________________
૨૮૨
ગીતા દર્શન
જ એકાંતે ભૂખ્યાને કે, ન અતિ જમનારને; ન યોગ જાગનારાને, ન અતિ ઉઘનારને. ૧૬ નિદ્રા-જાગ્રતિ, આહાર-વિહાર કર્મમાત્રમાં;
પ્રમાણવંતનો યોગ હોય છે દુષ્પહારક. ૧૭ (પ્રિય કૌતેય ! હૃદય અને બુદ્ધિ બંને વણખીલેલાં કે ખીલેલાં સહુ કોઈમાં હોય છે. લાગણી ઊભરાય ત્યારે વિવેકબુદ્ધિ જળવાઈ રહે અને તર્ક વેળાએ ભાવના જળવાઈ રહે, તો અનિષ્ટમાત્રનો અંત આવી જાય. આવી સમસ્થિતિને જ હું યોગ કહું છું. આવા યોગ માટે "અતિ સર્વત્ર વર્જયેતુ” એ મહાસૂત્ર છે. અંતરના સમભાવની સાધના સારુ ક્રિયામાત્રમાંથી પણ અતિરેક દૂર કરવો જોઈએ. આજે તારું વલણ એકાંતે ક્રિયાત્યાગ પરત્વે છે, માટે તારા મનને તું જ તારા જ્ઞાનની લગામથી રોકીને વલણ બદલાવવા ખાતર બીજા માર્ગે પ્રયાણ કર એમ હું ઈચ્છું છું. વલણ એટલે પ્રાકૃતિક ખેંચાણ. આવું પ્રાકૃતિક ખેંચાણ ઘણા કાળના સંસ્કારોથી ઊપજે છે એટલે પૂર્વની કુટેવો છોડી નવેસરથી ખંત અને વિચારપૂર્વક નવી સુટેવોને સ્થાપવા માટે ભગીરથ પ્રયત્ન કરવો પડે છે. ડગલે ને પગલે સાવધાન રહેવું પડે છે, એટલે હમણાં તો તારે આ પસૂત્ર સામે જ રાખવું જોઈએ કે એકાંતે ઉપવાસ કરી એકલી લાંઘણ કરી ભૂખ જ વેઠયા કરે તેથી કશો અર્થ સરતો નથી. શરીર એ પણ કિંમતી ધર્મ સાધન છે. એને કેવળ ક્ષીણ કરી નાખવું એ અનુચિત છે. તેમજ અતિ ખોરાકથી પણ શરીરમાં પ્રમાદ પેસીને રોગિષ્ઠ દશા વધારે છે અને વિકારી બનાવે છે તેથી પણ અનર્થ થાય છે. એટલે શરીરને અનહદ લાલનપાલનથી બગાડી નાખવું તે પણ આપત્તિજનક છે, માટે જ કહું છું કે) નથી એકાંતે ભૂખ્યાને યોગ સાંપડતો કે નથી અતિ જમનારને (અકરાંતિયાને) પણ યોગ સાંપડતો. અને એ જ પ્રમાણે નથી હોતો યોગ જાગરણ કરનારાને કે નથી હોતો યોગ કેવળ ઊંઘણશીને. પરંતુ જે નિદ્રામાં, જાગૃતિમાં, આહારમાં, વિહારમાં તેમજ કર્મમાત્રમાં પ્રમાણપૂર્વક (નિયમિતપણે વર્તે છે, તેને જ (હું જેવા યોગની વાત કરું છું તેવો) યોગ દુ:ખ હરનાર હોય છે.
નોંધ : પ્રમાણસર વર્તનથી યોગ સાંપડે છે. આથી ફલિત એ થયું કે સમભાવમાં નિયમિતતા, વ્યવસ્થિતતા અને ઉપયોગિતાની ત્રિપુટી તો પહેલી જ જોઈએ. આવો સમભાવરૂપ યોગ સાધ્યો એને દુઃખ રહ્યું જ કયાં? એથી જેમ પ્રભુને કે આત્માને ભીડભંજન કહી શકાય તેમ આ યોગને પણ દુઃખભંજન કહી જ શકાય.
