________________
માર્ગની ખોજ
વિભુ વીરના પંચમ ગણધર સુધર્માસ્વામી, તેમની સીધી અને સુવિહિત પાટ-પરંપરા, તેરમા સૈકામાં, ‘તપગચ્છ'ના નામે જાણીતી થઈ. કાળદેવતાની થપાટો તો જગતના તમામ પદાર્થોને વાગતી જ રહે છે. ‘તપગચ્છ'માં પણ અનેક ફાંટા પડ્યા, ઉથલપાથલો થતી રહી, અને ઘસારા પણ લાગતા રહ્યા. આ બધું છતાં, મૂળ માર્ગની પરંપરાતો અક્ષુણ્ય - અવિચ્છિન્ન રહી જ.
૧૯-૨૦મી સદીમાં ‘તપગચ્છ' જરા નબળો પડ્યો, એમાં પરંપરા જીવતી રહી હોવા છતાં, તેનું વહન કરનારા સાધુઓની - સુવિહિત-સંવેગી મુનિઓની સંખ્યા અતિઅલ્પ થઈ પડી હતી, અને શિથિલ બનેલા યતિવર્ગનું ખાસું જોર ગચ્છ અને સંઘ પર વર્તતું હતું. આ એ સમય હતો કે જયારે ‘તપગચ્છ'ને કોઈ સબળ ઉદ્ધારકની ગરજ હતી, આવશ્યકતા હતી.
આવા વખતે તપગચ્છને મળ્યા તેના ઉદ્ધારક યોગીરાજ શ્રી બૂટેરાયજી મહારાજ અને શ્રી મૂળચંદજી મહારાજ . પંજાબના આ મહાપુરુષોએ ગુજરાતને પોતાની કર્મભૂમિ બનાવી અને સંવેગ માર્ગનો પુનરુદ્ધાર કર્યો.
એ રોચક અને રોમાંચક કથા આપણે પણ જોઈએ:
પંજાબ દેશમાં અંબાલા તેમજ લુધિયાનાથી નજીક દુલૂઆ નામે ગામ. ત્યાંના જાટ કોમના જમીનદાર ટેકસિંહ, તેમનાં પત્ની કદેવી. તેમને ત્યાં, કોઈ સાધુપુરુષના આશીર્વાદના ફળસ્વરૂપે એક પુત્ર થયો : ટલસિંહ અથવા દલસિંહ, આગળ જતાં તે બૂટાસિંહ તરીકે પ્રખ્યાત થયો. બૂટો એટલે શ્રેષ્ઠ.
૧૬ વર્ષની વય થતાં થતાંમાં જ ‘બૂટા'ના ચિત્તમાં સહજ વૈરાગ્ય જાગી ઊઠયો. સંસારની વાતો તરફ તેને અરુચિ થવા માંડી, તેણે ‘મા’ને કહ્યું, “મા, મને સંસારમાં નહિ ફાવે; મારે સાધુ થવું છે. મને રજા આપ.” પુત્રનો મોહ નડે નહિ એવું તો કેમ બને ? પણ આશીર્વાદ આપનારા સંતનાં
વેણ મા ને યાદ હતાં : “દીકરો થશે ખરો, પણ તે મોટો સાધુ થશે; ઘરમાં નહિ ઠરે.' માએ મન વાળ્યું, રજા આપી, પણ કહ્યું કે “પહેલાં તું કોઈ સારા સદ્ગુરુને શોધી લે. ભેખ લેવો હોય તો ગમે તેવા પાસે નથી લેવો. કોઈ લાયક અને ખરા ત્યાગી પાસે જ જવાનું. એવા ત્યાગીની શોધ કરી આવે, એટલે તને સાધુ થવા દઉં.''
ગુરુદ્વારાનો સત્સંગ અને શીખ ધર્મ-પંથનો અભ્યાસ તો ભૂટાને ગળથુથીમાં મળેલો. તેણે તે પંથના તેમજ અન્ય વિવિધ મત-પંથસંપ્રદાયના સાધુ-સંત-જોગીઓનો પરિચય કર્યો. મહિનાઓ સુધી તે ઠેર ઠેર આ માટે રખડ્યો. પરંતુ માએ કહેલું તે પ્રકારનો ત્યાગ-વૈરાગ્ય તેને ક્યાંય જોવા ન મળ્યો. તે મનથી થાકવામાં હતો, ને તેનો ભેટો સ્થાનકમાર્ગી જૈન મુનિ નાગરમલ્લજી સાથે થઈ ગયો, તેમના તપ, ત્યાગ, જીવદયા, વૈરાગ્ય-આ બધું તેને ભાવી ગયું; તેને જેવા ગુરુની શોધ હતી તે મળી ગયા, ઘેર જઈને માતાને વાત કરી. માએ રજા આપી, અને તેણે સં. ૧૮૮૮માં દિલ્લી જઈને સ્થાનક-દીક્ષા ગ્રહણ કરી લીધી, ત્યારે તેની ઉંમર પચીસ વર્ષની હતી.
દીક્ષા પછી એકબાજુ ત્યાગ અને તપસ્યા શરૂ થયાં, તો બીજી તરફ આગમો અને શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ પણ આરંભાયો, પોતે તીવ્ર જિજ્ઞાસુ હતા, દૃષ્ટિ સ્વચ્છ અને સૂક્ષ્મ હતી, એટલે તત્ત્વને બહુ ઝડપથી પકડી
લેતો.
સ્થાનકમાર્ગી સાધુ પરંપરામાં બે વાતો બહુ મહત્ત્વની મનાતી : મૂર્તિપૂજાનો સદંતર નિષેધ અને મોં પર વસ્ત્ર (મુહપત્તિ) હમેશાં બાંધી રાખવાની. એમ મનાતું કે આ બન્ને બાબતો ભગવાન મહાવીરના સમયથી જ ચાલી આવી છે, એ જ મૂળ/સાચો જિનમાર્ગ છે; વચગાળામાં શિથિલાચારી લોકોએ આચાર્યોએ આ માર્ગ ચાતરીને માં બાંધવાનું છોડ્યું અને મૂર્તિને સ્વીકારી; આગમોમાં પણ તે અંગેના પાઠો તે લોકોએ ઉમેરી દીધા. બાકી મૂળ માર્ગ તો આ જ હતો અને છે”.
