________________
ર૮
ન્યાયબિંદુ ટિપ્પણ
અનુમાન કરી શકે એને માટે કેટલા અવયવોવાળું કથન આવશ્યક છે તે લાઘવપ્રેમી કેઈ પણ શાસ્ત્રકારને મન અગત્યને ચર્ચાવિષય ગણાય. આટલા ખાતર જ પરાથનુમાનની ચર્ચા આવશ્યક ગણાઈ છે. સૂત્ર ૫ઃ
૩: પ્રથમ પ્રકારના પરાર્થનુમાનના ઉદાહરણમાં ધર્મોત્તરના તથા ૪ તw: રાઃ એ વિધાનયાંના તથા = શબ્દના ઉપયોગ સામે દુક ખાસ વાંધો લે છે. આ બૌદ્ધ પરંપરામાં નિયાયિક પરંપરાના ૩ના કિંવા કવણું હારવાની જેમ તથા પદને ઉપયોગ કરવાનું ઈષ્ટ મનાયું નથી. વ્યાપ્તિ કહ્યા બાદ કેવળ પક્ષમતાનું કથન જ ઇષ્ટ અનુમાન કરાવે છે, તેથી તથા પદનો ઉપયોગ વ્યર્થ મનાય છે. (જુઓ ૫૦ g• : ન વં વક્ષ વશનીયઃ
ત રાઃચેતાવતૈવ તારવેન ‘તથા' દ્રશ્ય વૈચ્ચત્ ... દૃાથા પરમિયોપનયમયોગ થાત્ !). સુત્ર ૮;
1 : અહીં આપેલા હેતુબિન્દુ” ના અવતરણમાં સ્પષ્ટ થાય છે કે નિયાયિકોની જેમ તું અને સાય માટે સર્વસામાન્યભાવે ધર્મકીતિને અનુક્રમે “ વ્યાય” ને ' વ્યાપક' એ શબ્દ વાપરવાનું અભિપ્રેત છે. એટલે ચા વિ૦ સૂત્ર ૨.૪૬માં વ્યાપ્યવ્યાપક– ભાવને લગતા શબ્દને અભાવ સમજી શકાય છે. વ્યાયવ્યાપક સંબંધ અનુજલધિ-પ્રયોગના નિરૂપણ વખતે ભલે કાર્યકારણભાવ વગેરેથી અલગ સંબંધ તરીકે કહ્યો હોય, પરંતુ કાર્ય હેતુ કે સવભાવહેતુ એ બધામાં વ્યાપ્યવ્યાપકભાવ વિશાળ અર્થમાં તે તેમને અભિપ્રેત છે જ.
2 : વ્યાધિનશ્વ પ્રકાશું વિષાઃ એ પ્રયોગમાં દૃષ્ટાન્તને “વ્યાપ્તિસાધક પ્રમાણને વિષય” કહ્યો છે. એટલે દષ્ટાન્તથી વ્યાપ્તિસાધક પ્રમાણુ જુદી બાબત તરીકે આભિપ્રેત છે. દૃષ્ટાન્તના સાક્ષાત્કાર વખતે થતે બુદ્ધિ વ્યાપાર (દુર્વેક આ પછીના સૂત્રની ટીકામાં બતાવે છે તેમ અનુમાનરૂપ બુદ્ધિવ્યાપાર) તે ઉક્ત પ્રમાણ છે – જેના વડે વ્યાપ્તિ બંધાય છે. કેવળ દૃષ્ટાતને ધૂળ સાક્ષાતકાર તે વ્યાપ્તિસાધક નથી. તે સાથે સાધનનું સાધ્યનિયતવ રાખવા થતા અનુમાનપ્રધાન બુદ્ધિવ્યાપાર તે વ્યાપ્તિસાધક હાઈ પ્રમાણુરૂપ છે. એ પ્રમાણુને વિષય તે દૃષ્ટાન્ત છે. આ પ્રયોગમાં વ્યાપ્તિની સિદ્ધિની પ્રક્રિયાને લાધવભર્યો નિર્દેશ ધ્યાનપાત્ર છે. ( આગળ આવનારી રે..2 પરની ટિપ્પણુ પણ જુઓ.) સુત્ર ૯ :
2 : શાપ્તિસાધવ પ્રમાણ એ શબ્દોમાં ઉલ્લેખેલું પ્રમાણ દુક આમ નિર્દેશ છે? यस्य क्रमानमाऽयोगो, न तस्य ववचित्सामथ्यम् । यथाऽऽवायकुशेशयस्य । अस्ति चाक्षणिके स इति
નવાનવમસમવસ્થાનમાનસ્થતિ ટ્રમ્ ! આ અનુમાન આમ સમજીએ : જે વસ્તુ પોતાનાથી સંભવનારી અથક્રિયાઓ ક્રમશ: કે એકસાથે ૨ મ એક રીતે સાધી ન શકે તેનામાં કોઈ અથરિયાકારિત્વ હોઈ ન શકે. અક્ષણિક વસ્તુમાં એવું જ બને. માટે ક્ષણિક વસ્તુ હોઈ શકે નહિ. માટે સિદ્ધ થયું કે સત હોય તે ક્ષણિક જ હોય.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
