ જાય છે, કારણ કે આમાંના પ્રથમ ધર્મ સાથે જ નિયત સહચારી તરીકે પાછલા ચાર ધર્મે સંકળાયેલા છે.
સૂત્ર ૧૫ :
2: “૬૩ના હેતુનાં ટમેar . aa નિશઃ ” : આમાં “વસુમેરવાત” એ શબ્દપ્રપગ મૂકવે તેવો છે. અહી શું માવહેતુના અગાઉ ગણવેલા ત્રણ ભેદો અભિપ્રેત છે ? ખરેખર તે, “ફુરત્રાત” એમ જ કહેવું જોઈતું હતું, જેથી વ્યક્તિગત સ્વભ વહેતુની અનેકતા ઉલેખાત અને પ્રત્યેક સ્વભાવહેતુ પિતપોતાના આગવા પ્રમાણથી સાધ્યપ્રતિબદ્ધ સિદ્ધ થાય છે એ સુગમ અર્થ ફલિત થાત. સ્વભાવહેતુના પ્રકારનું બહુ જ કાંઈ એને સાધ્યપ્રતિબંધ સિદ્ધ કરનારા પ્રમાણેના બહુત્વનું કારણ છે એમ ન કહી શકાય. એવા પ્રકારો ન હેત તે પણ કેવળ સ્વભાવ હેતુના બહુવથી જ પ્રમાણુબહુત્વ સિદ્ધ થઈ શકે છે. આમ “ વત્' એ પ્ર ગ અતા વશ્ય જણાય છે. કદાચ આ વિસંગતિને ધ્યાનમાં લઈને જ શ્રી ચેરબાસ્કી મિત્ર શબ્દને અવગણુને “since the reasons. are many ' એવું ભાષાંતર કરે છે.
અહીં પ્રસ્તુનિ દૂનિ એવો ઉલ્લેખ પણ સ્પષ્ટીકરણ માગે છે. દુક નોંધે છે: વજિતમે વિવલયા વંદૃનીયુતમ ! આ દ્વારા પ્રકારમેદની વિવક્ષાએ અહીં બહુવને ઉલ્લેખ નથી થશે એવું કથન ફલિત થાય છે, કારણ કે પ્રમાણે તે બૌદ્ધ દષ્ટિએ બે જ પ્રકારના છે.
સ્વભાવહેતુની સંધ્યપ્રતિબદ્ધતા સિદ્ધ કરનાર એટલે કે વ્યાપ્તિ સિદ્ધ કરનાર પ્રમાણો અહીં ક્ય અભિપ્રેત હશે? ગ્રંથકારે એ અંગે પૂરી સ્પષ્ટતા કરી નથી. અલબત્ત, એમણે આ પ્રમાણમાંનું એક તે બાધક પ્રમાણ હોઈ શકે તે અન્યત્ર સ્પષ્ટ કર્યું છે. અગાઉ ત્રિરૂપ લિંગના સંદર્ભમાં ઉલ્લેખેલાં સપક્ષે ઇવ સરવમ્ અને પ્રસપક્ષે વાસસ્વમેવ – એ બે રૂપ સિદ્ધ કરનાર પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણે પણ સામાન્યતઃ વ્યાપ્તિસાધક પ્રમાણુ ગણાવી શકાય, પરંતુ થત સત તે નિયમ્ ઇત્યાદિ જેવી વ્યકિતઓ સામાન્ય પ્રમાણેથી સિદ્ધ ન થઈ શકે, પરંતુ ન્યા. બિ. ૩૦
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
