________________
શાસનસમ્રાટનાં ૪ મુખ્ય જીવનકાર્યો ઃ તીર્થોનો ઉદ્ધાર, જીવદયા, જ્ઞાનોદ્ધાર અને યોગ્ય અને અભ્યાસી શિષ્યપરંપરાનું સર્જન.
અહીંતેમના જ્ઞાનોદ્વાર વિષે નિર્દેશ કરવો છે,
અનેક ગ્રંથોનું તેમણે અધ્યયન તથા અધ્યાપન કર્યું હતું. ન્યાય, વ્યાકરણ, સાહિત્ય, છ દર્શનો, જૈન તર્ક, આગમ ગ્રંથો – આ બધા તેમના વિષય હતા.
તે યુગમાં પ્રકાશન (મુદ્રણ) પ્રવૃત્તિનો હજી આપણે ત્યાં પ્રારંભ જ હતો, એટલે અભ્યાસ માટે જૂના હસ્તલિખિત ગ્રંથો પર મુખ્ય આધાર રાખવાનો રહેતો. તેવા ગ્રંથો વેચવા માટે મારવાડ, મધ્યપ્રાન્ત વગેરે વિવિધ સ્થળોથી લહિયાઓ, યતિઓ વગેરે લોકો આવતા. મહારાજશ્રી તેમની પાસેથી તે ગ્રંથો લઈ લેતા, અને શ્રાવકો દ્વારા તેનું મૂલ્ય ચૂકવાવી દેતા. પાનાં પ્રમાણે, બ્લોક પ્રમાણે, વજન પ્રમાણે – એમ વિવિધ પ્રકારે તેઓ તે લેવડાવતા.
આ ઉપરાંત મુદ્રિત ગ્રંથોની પણ તેઓ ૧૦-૧૦ અને ૫પનકલો મગાવતા.
આ બધા ગ્રંથોને સાચવવા માટે તેમની પ્રેરણાથી અનેક જ્ઞાનભંડારો બન્યા. જેમાં અમદાવાદ, ખંભાત, વલભીપુર, મહુવા તથા કદમ્બગિરિ એ પાંચ સ્થાનનાં ભવ્ય ગ્રંથાલયો મુખ્ય હતાં. અમદાવાદ-પાંજરાપોળે વાડીલાલ સારાભાઈ (વી.એસ. હોસ્પિટલવાળા) એ પોતાની જગ્યા ભેટ આપી, તે ઉપર ત્રણ માળનું ભવ્ય જ્ઞાનમંદિર બન્યું. તેમાં મુદ્રિત ગ્રંથોનો ભંડાર કર્યો. ખંભાત-ખારવાડામાં મુનિસુવ્રત જિનાલય-૨૪ જિનાલયનું પ્રાચીન મકાન હતું, તે જિનાલયો ઉત્થાપી લેવાતાં, તે મકાનને સાધારણ ખાતાનું ફંડ કરાવી ખરીદાવી, તે પર ત્રણ માળનું ભવ્ય જ્ઞાનમંદિર બનાવ્યું. તેમાં મુખ્યત્વે હસ્તલિખિત ગ્રંથોનો ભંડાર
નરસિયા સૂરિવર
થયો. અન્ય ત્રણ ભંડારો પણ વર્ષો સુધી ધમધમતા રહ્યા હતા.
મહારાજને કોઈક પૂછેલું કે આટલા બધા ગ્રંથો ભેગા કરો છો પણ તેમાં ઘણા એવા છે કે જેનો ઉપયોગ ન પણ થાય, એવા ગ્રંથો શા માટે ભેગા કરો ? ત્યારે તેમણે આપેલો જવાબ, તેમની જ્ઞાનરુચિ અને જ્ઞાનદષ્ટિનો વિશદ પરિચય કરાવે તેવો છે, તેમણે કહ્યું હતું કે ‘“સો વર્ષ પછી પણ કોઈ અભ્યાસી માણસ, કોઈ ગ્રંથ શોધતો હશે; તેને ક્યાંયથી અને આખા અમદાવાદમાંથી તે ગ્રંથ નહિ મળ્યો હોય, અને તે શોધતો શોધતો આ ભંડારમાં આવશે અને અહીંથી તેને જોઈતો ગ્રંથ મળી જશે, તો મેં વસાવેલા આ તમામ ગ્રંથો સાર્થક થઈ જશે.'
