________________
અધ્યાય છaો
૨૯૭
મન છે ચંચળ કૃષ્ણ ! મસ્તાની, બળિયું બહુ;
તેનો નિગ્રહ હું માનું, વાયુની જેમ દુષ્કર. ૩૪ હે મધુસૂદન ! (અર્થાત્ કુટિલ રાક્ષસી વૃત્તિના સંહારનાર પ્રભુ !) આપે (યોગના બે પ્રકાર કહ્યા, (૧) સમત્વયોગ, (૨) કર્મકૌશલ્ય યોગ. આ બેમાં પણ પહેલા વિના બીજો સફળ નથી, એટલે મારે પ્રથમ તો પહેલો પ્રકાર સાધવાનો રહ્યો. પરંતુ) સામ્ય સાથે સમભાવપૂર્વક જે યોગ કહ્યો, એ (યોગ)ની સ્થિતિ અત્યારે તો સમજાય છે, પણ કામય જો એને સ્થિર રાખવી હોય તો મનની સ્થિરતા પહેલી જોઈએ, પરંતુ દુઃખની વાત જ એ છે કે મારામાં ચંચળતા ભરી પડી છે, એટલે એ ચંચળતાને લીધે સ્થિર જઈ શકતો નથી. (ક્ષણભર ટકે ન ટકે ત્યાં તો અસ્થિરતા ખડી જ છે. મનને એનું ભારે દુઃખ છે. પણ હું જાણું છું કે એનું કારણ મન છે) અહો કૃષ્ણ ! (તોબા તોબા !) એ મને ખરેખર જ ચંચળ છે. વળી મસ્તાની છે. (જીવને મથી નાખે છે, ઉપરાંત એ ખૂબ જ બળવાન છે. (ભલભલા મર્દો એની આગળ હારી ગયા છે, આથી હું તો જેમ વાયુનો નિગ્રહ દુષ્કર હોય છે, તેમ આનો નિગ્રહ પણ ખૂબ જ મુશ્કેલ માનું છું.
નોંધ : સમત્વ યોગના સાધનારે સૌથી પહેલી મનની સ્થિરતા સાધવી જોઈએ. ઈન્દ્રિયોનું અસત્કાર્યમાં પ્રવર્તવું એમાં પણ મન મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. અને જીવને જે સુખ-દુઃખ, હર્ષ-ખેદ આદિ જોડકાં ઊભાં થઈને ભાન ભુલાવે છે, તેમાં પણ મન મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે.
પણ અહીં સવાલ એ થાય છે કે મન જડ કે ચેતન? નથી મન કેવળ જડ, કે નથી તે કેવળ ચેતન, મન એ જડ ચૈતન્યના સંયોગે આસક્તિથી જન્મેલી કૃતિ છે, આથી જૈન સૂત્રકારો મનના મુખ્યપણે બે પ્રકારો કહ્યું છે. (૧) દ્રવ્યમન (૨) ભાવમન. દ્રવ્યમન મુગલ-જડ-સાથે વધુ સંબંધિત છે. ભાવમન ચૈતન્ય સાથે વધુ સંબંધિત છે. મનવાળા આત્માને કેટલાંક દર્શનો જીવ કહે છે. જેનસૂત્રો અને સંસારી જીવ કહે છે. આમ જોતાં તો મન કરતાંય આત્માની આસકિત જ સંસારબંધનું મુખ્ય કારણ છે. પણ એ આસકિતના પાયાથી ચણાયેલી ઈમારત આજે તો મન ઉપર જ ઊભી છે, એટલે એ અપેક્ષાએ મનને વશ કરવાની કળા હાથ કરી લેવાની જરૂર ઊભી થાય છે પણ જેમ વાયુને વશ કરવા માટે નાનું છિદ્ર જરાય પણ ચાલતું નથી, તેમ મનને વશ કરનારે નાનું બાકું પણ ન રહેવા દેવું જોઈએ. આ કામ ભારે કઠણ છે એવો અર્જુનનો મત છે. અને તે સાવ સાચો છે.
