________________
મુક્તિગણી સંપ્રતિ રાજા માર્ગ તો મળી ગયો, પણ તે માર્ગે ચાલનારા, તે માર્ગને જીવંત રાખનારા સાધુઓ પણ જોઈએ તો ખરા જ, ભગવાન મહાવીરનો માર્ગ છિન્નભિન્ન થઈ જાય, અને પોતાની કલ્પનાથી ઊભા કરેલા મિથ્યા માર્ગે જ સાચા માર્ગ ગણાઈ જાય, એ કેમ ચલાવી લેવાય ? એટલે ઓ મુનિરાજો એ સંવેગી સાધુઓની વૃદ્ધિ કરવાનો નિશ્ચય કર્યો, અને તે માટે યોગ્ય ઉપાયો પણ પ્રયોજવા માંડયા.
મુસીબત એ હતી કે તેમના ઉપદેશને કારણે અનેક આત્માઓને દીક્ષા લેવાના ભાવ જાગતા હતા. પણ તેમને પરિવારની સંમતિ મળતી ન હતી, વૈરાગ્યમાં રૂકાવટની આ બિમારીનો એક માત્ર ઇલાજ હતો – રજા વગર દીક્ષા આપવાનો. ગુરુવરની અનુમતિ મેળવીને મૂળચંદજીએ તે માર્ગ અપનાવ્યો, એન ધડાધડ દીક્ષા થવા લાગી, સમાજમાં વિરોધ ઊડ્યો, સંઘ ભેગો થયો અને તેમનો જવાબ માંગવામાં આવ્યો. તેમણે દર્દભર્યા સ્વરે રજૂઆત કરી કે “સમાજને સારા સાધુનો ખપ છે. સાધુઓ તો છે નહિ, કોઈ રાજી થઈને દીક્ષા આપે તેમ નથી. તો સાધુ લાવીશું ક્યાંથી? સમાજ નક્કી કરે કે અમે કોઈ લે તેને ના નહિ પાડીએ, તો બને. એવી તૈયારી ન હોય તો બીજો કયો રસ્તો રહે છે ?'' એમની વાતમાં તથ્ય તો હતું જ. સહુ મૌન રહ્યા. પરિણામે ઘણા ઉત્તમ મનુષ્યોએ દીક્ષાનો માર્ગ અપનાવ્યો, અને સાધુઓનો તેમજ સાધુમાંર્ગનો મુકાળ પ્રવર્યો.
તેમનો આશય, અત્યારે જોવા મળે છે તેમ, પોતાના ચેલા અને સંઘાડો વધારવાનો નહતો. તેમને એકમાત્ર લક્ષ્ય હતું - ભગવાનના શાસનની અવિચ્છિન્નતાનું અને શુદ્ધ સંવેગી પરંપરાને જીવંત રાખવાનું. એટલે જ તેમણે ‘કોઈને પણ પોતાના શિષ્ય નહિ બનાવવાની' પ્રતિજ્ઞા કરી હતી. દીક્ષાનું દાન ઘણા કરી શકે, પણ શિષ્યના પરિગ્રહનો ત્યાગ તો આવા મહાપુરુષો જ કરી શકે!
સંવેગી માર્ગની સમાંતરે ચાલતો પ્રવાક હતો - પતિ પરંપરા, તપગ પર તેઓનું જ આધિપત્ય હતું, શ્રીપૂજયની આશા જ સર્વોપરી ગણાતી. તેમનો આદર-
વિન્ય ન કરે તેને સંધમાં સ્વીકૃતિ ન મળતી. તેમની રજ ન હોય તો સાધુ વ્યાખ્યાન પણ વાંચી ન શકે. સામૈયાં ન થઈ શકે, તેમની માંત્રિક શક્તિઓને કારણે સંઘ તેમનાથી ડરતો.
આ આધિપત્ય સામે સત્યના ગવેષક મૂળચંદજી અને બુટેરાયજીએ બંડ પોકાર્યું. તે ત્રિપુટીએ જેમ ઢંઢિયાઓના અસત્ય માર્ગને છોડ્યો, તેમ યતિઓના વર્ચસ્વને પણ તેમણે પડકાર્યું. તેમનો વિરોધ ઘણો થયો, ઉપદ્રવો પણ થયા, પણ તે બધાયને પહોંચી વળીને તેમણે સંવેગ માર્ગનો ધ્વજ ફરકાવ્યો જ. પછી તો કેટલાક યતિઓએ પણ તેમની પાસે સંવેગી દીક્ષા ગ્રહણ કરી. જેમકે પં, ગંભીરવિજયજી, ચારિત્રવિજયજી વગેરે.
