________________
ભક્તિ વૈરાગ્ય અને જ્ઞાન
ભક્તિમાં વૈરાગ્ય અને જ્ઞાન છૂપાયેલાં છે. કેમકે, જેમની ભક્તિ કરવાની છે તેઓએ સંસારને નિસાર માન્યો છે અને મોક્ષને જ એક સારભૂત માન્ય છે તથા તે માને લાભ અને સંસારને અંત આત્મજ્ઞાનથી જ ચે છે. તેથી મોક્ષે ગયેલા, મોક્ષે જનારા અને મોક્ષમાર્ગમાં રહેલાં જીવે ઉપરની ભક્તિ એ વૈરાગ્યની જ ભક્તિ છે અને આત્મજ્ઞાનની જ ઉપાસના છે,
ભક્તિશૂન્ય આત્માઓને વૈરાગ્ય એ દુખગર્ભિત કે મેહગર્ભિત છે. જ્યારે ભક્તિમાન આત્માઓને વૈરાગ્ય એ જ્ઞાનગર્ભિત હોય છે અથવા જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્યવાન ભક્તિરહિત કદી પણ હોતા નથી. એ જ રીતે ભક્તિશૂન્ય આત્મજ્ઞાનીઓ પણ સાચા આત્મજ્ઞાનને પામેલા નથી.
આત્મજ્ઞાન અને તેનું અર્થીપણું અંશે પણ જેઓમાં હોય છે, તેઓ આત્મજ્ઞાન વડે સાધ્ય ભવ–વૈરાગ્ય અને માક્ષરોગયુક્ત હોય છે તથા મુકત આત્માઓ પ્રત્યે ભકિતભાવથી ભરપુર તેઓની મનોવૃત્તિ હોય છે.
વૈરાગ્ય એ દશ્ય વસ્તુમાં રહેલું નથી પણ વસ્તુના વિચારમાં રહેલું છે. વિચારથી દોષદર્શન અને દોષદર્શનથી વૈરાગ્ય, એ કેમ છે.
