________________
અધ્યાય છકો
૨૮૭
નથી. કઠણ કામ તો એ છે કે મનને આત્મવશ રાખવું. સાધકની ધીરજની અહીં કસોટી ખૂબ થવાની. છતાં નિરાશ થવાની લગારે જરૂર નથી. માત્ર જાગ્રતિ કાયમ જોઈએ અને તે આ રીતે કે) સ્થિર ભાવથી નહિ ટેવાયેલું મન ચંચલ થઈને જ્યાં
જ્યાંથી બહાર નાસવા માંડે (એટલે કે વિષયાધીન થાય) ત્યાં ત્યાંથી પકડીને પાછું આત્માને હવાલે કરવું. (જેમ ખરો જાગૃત ચોકીદાર પોતાના માલિકનું માંકડું જે દરવાજેથી ભાગે ત્યાંથી જ ફરી દાખલ કરે છે તેમ.).
નોંધ : શ્રીકૃષ્ણચંદ્ર મન માટે અસ્થિર અને ચંચલ બે વિશેષણો વાપરે છે. આમાંથી બે ભાવ નીકળે છે. મન સ્થિર નથી એટલું જ નહિ પણ સાથે સાથે ચંચલ પણ છે. જગતના ઘણા પદાર્થો સ્થિર નથી. જડ પદાર્થ માત્ર સ્થિર નથી પણ તેઓ અકારણે ચળતા નથી. મન તો સ્થિર પણ નથી અને વળી ચંચલ છે. એટલે મનમાં જડનું અને ચેતનનું બનેલું કાર્ય નજરે ચડે છે. આ જ એનું વિલક્ષણપણું છે. અને એ અપેક્ષાએ જ મન, બંધન તેમ જ મોક્ષનું કારણ કહેવાયું છે.
કેટલાંક દર્શનો મનને જડ માને છે. કેટલાંક વળી શુન્ય માને છે. કેટલાંક વળી મનને જ વિશ્વચૈતન્ય માને છે. પરંતુ ખરી વસ્તુસ્થિતિ ઉપર દર્શાવી તે છે. જૈનસૂત્રોનો પણ શબ્દ ફેરે ઉપલો જ ધ્વનિ છે. તેથી ખરે જ જો આમ છે તો એક જ માર્ગ રહ્યો કે એને આત્માને તાબે રાખવું. આત્મા પોતે અચળ સ્વભાવવાળો છે એટલે એને વશ રહેલું મન પણ અચળ રહેશે એ વાત સહેજે સમજાય તેવી છે.
પણ એવી સ્થિતિ થતાં પહેલાં તો તે વારંવાર પૂર્વે સેવેલા વિષયો યાદ આવતાં જ ચળવા માંડશે, માટે કશું વિચારવું જ નહિ એમ કહ્યું. પણ વર્તમાન વિષયો આવે અને મન ચળે તો શું કરવું? એના જવાબમાં કહ્યું "ઈન્દ્રિયોને તો ચળવા દેવી જ નહિ અને એવી તકેદારી રાખવી કે જે દરવાજેથી મન નીકળે ત્યાંથી જ ફરી દાખલ કરી આત્માની હજુરમાં એને ઊભું કરી શકાય.”
શ્રીકૃષ્ણગુરુદેવના આ કથનને ઝીણવટથી તપાસીશું, તો જણાશે કે ઐકાંતિક મનોલય યોગમાં પણ માનતા નથી. વાત ખરી છે. માત્ર મનને માર્યો કશું વળતું નથી. દરવાજા બંધ કરીને ચોકી રાખીએ, તેમાં અર્થ શો સર્યો ? ભલે સાધનાની શરૂઆતમાં દરવાજા બંધ કરીએ. પણ આખરે તો દરવાજા ઉઘાડા રહે અને છતાં મન આત્મવશ રહે, ત્યારે જ સાધના સિદ્ધ થઈ ગણાય. અને આવી તાલીમ માટે તેઓ અજબ ઉપાય આપે છે, અને તે એ છે કે જ્યાંથી મન નીકળ્યું ત્યાંથી જ પાછું દાખલ કરવું. ઉદાહરણથી આ વાત નક્કી કરીએ. દા.ત. મન, સંસ્કારી