સંવેગી પરંપરાના મુનિગણમાં પણ કેટલું ક એવું હતું જેની સાથે શુદ્ધ માર્ગના ખપી આ મુનિઓ સંમત થઈ શકે તેમ ન હતા. જેમકે – જે ડહેલાના ઉપાશ્રયની પરંપરામાં તેમણે દીક્ષા લીધી, તે પરંપરાના સાધુઓ પ્રવચન કરતો ત્યારે, પોથી હોય કે ન હોય, મોઢ મુહપત્તિ બાંધીને પ્રવચન કરતા. બૂટેરાયજીને આ વાત શાઅસંગત ન લાગી. જે વસ્તુ માટે પોતે જીવસટોસટના સંઘર્ષ ખેલીને આવેલા, તે જ વસ્તુ આ સ્વરૂપે પાછી આવે - હોરવી પડે તે તેમને માન્ય ન હતું. હાથમાં મુહપત્તિનો ઉપયોગ રાખીને પ્રવચન થઈ શકે તેમ હોવા છતાં આવો આગ્રહ તેમને ન જો, તે માટે નગરશેઠની મધ્યસ્થીથી શાસચર્ચાઓ પણ થઈ, અને સામાવર્ગને પરાસ્ત પણ તેમણે કર્યો.
આવી જ બીજી વાત હતી નવ અંગે ગુરુપૂજાની. ડહેલાના ઉપાશ્રયવાળા મુનિવરોની નવ અંગે પૂજા થતી તેમણે
ઈતેમણે તેનો ખુલ્લો વિરોધ કર્યો કે આ ર્યો શિથિલાચાર છે, સાધ્વાચાર નથી. એ પછી તેમણે નક્કી ક્યું કે આપણે તો
ઉપાધ્યાય યશોવિજયજીએ બતાવેલી સુવિહિત, શાસ્ત્રમાર્ગાનુસારી સામાચારીના ઉપાસક છીએ, આપણે આ પરંપરામાં દીક્ષા લીધી, કેમકે ગુરુ વગર દીક્ષા ન લઈ શકાય. પરંતુ હવે તે વર્ગ સાથે આપણો મેળ નહિ ખાય.
એક શાન્તિસાગરજી હતા. જેઓ ખાધ્યાત્મિક હોવાનો દાવો રાખતા, અને એકાંત માર્ગની પ્રરૂપણા કરતા. તેમની સાથે પણ શાસ્ત્રાર્થ કર્યો, અને સ્યાદ્વાદમાર્ગને પ્રતિકૂળ તેમની વાતોનું ખંડન કરી તેમના મતનું વિસ્તરણ અટકાવ્યું.
આમ આ પંજાબી ત્રિપુટીનો સંવેગમાર્ગ સતત સંઘર્ષભર્યો રહ્યો.
પંજાબમાં બૂટેરાયજીએ સત્ય માર્ગનું જે આંદોલન પ્રસરાવ્યું હતું, તેની ગાઢ અસર તળે, સં. ૧૯૧૦ માં સ્થાનકદીક્ષા લેનાર મુનિ આત્મારામજી અને તેમના ૧૫ શિષ્યોએ પણ સ્થાનકમાર્ગની વિપરીતતા પ્રીછી, અને સંવેગમાર્ગ તરફ તેઓ વળ્યા, તેમણે દસેક વર્ષ સુધી પંજાબમાં લડત આપી, અને સં. ૧૯૩૧માં ગુજરાત પધારી શ્રી બૂટેરાયજીની પાસે એક સાથે ૧૬ આત્માઓએ સંવેગી દીક્ષા અંગીકાર કરી. આત્મારામજીનું નામ થયું મુનિ આનંદવિજય, પણ તેઓ હમેશાં આત્મારામજી મ.ના નામે જ ઓળખાતા રહ્યા,
બૂટેરાયજી મ. પછી તો પંજાબ ગયા હતા. ત્યાં તેમણે મંદિરમાર્ગનો ખૂબ પ્રસાર કર્યો. અનેક ક્ષેત્રોમાં સંઘો રચ્યા, જિનાલયો સ્થાપ્યાં. સ્થાનકમાર્ગીઓ સાથે વિવાદ પણ થયા, અને તેઓને નિરુત્તર પણ કર્યા.
મૂળચંદજી મ. પાછળથી ગણિપદે આરૂઢ થયા. તેઓ તપગચ્છ સંધના યથાર્થ અર્થમાં રાજા, નાયક કે ગ૭પતિ ગણાયા. તેમણે સેંકડો સાધુઓ વધાર્યા, અને દીક્ષા માર્ગનો ભવ્ય પ્રારંભ કર્યો. આજે જે પણ સાધુસમુદાયો છે તે મહદંશે બૂટેરાયજી અને તેમના ત્રણ શિષ્યોની પરંપરામાં છે. બૂટેરાયજીના પ્રધાન બે શિષ્યોમાં બીજા ક્રમે આવે વૃદ્ધિચન્દ્રજી, અને તેમના શિષ્ય તે શાસનસમ્રાટવિજયનેમિસૂરિ.
