________________
૩૦૮
ગીતા દર્શન
પ્રમાણે સંકલ્પવિકલ્પોવાળી માનસિક સૃષ્ટિનો સંન્યાસ એટલે કે સંકલ્પ વિકલ્પોનો ત્યાગ એ જ ખરો સંન્યાસ છે. અને કર્મફળની લાલસા રાખ્યા વગર કરવા યોગ્ય કર્મ કરવાં એનું નામ યોગ છે. તો પછી સંન્યાસી અને યોગીમાં ફેર જ કયાં રહ્યો? શું સંકલ્પ વિકલ્પોના ત્યાગની સિદ્ધિ સાધ્યા વિના-કર્મફળની લાલસા રાખ્યા વિના-કર્તવ્ય કમોં પારખવાં અને આચરવાં સહેલાં છે? હરગીજ નહિ."
"એટલે હવે હું તને એવા યોગની સાધનાનાં સાધન કહું છું : કર્મ' યોગપ્રારંભનું એક સાધન છે અને શમ (માનસિક શાંતિ) સિદ્ધ યોગનું એક સાધન છે. સિદ્ધયોગ તો ત્યારે જ ગણાય કે કોઈપણ વિષય કે કોઈપણ કર્મમાં આસકત ન થાય. આવી અનાસકિત માટે સર્વ સંકલ્પનો સંન્યાસ અનિવાર્ય છે.' સમજ્યો, ભાઈ? એક્લા અગ્નિહોત્ર યજ્ઞો કે વર્ણાશ્રમનાં કર્મો તજી દીધાથી કંઈ સિદ્ધયોગી થઈ જવાતું નથી. સિદ્ધયોગી થવા માટે તો આત્માનો સંયમ જોઈએ. માટે યોગમાં જેમ મેં સમભાવવાળી બુદ્ધિની જરૂર છે અને કર્મ કૌશલ્યવાળી ક્રિયાશકિતની પણ જરૂર છે એમ અગાઉના અધ્યાયોમાં કહ્યું, તેમ આ અધ્યાયમાં આત્માનો સંયમ જોઈએ તે કહેવા માગું છું. માટે જ મેં આ અધ્યાયને આત્મસંયમ યોગ' નામ આપ્યું છે."
"તું કહીશ કે, વળી આત્માને સંયમ શો? આત્મા તો સ્વયં જ્યોતિ સ્વરૂપ, સ્વયં સમર્થ અને સ્વતંત્ર આનંદ સ્વરૂપ છે.” ભાઈ ! તારી વાત તો સાચી છે પણ એવો સમાધિવાળો આત્મા મનની જીત વિના મળતો નથી."
જેણે મનને જીત્યું નથી. તેનો આત્મા તો જડતા અને મોહમાં એવો મદમસ્ત બની ગયો હોય છે, કે જરા માન મળે તો છકી જાય, અને જરા અપમાન થાય કે ગ્લાનિ પામે. બોલ, એની સમતા અને સ્થિરતા કયાંથી ટકે? આવા પ્રાણીનો આત્મા તો ભૂંડામાં ભૂંડો શત્રુ જે બુરાઈ ન કરે, તેવું બૂરું પોતામાં રહીને કરે છે. માટે એવા બહિર્ભાવમાં રાચેલા આત્માનો જાતે જ ઉદ્ધાર કરવો જોઈએ, સાધના જોઈએ !”
"પણ એ સાધના પાછળ કોઈ પણ લૌકિક કામના કે નામના ન હોય, તો જ કલ્યાણકર છે. નહિ તો પતન છે. જો કે હું જે યોગ સાધનાની વાત કરું છું, એમાં જોડાયેલો સાધક તો પતિત થાય કે, મંદ પ્રયત્નથી અધૂરી સાધનામાં અટકી પડે, તોય એ કરેલું ફળ જતું જ નથી. મેં બીજા અધ્યાયમાં પણ તને આ જ વાત કરી છે એટલે અહીં વધુ નહિ કહું, પણ એટલું કહું કે મૂળ સિદ્ધાંત ચૂકે તોય
