________________
૨૬
ગીતા દર્શન
અને એક દેહધારીનો આત્મા એ બન્નેમાં નિશ્ચય દષ્ટિએ જોતાં કશો જ ભેદ નથી. આ વિલક્ષણ એકતાને લીધે જ આત્મહિત અને લોકહિત”નો સુમેળ છે. “સ્વદયા સાથે પરદા જોડાયેલી છે.” ભલે દષ્ટિભેદને લીધે જગતમાં અનેકત્વ ભાસે, પણ એ અનેકત્વમાં પણ જ્ઞાનીજનો એકત્વ જોઈ રહ્યા હોય છે. એટલે વૃત્તિભેદે કે કર્મસંગજન્ય વિવિધતાને લીધે યોનિભેદે બ્રાહ્મણ, શૂદ્ર, હાથી, ગૌ, કૂતરો વગેરેમાં જુદાઈ દેખાય, પરંતુ જ્ઞાનીની દષ્ટિમાં અંતરંગ ભાવ મુખ્યત્વે હોવાથી તેઓ સહુને વિષે સમદષ્ટિનાં ચશ્માંથી ભાળી શકે છે. એને લીધે એમના વર્તનમાં પણ સમભાવ જળવાઈ રહે છે. દુનિયા જેને પાપી, અધમ, પતિત કે મુફલીસ માને છે, તેના તરફ તો તેઓ વધુ પ્રેમળતા પાથરી શકે છે. અહો, કેવી સૌમ્ય ભાવભરી એ અમીદષ્ટિ !
કૌતેય ! સામ્યભાવવાળી દષ્ટિ થઈ કે જગ જિતાયું જ સમજવું. પછી બાકી શું રહ્યું? પણ એ સમભાવ નિર્દોષ હોવો જોઈએ. નિર્દોષ સમતા એ એક દષ્ટિએ તો બ્રહ્મનું જ લક્ષણ છે, એટલે તેવા પુરુષો લોકહિતની મહાપ્રવૃત્તિમાં લાગ્યા પડયા હોય, તોય તે બ્રહ્મનિષ્ઠ જ છે.
પણ પાર્થ ! તને હું થોડાં એમનાં અગત્યનાં લક્ષણો સંભળાવું. નહિ તો તું ભ્રમમાં પડી જઈશ. જો વીરા ! આવી નિર્દોષ સમતા એ બચ્ચાંના ખેલ નથી. પ્રિયનો યોગ થાય કે વિયોગ થાય, અપ્રિયનો યોગ થાય કે વિયોગ થાય છતાં જેને હરખ કે ઉગ ન થાય એનું નામ બ્રહ્મજ્ઞાની. એનું નામ નિર્દોષ સમભાવી બ્રહ્મનિષ્ઠ. આવા જ પુરુષ નિર્મોહી હોઈ શકે. સ્થિતપ્રજ્ઞ હોઈ શકે. પછી જોઈએ તો એ પ્રવૃત્તિના ક્ષેત્રમાં હોય અને જોઈએ તો નિવૃત્તિના ક્ષેત્રમાં હોય.
"અરે કુરુક્ષેત્ર ! જ્ઞાનયોગી હો કે કર્મયોગી હો, એની શી ફિકર? પણ તેવો ખરો પુરુષ શરીર, ઈન્દ્રિય કે મનના પ્રલોભનકારી વિષયોમાં ફસાઈને ક્રિયા કરતો જ નથી. બાહ્યસ્પર્શી એને લલચાવી શકતા નથી. આત્મામાં જ એને સુખ લાધે છે, અને તે જ અક્ષય સુખ હોય છે. આવું સુખ જેમ જ્ઞાનયોગીને મળે છે, તેમ કર્મયોગીને પણ મળે જ છે. | "ભલા પરંતપ ! તું બાહ્ય સુખદ સ્પર્શીની લાલચને છેક તજવી એ સહેલી જાણે છે? ના, કદી નહિ. એને માટે મૂળજ્ઞાન જોઈએ. આને ભેદવિજ્ઞાન જૈનદષ્ટિએ કહીએ તો કર્મપુદ્ગલ અને જીવ વચ્ચેના સ્વરૂપભેદનું જ્ઞાન તે ભેદવિજ્ઞાન. અહો ! આટલું થયું એટલે તો એને ચોખ્ખું દીવા જેવું દેખાયું કે બાહ્ય