વિહારક્ષેત્રોમાં અનેક સ્થળે પ્રાચીન ભંડાર હોય, તેનું અવલોકન કરે. તેમાં અભ્યાસોપયોગી દુર્લભ ગ્રંથોની પોથીઓ હોય, તો તેઓ તેની નકલ કરાવી લેતા. તેમની સાથે હમેશાં લહિયાઓ રહેતા, અને તે સિવાય પણ અનેક લહિયાઓ તેમનું કામ કરતા. આ રીતે હજારો ગ્રંથો તેમણે લખાવ્યા છે. જૂની પોથીઓ નષ્ટ થાય તો તેની નકલ ક્યાંક હોય તો તેવા દુર્લભ ગ્રંથ બચી તો જાય જ, આ તેમની દૃષ્ટિ હતી.
એમણે અનેક ગ્રંથોનું પોતાના વિદ્વાન શિષ્યો દ્વારા સંપાદન તથા મુદ્રણ કરાવ્યું. હેમચન્દ્રાચાર્યના સિદ્ધહેમવ્યાકરણની બૃહવૃત્તિ, લઘુન્યાસ જેવા ગ્રંથો તેમણે સર્વપ્રથમ પ્રકાશિત કરાવ્યા. હરિભદ્રસૂરિ મહારાજ તથા ઉપાધ્યાય યશોવિજયજીના પણ ઘણા બધા ગ્રંથોનું સર્વપ્રથમ પ્રકાશન તેમણે કરાવ્યું. આ ત્રણેય મહાપુરુષોના ગ્રંથોના અધ્યયનનો સાધુ સમુદાયના શુભારંભ પણ તેમણે કરાવ્યો, અને તે પણ પોતાના શિષ્ય સમુદાયમાં જ, તેમના અનેક શિષ્યોએ તથા તેમણે પોતે પણ, આ મહાપુરુષોના ગ્રંથો ઉપર વિવરણગ્રંથોની રચના કરી છે.
33
મહારાજજીએ સ્વયં અનેક ગ્રંથોની રચના કરી છે, જેમાં કેટલાક પ્રકાશિત છે, કેટલાક અપ્રકાશિત. તેમણે કેટલાક પદાર્થો એવા મજાના ખોલ્યા છે કે ઉક્ત મહાપુરુષોનાં વચનોનાં રહસ્યનું અદ્ભુત ઉદ્ઘાટન થાય.
તેમણે પોતાના શિષ્યોને ભારે કડકાઈથી ભણાવ્યા હતા. સવારે નવકારશી પારવાનો તેમના પરિવારમાં નિષેધ હતો. પોરસીએ જ પચ્ચક્ખાણ પારવાનું રહેતું. સાધુઓનું વૃંદ તેમને વીંટળાઈને બેઠું હોય, અને તેઓ પાઠ આપે; વિહાર કરતા હોય ત્યાં સ્થાને પહોંચતાં જ દર્શનાદિથી પરવારીને બહારના ચોકમાં વૃક્ષહેઠળ શિષ્યોને લઈ જઈને પાઠ આપે; પાઠ આપતાં દંડાસણ કે ઘડાના દોરા વડે ફટકારે; કઠોર શબ્દોથી અનુશાસન કરે; આ બધું જોવા મળવું તે પણ એક ધન્ય અનુભવ ગણાતો. તે વખતે ગમે તેવા શ્રેષ્ઠીઓ કે ગૃહસ્થો કાર્ય લઈને આવ્યા હોય તો પણ તેમને બેસી જ રહેવું પડતું .
તેમના પાઠમાં એક કાવ્ય ભણાવે તો તેના ૩-૪ શ્લોક શીખવવામાં તેઓ ઘણા દિવસો લેતા. પણ એ એવા શીખવતાં કે પછી શિષ્યવર્ગ તે આખું કાવ્ય જાતે જ વાંચી-ભણી શકતો. આવી અધ્યાપનશક્તિ વિરલ ગણાય તેવી છે.
તેમની પાસે શ્રી વિજયધર્મસૂરિજી, શ્રીઆનંદસાગરસૂરિજી જેવા પ્રખર સાધુઓએ પણ અભ્યાસ કરેલો, તો શેઠ લાલભાઈ દલપતભાઈ, શેઠ કસ્તૂરભાઈ લાલભાઈ જેવા શ્રાવકશ્રેષ્ઠીઓએ પણ અભ્યાસ કર્યો હોવાનું જાણવા મળે છે.
સાર એટલો કે વીસમી સદીમાં સમ્યગ્ જ્ઞાનની જ્યોતને જીવંત અને જળહળ રાખવામાં શાસનસમ્રાટનો ફાળો અસાધારણછે.
