________________
અધ્યાય બીજો
પોતાના શરીરનો મોહ છૂટી જાય. શરીરમોહથી ઉપજેલા વિષાદને સ્થાને આત્મભાનથી ઉપજેલી સમતા આવે ! આ બોધ એટલા સારુ નથી આપતા કે, અર્જુન ગાંડીવ લઈને સંહાર કરે. એમણે તો માત્ર યુદ્ધમાં જોડાવાનું જ કહ્યું છે. "મારી નાખ” એવો હિંસક પ્રયોગ ઉચ્ચાર્યો જ નથી.
અલબત્ત ૧૧મા અધ્યાયમા એવો પ્રયોગ છે ખરો પણ ત્યાં મેં હણી નાખ્યા છે તેને તું હણ” એવું લખાણ છે, એ અધ્યાયનું નામ જ વિશ્વરૂપદર્શન છે અને તેમાં ભાવાત્મક વાતોનો ઉલ્લેખ છે. એટલે કે, અનીતિનો પક્ષ લેવાની આત્મદ્રષ્ટિએ તો તેઓ હણાયા જ છે એમ બતાવ્યું છે. એ સિવાય જે જે સ્થળે હણ' પ્રયોગ આવ્યો છે ત્યાં કામ, ક્રોધ, લોભ વગેરેને હણવાના અર્થમાં જ ઉપયોગ થયો છે. અને યુદ્ધમાં જોડાવાનું એટલા માટે કહ્યું છે કે એની ભૂમિકા માટે એ અનિવાર્ય હતું. અહીં એ પ્રશ્ન થઈ શકે કે અર્જુન યુદ્ધમાં સમતા રાખીને લડે તોય સંહાર તો થાય જ અને થયો પણ છે; તો પછી યુદ્ધમાં જોડાઈ જા” અને હણ” એ બે વચ્ચે ફેર શો રહ્યો? માના ભાઈ કહો કે મામા કહો બને શું એક જ અર્થ નથી સૂચવતાં ? આનો જવાબ એ છે કે, અહીં યુદ્ધમાં જોડાઈ જા.” અને "હણ” એ બે વચ્ચે માના ભાઈ' અને 'મામા' જેવો સમાનાર્થ નથી. એ બે વચ્ચે મહાન તાત્ત્વિક ભેદ છે. લડાઈમાં યોજાવા છતાં ધર્મ યુદ્ધથી સમત્વ ન તૂટયાનો દાખલો જૈનસૂત્રોમાં મહારાજા ચેટકનો છે જે અગાઉ કહેવાયો છે. આ વાત સામાન્ય રીતે ગળે ઊતરે તેવી નથી. પણ ગોઠવો બે વડીલો વચ્ચે વાદની મારામારી થવા છતાં સમત્વ તૂટતું નથી; બે નટોનું નાટયશાળામાં યુદ્ધ કરવા છતાં બંધુત્વ તૂટતું નથી; એ આપણે જોઈ શકીએ છીએ.
એક ન્યાયાધીશ દુન્યવી ન્યાયના કાનૂને પોતાના જ પિતા કે વડીલને સજા કરીને પણ પુત્રપિતા વચ્ચેનો વાત્સલ્ય સંબંધ જાળવી શકયાના દાખલા આપણે સાંભળ્યા છે. કદાચ મોગલ સલ્તનતની પહેલાંનો હિંદનો ક્ષત્રિય ઈતિહાસ જોઈએ તો યુદ્ધનો સમય વીતે કે તરત લડનારાં ઉભય લશ્કરો બંધુત્વને નાતે નિર્ભય રીતે હળીભળી શક્તાં એ વાત આવે છે. સારાંશ, વૈરવૃત્તિના યુદ્ધ અને ધર્મયુદ્ધ વચ્ચે આકાશ-પાતાળ જેટલું અંતર છે. હું દુર્યોધનને તો મારું જ અથવા ફલાણાએ મને આમ કર્યું હતું માટે એને તો પહેલા મારું, આ દ્રોણ છે માટે એની સામે ગાંડીવ ન જ ચલાવું, એને તો બચાવી જ લઉં અથવા આ મારાં છે માટે એમને ન મારું, આમારાં નથી માટે એમને મારું એવી ભેદબુદ્ધિથી ખેલાયેલું યુદ્ધ અસમતા સૂચક યુદ્ધ છે. જ્યારે સમત્વના યુદ્ધમાં અભેદબુદ્ધિ જ હોય છે. સમત્વના યુદ્ધને ઑપરેશન
