________________
૧૨] અધ્યાપક કોલ લિખિત
[ ખંડ ૨ કઈ પણ પુરૂષપ્રત્યયની પહેલાં જ ને બદલે વિકલ્પે કરી શકાય છે (વર૦ ૧, ૩૪), જેમ કે દરમિ, વિગેરે દદિ કુ, વિ. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે, ગય નું ટૂંકું રૂપ હેવાથી એમ કહી શકાય કે પ્રાકૃતમાં ક્રિયાપદનાં રૂપે સંસ્કૃતના દસમા ગણના ક્રિયાપદે પ્રમાણે વિકલ્પ થાય છે. કારાંત અને સકારાંત પહેલા ગણના સંસ્કૃત ક્રિયાપદના અન્ય અને અવ ને બદલે જુ અને ગો મૂકવામાં આવે છે, જેમ કે ગાતુ–દુ, મહિરિ અથવા તે ને લોપ થાય છે, અને રૂને રાખવામાં આવે છે, જેમ કે નમતુ, દલિ. સકારાંત ક્રિયાપદેમાં મૂકવામાં આવે છે, જેમકે હૃતિ–૪, ત્રિ –મ. ચેથા ગણના ધાતુઓમાં અંત્ય વ્યંજન બેવડાય છે, જેમ કે કુર–કુતિ, અથવા ૧ ને લેપ કરીને જુદું જ રૂપ કરવામાં આવે છે, જેમ કે
-સુક્ષહિ. સાતમા ગણના ધાતુઓમાં અનુનાસિક ઉમેરવામાં આવે છે, અને પછી બીજા ગણોની માફક તેમનાં રૂપો ચલાવવામાં આવે છે, જેમ કે દ્ધિ- રિ, જ્યા, ઘેર. પાંચમા ગણના ધાતુઓમાં જ ઉમેરવામાં આવે છે જેમ કે અળોમ રૂમ, અશ્વનું સુજુ કેટલીક વાર સંસ્કૃત રૂપ પણ રાખવામાં આવે છે, જેમ કે વિનિ, સુકુ તથા સુદ નવમા ગણમાં
અને બેઉ વપરાય છે, જેમ કે જ્ઞાત્રિ અને જ્ઞાત્રિ (નાનાતિ). તે ઉપરાંત શાહ અને કાળાદિ રૂપ પણ જોવામાં આવે છે.
વિધ્યર્થનાં માત્ર કેટલાંક ત્રુટિત રૂપે જ જોવામાં આવે છે, જેમ કે ૧. મ, નીવેઇ, ૩. મળે, ફે (પણ જુઓ વેબરનું સતરા, પા. ૬૨.).
પ્રાકૃતમાં ભવિષ્યકાળનાં ઘણાં રૂપ છે. (૪) ખાસ ઉપયોગમાં આવતાં રૂપના પ્રત્યે નીચે પ્રમાણે છે. એકવચન. ૧. રં, સ્વામિ. ૨. રસહિ. ૩. રિ, સ્વ. બહુવચન. ૧. સામો. ૨. સનધ, સ્ત્ર ૩ 7િ.
આ પ્રત્યે લગાડતાં પહેલાં ફુ લગાડવામાં આવે છે, જેમ કે તિર વિગેરે. મૂળ સંસ્કૃત પ્રત્યય નું આ તે પ્રાકૃત રૂપ છે.
(૫) બીજા પ્રત્યમાં રસ ને બદલે છ વપરાય છે, જેમ કે તોછે (૪ નું પ્રથમ પુરૂષી એકવચન). (જુઓ વર૦ ૭, ૧૬, ૧૭.).
(%) ત્રીજી જાતનાં પ્રત્યમાં રસ ને બદલે હિ વપરાય છે, જેમ કે સિદ્ધિમિ વિગેરે. આ ઉપરાંત પહેલા પુરૂષ એકવચન અને બહુવચનનાં વિદ્યામિ અને દક્ષિો એવાં રૂપ થાય છે. [ વળી, વહિં ( નું રૂપ), સાદું (વા નું રૂપ) પણ થાય છે, વર૦ ૭. ૨૬; વાદું રૂપ વેબરના સારા પાત્ર ૧૦ માં વપરાએલું છે.]
[ વળી, , અને જ્ઞા પ્રત્યે લગાડતાં કેટલાંક વિરલ રૂપ બને છે, (૪૦ ૭, ૨૦-૨૨), જેમ કે ઘોષ, ના, દહિ, હરિ, વિગેરે. કેટલાંક સ્ટંગ અને ન સંતવાળા ભૂતાર્થ વચનનાં વિરલ રૂપે પણ દેખાય છે, (વર૦ ૭, ૨૩-૨૪) જેમ કે ફુવા, દોહીમ ( ન)જુઓ લૅસન્સ ઈન્ટટ, પા. ૩૫૩–૯. સસરા માં અને જ્ઞા છેડાવાળાં કેટલાંક વિધ્યથ રૂપે વપરાએલાં છે.]
પ્રાકૃતમાં કમણિ પ્રગમાં કરિનાજ પ્રત્યયે વપરાય છે, અને ૨ પ્રત્યયને બદલે આ અથવા દત્ત પ્રત્યય લગાડે છે, જેમ કે પીગ૬, પીરિ અથવા દિકર ( તે). કેટલીક વાર જ રાખવામાં આવતાં પૂર્વના વ્યંજન પ્રમાણે તેનું રૂપાંતર થાય છે, જેમ કે કમર ( ); સિદ્ અગર રીલ (૨૨).
પ્રેરક ભેદના પણ બે રૂપ છે, એકમાં સંસ્કૃતના અને ઇ કરવામાં આવે છે, જેમ કે - ઉપરથી વારિ થાય છે (ધાતુમાંના પહેલા અક્ષરના ને કા કરવામાં આવે છે, વર૦ ૭, ૨૫)
