________________
૧૦૨
ગીતાદર્શન
પણ ઈઢિયાર્થોથી-વિષયોથી- (ભય દેખાય ત્યાં) ઈદ્રિયોને સમેટી લે છે. (બીજે નહિ !) માટે આવી સ્થિતિ દેખાય ત્યાં તારે જાણવું કે) તે (પુરુષ)ની બુદ્ધિ સ્થિર થયેલી છે. નોંધ :
પંચ વિષયથી રાગદ્વેષવિરહિતતા, પંચ પ્રમાદે ન મળે મનનો ક્ષોભ જો; દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર ને કાળભાવ પ્રતિબંધ વિણ,
વિચરવું ઉદયાધીન પણ વીતલોભ જો. જૈન સૂત્રો પરથી ઉદ્ભવેલી શ્રીમદ્દની ઉપરની ટૂંકનો આખો ભાવ ગીતાકારે ઉપરના બે શ્લોકમાં કહી દીધો.
પ્રતિબંધ અને સ્વચ્છંદ એ બે મોક્ષમાર્ગના જબરા લૂંટારા છે. સારું કે નરસું-અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ-ગમે તે પ્રસંગ આવી પડે તોય હર્ષ-વિષાદ ન થાય તો જ અપ્રતિબંધપણું ટકી શકે છે. નહિ તો મનગમતું મળવાથી સાધક કોઈ વ્યક્તિના, કોઈ પદાર્થના કે કોઈ ક્ષેત્રાદિના બંધનમાં બંધાઈ જાય છે. અને એના હૃદયવેગની ધરી તૂટી પડે છે, આત્મપ્રગતિ અટકી પડે છે. પણ આટલે દૂર સલામત રીતે ગયા પછી પણ સ્વચ્છંદનો ચોર તો આગળ ઊભો જ છે. એટલે જેમ કાચબો, કાંઠેથી કોઈ કાંકરી નાખે અથવા કોઈ આપત્તિ આવવાની થાય કે તરત જ પોતાનાં કોમળ અંગ મજબૂત પીઠ નીચે સમેટી લે છે તેમ આવો સાધક પણ એટલો બધો સાવધાન હોય છે કે ઈદ્રિયોને વિષયોની ચટપટી લાગે કે તરત જ સંયમની મજબૂત પીઠ નીચે સમેટી લે છે. અર્થાત્ ઈદ્રિયો પોતાની જરૂરિયાતની વસ્તુ માગે તો જરૂર પૂરી પાડે છે, પણ પોતાની કુટેવ પોષવા માટે વસ્તુ માગે કે ચોખ્ખી સાફ શબ્દોમાં “ના” પાડી દે છે. જો એટલી સાવધાની ન રાખે તો ઈદ્રિયો સ્વચ્છંદી બનીને આટલે ઊંચેથી પણ તરત લપસાવી દે. કાચબાનું દષ્ટાંત શ્રી આચારાંગાદિ જૈનસૂત્રોમાં ઘણે સ્થળે આવે છે, અને એ ઉદાહરણ નમૂનેદાર છે, સાધક આટલું લક્ષ્યમાં રાખે તો ઈદ્રિયો તાજી અને સુદઢ રહે, નહિ કે આળસુ, શિથિલ કે વિલાસી.
विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः । रसवर्ज रसोऽप्यस्य परं द्रष्टवा निवर्तते ॥ ५९ ।।
