________________
પાલીતાણા રાજ્ય. ત્યાંના રાજા ઠાકોર તરીકે ઓળખાય. મૂળે તો તે બધા કાઠી દરબારો. શત્રુંજયની યાત્રા જ્યારે વિકટ હતી; હિંસક જાનવરોનો તથા ચોર-બહારવટિયાનો ભય વધારે રહેતો તેવા સમયમાં તેમને યાત્રાળુઓના વોળાવિયા કે રખેવાળ તરીકેની ફરજ સોંપાતી, અને તેના બદલામાં તેમને ‘રખોપું’ચૂકવાતું.
વખત જતાં તે દરબારો પાલીતાણામાં સ્થિર થયા અને પોતાનું રાજ સ્થાપ્યું. એ બધી વાતનો લાંબો ઇતિહાસ છે, અને તે રસપ્રદ છે. તે પછી આણંદજી કલ્યાણજી પેઢી સાથે ઠાકોરને કરાર થવા માંડ્યા, અને તે પ્રમાણે બધું બરાબર ચાલ્યા કર્યું. પહેલો કરાર સંભવતઃ ૪૦ વર્ષનો હતો, અને વર્ષે ૧૫ હજારનો હતો. તત્કાલીન ઠાકોરે યાત્રાવેરો લેવાનું ઠરાવેલું, તેના વિરોધમાં, અંગ્રેજસરકારના એજન્ટની મધ્યસ્થીથી આ કરાર થયો હતો.
વિ.સં. ૧૯૮૨માં આ કરારની મુદત પુરી થતી હતી. જૈનોએ રખોપું રદ કરવાની માગણી કરી હતી. કેમકે હવે કોઈ ભયનું કારણ નહોતું અને રખોપાની જરૂર નહોતી. ઠાકોરે મુંડકાવેરો લેવાનું ઠરાવ્યું, અને તેને સરકારની સંમતિ પણ તે માટે મળી.
૧ એપ્રિલ ૧૯૨૬ થી આ મુંડકાવેરો લેવાનું નક્કી થયું. જે યાત્રિક આ વેરો ભરે તે જ ડુંગર ઉપર જાત્રાએ જઈ શકે. ન ભરે તે ન જઈ શકે.
આની સામે જૈન સંઘમાં વિરોધનો જબરો વાવંટોળ
તીર્થરક્ષક સૂરિદેવ
ઊઠ્યો. મહારાજજી તે વખતે પાટણ હતા. અનેકવિધ પ્રયાસો નિષ્ફળ ગયા બાદ, તેઓના માર્ગદર્શન હેઠળ પેઢીએ નિર્ણય કર્યો કે જ્યાં સુધી વેરો પાછો ન ખેંચાય, ત્યાં સુધી યાત્રા બંધ રાખવી. પાટણમાં એક જંગી સભા મળી. ત્યાં સાધુઓ અને શ્રાવકોએ તીર્થની રક્ષા કાજે મરી ફીટવાના શપથ લીધા, અને હિન્દુભરના જૈન સંઘે પેઢીના આદેશને શિરોમાન્ય ગણ્યો.
પરિણામે યાત્રા બંધ રહી, ૧લી એપ્રિલે તળેટીએ રાજના નોકરો તંબૂ નાખીને યાત્રીઓ પાસે કર ઉધરાવવા ગોઠવાઈ ગયા. પણ એક પણ જૈન બચ્ચો તે દહાડાથી પાલીતાણામાં ફરક્યો જ નહિ ! સ્ટેશનથી માંડીને તળેટી સુધીના રસ્તા, ધર્મશાળાઓ બધું સૂમસામ ! સાધુ-સાધ્વી મહારાજો પણ વિહાર કરી ચાલ્યા ગયા. સકલ સંઘમાં યાત્રાના વિરહમાં તપ-જપ-સાધના અખંડ થવા લાગ્યા. છ’રી પાળતા સંઘોએ પણ ત્યારે પોતાની દિશા બદલી. સંઘવી નગીનદાસ કરમચંદે મહારાજજીની તથા પૂ. નીતિસૂરિ મ. વગેરેની નિશ્રામાં પાલીતાણાને બદલે ગિરનારજી અને ભદ્રેશ્વરનો સંઘ કાઢો.
યાત્રાનો આ અસહકાર લગભગ બે વર્ષ ચાલ્યો હતો. તે દરમ્યાન એક પણ વ્યક્તિએ ગિરિરાજની યાત્રા નહોતી કરી. સંઘની આજ્ઞાનું માહાત્મ્ય આ અવસરે બરાબર સમજાયું હતું .
અંગ્રેજ એજન્ટે ૧ લાખ રૂપિયા રખોપાપેટે ચૂકવવાનો હુકમ કરેલો, જે જૈનોએ અમાન્ય કરેલો. છેવટે થાકી-હારીને વાઈસરોય લોર્ડ ઇરવીને ઠાકોર અને જૈનોની એક ગોળમેજી
જ
પરિષદ સીમલા મુકામે યોજી, બન્ને પક્ષ વચ્ચે સમાધાન કરાવ્યું. તે પ્રમાણે ઠાકોરે વેરો પાછો ખેંચવાનું અને જૈનોએ-પેઢીએ વાર્ષિક ૬૦ હજાર ‘રખોપા' પેટે આપવાનું ઠર્યું.
આ સમાધાન થતાં જ જૈનોમાં ભારે આનંદનું મોજું પ્રસર્યું, અને બે વર્ષ બાદ, ૧૯૮૪માં પુનઃ ગિરિરાજની યાત્રાનો પ્રારંભ થતાં, જૈનોના જીવમાં જીવ આવ્યો.
મહારાજજી પણ ખંભાતથી સંઘ લઈને પાલીતાણા પધાર્યા, અને ગિરિરાજને ભેટ્યા.
હિંદના સંઘ પર અને સંઘની પ્રતિનિધિ સમાન પેઢી પર મહારાજજીનો કેવો પ્રભાવ હતો તેનાં, તથા શાસનના રખેવાળ ગીતાર્થ આચાર્યે કેવા અવસરે કેવા પગલાં લેવાં તથા લેવડાવવાં ઘટે તે વિવેકનાં, આ ઘટનામાં નવલાં દર્શન લાધે છે.
મહત્ત્વની બાબત એ છે કે તે વખતે યાત્રા-બંધનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો ત્યારે, “યાત્રામાં અંતરાય કરીએ તો ભયંકર પાપ લાગે, યાત્રા બંધ થાય તો ગિરિરાજ પર પ્રભુ અપૂજ રહે અને નોકરોનું ચઢી વાગે, આવો એકાંગી નિર્ણય લેવાનો એમને શો અધિકાર છે ?'' આ પ્રકારના વિતંડાવાદ, દલીલો કે મતમતાંતરો અને વિરોધ સમગ્ર શાસનમાં કોઈ પણ ગચ્છે, સંઘાડાએ કે આચાર્યાદિએ નહોતા કર્યા. બધાને સંઘનું, તીર્થનું અને વિવેકપૂત આજ્ઞાનું માહાત્મ્ય હૈયે વસેલું.
આજે આવા વાતાવરણની કોઈ કલ્પના થઈ શકે ખરી?
1
