________________
અધ્યાય છઠ્ઠો
૩૦૯
પુણ્યવંતોના લોકમાં જઈને, એ એવી સાધનસામગ્રીનાં સ્થળોમાં યોજાય છે, કે
જ્યાં એ લૌકિક સુખ મેળવી શકે અને જો ફરી જાગૃત થઈને ઊંચે જવા માગે તો અનુકૂળતાઓ પણ ત્યાં ખૂબ હોય છે. અને તે જ રીતે નીચે જવાનાં લપસણાં પણ ત્યાં હોય છે. બાકી જો મૂળ સિદ્ધાંત ન ચૂકે તો તો ભલે ધીરો પ્રયત્ન હોય તોય ઘણા ભવને અંતે પણ અવશ્ય મોક્ષ પામે જ છે.”
"હે ભલા ધનંજય ! શું તને ફરી ફરી એ કહેવાની જરૂર છે, કે આ આત્મસંયમ યોગમાં સમભાવ વાળી બુદ્ધિ સૌથી પહેલાં જોઈએ? અને તો જ સુખ-દુઃખ કે માન અપમાનમાં સ્થિર ટકી શકાય?"
"હવે તને એ શંકા ન થવી જોઈએ કે સંકલ્પ વિકલ્પોને તજ્યા પછી પ્રવૃત્તિ કેમ થાય. એ વિશે તો હું અગાઉ કહી જ ગયો છું કે મારી પ્રવૃત્તિ સંકલ્પ વિકલ્પોના સંન્યાસથી (જ) થાય છે. બાકીની પ્રવૃત્તિ તો માત્ર ધાંધલ હોય છે. આવા સાધકને પોતાના જ્ઞાન વિજ્ઞાનથી જ સંતોષ મળી રહે છે. એમણે ઈન્દ્રિયો ઉપર કાબૂ મેળવ્યો હોય છે. એટલે હીરામાણેક હો કે માટી હો, એને તો બેય સરખાં લાગે છે. કોઈ એનો મિત્ર બને કે વિરોધી, તોય એને તો બન્ને ઉપર પ્રેમજ આવે છે. સજ્જન હો કે પાપી હો, પણ એને તો મૂળ તત્ત્વો જોઈ બન્ને ઉપર સમભાવ પ્રગટે છે. પાપીના પાપ ઉપર એને જરૂર તિરસ્કાર હોય છે, પણ તેથી તો ઊલટી એ પાપી ઉપર વધુ પ્રેમાળ અને દયા દષ્ટિ જ થાય છે."
"તને આ યોગ ગમે છે, ખરું? જો ગમતો હોય તો હવે એની સાધનાનો આકાર કહુંઃ
કશી લાલચ રાખ્યા વગર, આત્માની શુદ્ધિનો જ હેતુ મુખ્ય રાખી, બ્રહ્મચર્ય પાળી, એકાકીપણે એકાંત સ્થળ પસંદ કરી, સમાન આસને બેસી, પવિત્ર પ્રદેશમાં ચિત્ત અને ઈન્દ્રિયોની ક્રિયાને રોકી, મનને એકાગ્ર કરવું. જરાય બીક ન રાખવી. દષ્ટિને નાકના અગ્રભાગ પર સ્થિર કરવી, આમતેમ ચલિત ન કરવી. મતલબ કે આંખનું ત્રાટક કરવું અને મનને વશ કરવું. ચિત્તને પ્રભુમાં-આત્મામાં પરોવી દેવું, તો આપમેળે આત્મશાન્તિ મળે છે. ખિન્નતા વગર આ યોગની આરાધના કર્યા કરવી. આમ કરવાથી એટલે કે બહિરાત્માને અંતરાત્મામાં સ્થિર કરી લેવાથી, ચિત્ત પ્રસન્ન અને શાંત થઈ જાય છે અને સર્વ કામનાઓથી ચિત્ત આપોઆપ ખસી જાય છે, તથા જે મન માંકડું લાગે છે, તે પણ આપોઆપ સ્થિર થઈ જાય છે, જેમ દીવો પવન વિનાના સ્થળમાં સ્થિરપણે બળ્યા કરે છે,
