________________
૪૮
ગીતાદર્શન
નોંધ : બારમા શ્લોકમાં પુનર્જન્મવાદના મહાન સત્યનું નિરૂપણ છે. અહીં શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનને એમ કહેવા માગે છે કે "દ્રોણાચાર્ય વગેરેનાં અહેશાનો તારા ઉપર તું માને છે પણ કદાચ એમ પણ કાં ન હોય કે, આ પહેલાંના ભવમાં તારા એ ઋણી બન્યા હોય એનો આ ભવે તને શિક્ષણ આપીને બદલો વાળ્યો હોય. કદાચ એમ ન હોય અને માની લે કે, આ ભવે જ એમનો નવો ઉપકાર તારા પર ચડ્યો છે, તો ય તે ઉપકારનો બદલો આ જ ભાવે આપી દેવો રહ્યો છે એમ ન માનતો. કારણ કે
જ્યાં લગી લગારે આસકિત છે, ત્યાં લગી દેહીને પુનર્જન્મ ધર્યા વિના છૂટકો નથી. પણ આ પરથી કોઈના ઋણનો બદલો જ તારે આ ભવે ન વાળવો એમ હું નથી કહેવા માગતો. તું જરૂર એમનું ઋણ ફેડવા માટે બનતું કરી છૂટ. પણ એ ઋણ ફેડવાની વિચારસરણી પાછળ તું મૂળ આત્મા ખોઈ બેઠો છે તેમ ન થવું જોઈએ. ખરી વાત તો એ છે કે તું આત્માને બરાબર સંભાળ એટલે આખા જગતનું ઋણ તેં વાળ્યું જ છે. તરત આ વાત તને ગળે નહિ ઊતરે, તને એમ પણ લાગશે કે જો તમે આત્મા” ને સંભાળવાની વાત કરો છો તો હું નહિ લખું' એમ કહું છું એમાં શું ખોટું છે? 'લડવાથી તો પ્રાણહાનિ થાય, શું કોઈના પ્રાણ લેવા એ જ આત્મકલ્યાણનો માર્ગ છે ?” પણ તારી આ લાગણી જે શબ્દોમાં તું મૂકે છે, તે શબ્દો પણ પ્રસંગને છાજતા નથી. કારણ કે લડવું – એટલે બીજાના પ્રાણ લેવા માટે લડવું – એ કુભાવના હોય તો તો, તે યુદ્ધ ધર્મયુદ્ધ કદી ન હોઈ શકે. યુદ્ધ ધર્મયુદ્ધ ત્યારે જ હોઈ શકે કે જ્યારે એ યુદ્ધ પાછળ કોઈના પ્રાણ લેવાનો હેતુ ન હોય પણ સિદ્ધાંત જાળવવાનો જ હેતુ હોય. હા, તારી એટલી શંકા વાજબી છે કે, શું આવા માનવસંહારના યુદ્ધ સિવાય સિદ્ધાંતજાળવણી ન હોઈ શકે? પણ એનો જવાબ એ છે કે આ માનવસંહારક યુદ્ધ નિવારવા માટે મેં મારાથી બનતું કર્યું, પણ માનવદેહમાં રહેલા, મારું પણ ત્યાં ન ચાલ્યું, એટલે જ મેં તારું સારથીપણું કબૂલ્યું અને તે એટલા માટે કે, તારી વીરતાની પાછળ એકલી પશુતા કે આસુરવૃત્તિ નથી; પણ મીઠી માનવતા અને દિવ્યવૃત્તિ પડયાં છે. એમને જાગૃત કરાવવાં કે જેથી આટલા માનવસંહારક યુદ્ધને અંતે તમારા પક્ષ અને દુર્યોધનાદિ પક્ષ વચ્ચેનાં ઊંડાં વૈરો-અહીંથી જ સમૂળા નીકળી જાય અને ભવિષ્યના જગતને શાન્તિનું વાતાવરણ મળે. એ તો હું કહી ગયો છું કે હૃદયનું ઊંડે વેર પણ આવા યુદ્ધ વિના અટકી જ ન શકે એમ નથી; પણ તમારા બંને પક્ષે તો એવું જ છે, કારણ કે મારો માનુષી પુરુષાર્થ એકલો પૂરતો ન થયો. બીજાં બધાં કારો કે જે હું આગળ ઉપર ક્રમે ક્રમે કહેવાનો છું તે યુદ્ધની તરફેણમાં હતાં એટલે મારે પણ એની
