________________
૨૮૦
ગીતા દર્શન
પણ કસોટી થાય. (૩) ગીતાકાર ચિત્ત અને મન શબ્દને ઘણી વખત જુદા લે છે અને કેટલીક વાર ચિત્તની સાથે આત્મ શબ્દ મૂકે છે. ચિત્ત, બુદ્ધિ, મન એ માત્ર કાર્ય પરત્વે જુદાં જુદાં કહેવાય છે, વસ્તુતઃ એક જ છે. પરંતુ ચિત્ત શબ્દ ઘણુંખરું જૈન શાસ્ત્રો માંહેલા બહિરાત્માના અર્થમાં જ ગીતાકારે વાપરેલો છે. બહિરાત્મા એટલે મોહમાં નિજભાન ભૂલેલો આત્મા. આવા આત્માને કાબૂમાં લેવો જોઈએ, એટલે કે સાધના કરતી વેળાએ મોહ તજવો જોઈએ. (૪) મમતા તજવી જોઈએ અને આત્માની વિશુદ્ધિ સિવાય કશી જ આશા યોગ પાછળ રાખવી ન જોઈએ. મતલબ કે "મોહ-મમતા-આશા તજી એકાકીપણે એકાંત સ્થળે યોગના પ્રાથમિક ઉપાસકે જવું જોઈએ” આમ કહ્યા પછી ગીતાકારે આસન કેવું અને કયાં રાખવું તે બતાવ્યું. ગીતાકાળમાં દાભડો પુષ્કળ હશે. દાભડાથી નાનાં ઝેરી જંતુઓ દૂર રહેતાં હોય છે માટે તે વસ્તુ લીધી છે. અહિંસક મૃગચર્મ તે કાળે જંગલોમાં સહેજે મળતાં, એટલે કે વગર ખર્ચે એ વસ્તુ મળી જાય અને આજુબાજુનાં નાનાં જીવ જંતુઓ ઉપર ન ચઢે તેટલા માટે આમ કહ્યું છે. આને કોઈ રૂઢિથી જ ન પકડી રાખે, પણ ગીતાકારની મતલબને સમજી લે. એમની મતલબ એ છે કે આસન ગમેતે જાતનું ભલે હો, પણ એવું હોવું જોઈએ કે જેથી કોઈ જીવને ઈજા ન પહોંચે તથા નાની જીવાત અંગ ઉપર ચડીને પોતાની એકાગ્રતાનો ભંગ ન કરાવે. આ દષ્ટિએ જ સર્વધર્મમાં આસન ઉપર બેસી પ્રભુ ભજન કરવાનું કહ્યું છે.
એ આસન ન અતિ ઊંચું કે ન અતિ નીચું, એમ સમાન અને સ્થિર રાખવાની ખાસ ભલામણ એટલા માટે કરી છે કે કાયા ડગી ન જાય. આ રીતે ત્યાં બેઠા પછી વળી કાયા, ડોક અને માથાને સ્થિર રાખવાનું એટલા સારુ કહ્યું કે શરીરમાં ચાલતા શ્વાસોશ્વાસનીગતિ સહજ રહે.”
આસન પણ અડોલ જોઈએ કે જેથી કાયાને સ્થિર રાખવા છતાં અસ્થિર ન થઈ જાય. વળી શરીર પોતે પણ અડોલ રહેવું જોઈએ. મનની એકાગ્રતા કરીને બહિરાત્મા તથા ઈન્દ્રિયોની ક્રિયા રોકીને માત્ર ભૂકુટિની વચ્ચે દષ્ટિ ધારી રાખવી. આમતેમ ન જોવું એમ કહેવાનો આશય એ કે આત્માને પરમાત્મામાં જોડવા માટે આવી સ્થિતિ લાવવી જોઈએ. વળી ભય પણ ન હોવો જોઈએ. જાનમાલની મમતા હોય ત્યાં જ ભય હોય છે અને ભય હોય ત્યાં લગી શાન્તિપૂર્વક સાધના ન થાય. રખે મારી માલમત્તા કોઈ લઈ જશે ! રખે મારા દેહને કોઈ હરક્ત કે ઈજા પહોંચાડશે! આવો ચંચલ-મમત્વી સાધક આત્માને શાંત કેમ રાખી શકે? માટે જ
