________________
१६ ]
जैन साहित्य संशोधक
वैशेषिक 1- नैयायिक, बौद्ध, जैन 2 और पूर्णप्रज्ञ ( मध्व 3 ) दर्शनके समान द्वैतवाद अर्थात् अनेक चेतन माने गये हैं 4 |
[ खंड २
योगशास्त्र चेतनको जैन दर्शनकी तरह 5 देहप्रमाण अर्थात् मध्यमपरिमाणवाला नहीं मानता, और मध्वसम्प्रदायकी तरह अणुप्रमाण भी नहीं मानता 6 किन्तु सांख्य 7 वैशेषिक 8, नैयायिक और शांकरवेदान्तकी 9 तरह वह उसको व्यापक मानता है10 ।
इसी प्रकार वह चेतनको जैनदर्शनकी तरह 11 परिणामि नित्य नहीं मानता, और न बौद्ध दर्शनकी तरह उसको क्षणिक-अनित्य ही मानता है, किन्तु सांख्य आदि उक्त शेष दर्शनोंकी तरह 12 वह उसे कूटस्थ - नित्य मानता 13 है ।
२. ईश्वरके सम्बन्धमें योगशास्त्रका मत सांख्य दर्शनसे भिन्न है । सांख्य दर्शन नाना चेतनोंके अतिरिक्त ईश्वरको नहीं मानता 14, पर योगशास्त्र - सम्मत ईश्वरका स्वरूप नैयायिक - वैशेषिक आदि दर्शनों में माने गये ईश्वरस्वरूपसे कुछ भिन्न है । योगशास्त्राने ईश्वरको एक अलग व्यक्ति तथा शास्त्रोपदेशक माना है सही, पर उसने नैयायिक आदिकी तरह ईश्वरमें नित्यज्ञान, नित्यईच्छा और नित्यकृतिका सम्बन्धन मान कर इसके स्थान में
1 “व्यवस्थातो नाना” ३-२-२० वैशेषिकदर्शन । 2 " पुद्गलजी वास्त्वनेकद्रव्याणि " ५-५ तत्त्वार्थसूत्र - भाष्य । 3 जीवेश्वरभिदा चैव जडेश्वरभिदा तथा । जीवभेदो मिथश्चैव जडजविभिदा तथा ॥
मिथश्च जडभेदो यः प्रपञ्चो भेदपञ्चकः । सोऽयं सत्योऽप्यनादिश्च सादिश्चेन्नाशमाप्नुयात् ॥ - सर्वदर्शनसंग्रह पूर्ण प्रशदर्शन ।
4" कृतार्थ प्रति नष्टमप्यनष्टं तदन्यसाधारणत्वात् " २-२२ यो. सू. । 5 असंख्येयभागादिषु जीवा
36
नाम् । १५ । “ प्रदेशसंहारविसर्गाभ्यां प्रदीपवत् ” १६ – तत्त्वार्थसूत्र अ० ५ ।
"
6 देखो “ उत्क्रान्तिगत्यागतीनाम् ” । ब्रह्मसूत्र २ - ३ - १८ पूर्णप्रज्ञ भाष्य । तथा मिलान करो अभ्यंकरशास्त्री कृत मराठी शांकरमाष्य अनुवाद भा. ४ पृ. १५३ टिप्पण ४६ ।
7 " निष्क्रियस्य तदसम्भवात् ,"
विज्ञानभिक्षु ।
सां. सू. १–४९, निष्क्रियस्थ - विभोः पुरुषस्य गत्यसम्भवात्--भाष्य
8 विभवान्महानाकाशस्तथा चात्मा । ” ७-१-२२- वै. द. । 9 देखो ब्र. सू. २-३-२९. भाष्य 1 10 इसलिये कि योगशास्त्र आत्मस्वरूपके विषयमें सांख्यसिद्धान्तानुसारी है ।
11 "नित्यावस्थितान्यरूपाणि " ३ । “ उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सत् ” । २९ । “ तद्भावाव्ययं नित्यम् ३० । तत्त्वार्थसूत्र अ० ५ भाष्य सहित.
12 देखो ई० कृ० कारिका ६३ सांख्यतत्त्वकौमुदी । देखो न्यायदर्शन ४ - १ - १० | देखो बह्मसूत्र २-१-१४ । २- १ - २७; शांकरभाष्य सहित ।
13 देखो योगसूत्र. “ सदाज्ञाताश्चित्तवृत्तयस्तत्प्रभोः पुरुषस्य अपरिणामित्वात् ” ४–१८ । " चितेरप्रतिसंक्रमायास्तदाऽकारापत्तौ स्वबुद्धिसंवेदनम् " ४-२२ । तथा " द्वयी चेयं नित्यता, कूटस्थनित्यता, परिणा मिनित्यता च । तत्र कूटस्थनित्यता पुरुषस्य, परिणामिनित्यता गुणानाम् ” इत्यादि ४- ३३ भाष्य ।
14 देखो सांख्यसूत्र १-९२ आदि ।