________________
[ ક્રૂર ]
ચાર સાધન
એ સજ્જનતાના માર્ગે દોરે છે. પ એ માણસને જગાડનાર એક એલામ છે.
ઘણા કહે છે: પ્રકૃતિ તે જડ છે. તમે જડની ઉપમા કેમ આપે છે ? પણ પ્રકૃતિમાં કેવી વ્યવસ્થા અને કરામત છે, તે વિચાયું છે ? સૂર્ય કેવા નિયમિત ઊગે છે ? એ કાંઈ તમારી પ્રાર્થનાની પ્રતીક્ષા નથી કરતા. સમય થતાં એ આકાશમાં દેખાયા જ હોય. સાગરમાં ભરતી અને એટ પણ કેવાં નિયમિત આવે છે! અરે, આ ઘડિયાળ પણ કેવું સમયસર એલામ વગાડે છે! માણસ ઊંઘી જાય છે પણ એ ન ચૂકે. ચેતનવંત માણસને, આ જડ એલામ ઊંઘમાંથી જગાડે છે ! આવી રીતે, પ' પણ એલા'ની જેમ, માણસને યાદ અપાવે છે કે તારા ધમ શા છે ? .
માણસ જો પોતાના ધમ સમજે, તે એ મિત્ર છે; ન સમજે તે એ દુશ્મન છે; વહેમના પડછાયા છે.
એક ધમ શાળામાં બે માણસ સાથે રાતવાસેા રહ્યા, અને બાજુબાજુમાં ગાદલાં નાખીને સૂતા. તેના ખીસ્સામાં પૈસા છે. એકને થાય 6 : આ કડકે છે. ’ બીજાને થાય છે : ૮ પેલા કડકે છે. ’ એ તે સ` સામાન્ય છે ને કે જેની પાસે ધન હોય, તે સામાને નિન પણ માને ને કદીક ચાર પણ માંને. અને સાથે સૂતા, પણ અવિશ્વાસને લીધે એકેને ય ઊંઘ ન આવી. સવાર પડી. કેકે પૂછ્યું ત્યારે એમણે કહ્યું : “ અમે બંને સાથે રહ્યા. સાથે ઊંઘ્યા. ’ તત્ત્વચિંતક તા પૂછશે કે સાથે ઊંધ્યા કે સાથે જાગ્યા ? સાથે સાથે રહ્યા કે દૂર દૂર રહ્યા ? એમની વચ્ચે તેા અવિશ્વાસની તાનિંગ દિવાલ હતી; ત્યાં સાથે કયાં રહ્યા ?
