________________
ભગવાન શિવનાં ત્રણ સ્વરૂપા ત્રિમૂર્તિ : અર્ધનારીશ્વર : નટરાજ
ઍલિફન્ટાના ગુફામ'દિરમાં ભારતીય શિલ્પીએએ ભગવાન શિવનાં વિવિધ સ્વરૂપે અને તેમના જીવનપ્રસ ંગાને સાકાર બનાવ્યા છે. કલામ ડપમાં પ્રવેશ કરતાં જ જે પ્રતિમાની ભવ્યતા અને મહાનતામાં પ્રવાસી પેાતાના અસ્તિત્વને ભૂલી જાય છે, તે ‘ત્રિમૂર્તિ ’ છે. સંભવતઃ શિવની આટલી ભવ્ય વિશાળ મૂર્તિ ખીજે કાઈ ઠેકાણે નથી, લગભગ સત્તર-અઢાર ફૂટ ઊંચી અને ત્રેવીસ–ચેાવીસ ફૂટ લાંખી. તેમાં ફક્ત વક્ષ:સ્થળથી ઘેાડેક નીચે સુધીના ભાગને જ કંડારેલા છે.
ત્રિમૂર્તિમાં એકખીજા સાથે વળગી રહેલી ત્રણ મુખાકૃતિઓ છે. તેને લેાકેા સનહાર હ્મા, પાલક વિષ્ણુ અને સ ંહારક શિવનાં સ્વરૂપા માની લે છે. આ કેવળ ભ્રમ છે. ખરી રીતે તેમ નથી. તે ત્રણેય શિવનાં પ્રતીક સ્વરૂપે છે. પરમેશ્વર પંચમુખી છે. વિષ્ણુધર્માંત્તરમાં તેમનાં આ પાંચ મુખાનાં નામ ઈશાન, તત્પુરુષ, અધેાર, વામદેવ અને સદ્યોજાત ગણાવવામાં આવ્યાં છે. તેમનાં આ સ્વરૂપે। ઉપરાંત તેમનાં નામના પણ ઉલ્લેખ છેઃ સદાશિવ, મહાદેવ, ભૈરવ, ઉમા અને નદિન. પ્રાચીન શિવમ દિશમાં દીવાલને અઢેલીને ફક્ત ત્રણ માંવાળી મૂર્તિ એ જ દેરવામાં આવતી હતી– તત્પુરુષ, આધાર અને વામદેવની. જગતમાં શિવનાં આ સ્વરૂપેાતું ભિન્ન ભિન્ન કાય છે અને તેમની લાક્ષણિકતા અને પ્રતીકાત્મકતા પણ તેમને અનુરૂપ છે.
ત્રિમૂર્તિનુ મધ્ય મુખ તત્પુરુષનુ' છે. તે શિવનું કલ્યાણકારી સ્વરૂપ છે. માં પર અપૂર્વ સૌમ્યતા અને શાંતિ, બીડેલાં કમલનયન, ધાટીલા વક્ષ:સ્થળ પર મેાતીના હાર, ઉન્નત મસ્તક પર મેાતીના મુગટ, (આ મુગટમાં મેતીની કેટલીક માળા ઝૂલતી હોય છે અને વચ્ચે હીરા ટાંકેલા છે.) શિલ્પીએ કૌશલપૂર્વીક જગતનાં સર્વાંત્તમ રત્નાને તેમના કુશળ હાથેાથી પસંદ કરીકરીને તે મુગટમાં પરાવ્યાં હોય તેમ લાગે છે. અજટાનાં ભીંતચિત્રામાં મેાધિસત્ત્વ પદ્મપાણિતા મુગટ પણ આવી જ કલાત્મક રીતે વિવિધ રત્નથી શણગારવામાં આવેલે છે. આ તત્પુરુષ સ્વરૂપમાં
શ્રી અમિતાભ’
મહાદેવના મસ્તકની છટા પણ જાણે મુગટ સાથે એકાકાર થઈ ગઈ છે. તેમાં અશેાકવૃક્ષનાં પાન અને સાળે કળાએ ખીલેલા પૂર્ણત્વના પ્રતીક સમેા ચદ્ર પણ શાભે છે. તેમના બેંક હાથમાં માળા છે અને ખીજા હાથમાં બિજોરા કુળ. આ પ્રતિમામાં માળા સાથેના હાથ ખડિત છે. માળા વિશ્વનાં સમગ્ર તત્ત્વાને ક્રીથી સંગઠિત કરવાવું પ્રતીક છે અને બિજોરાનુ મૂળ સૃષ્ટિના ઉત્પાદક અણુઓના ખીજથી પરિપૂ છે? ચિતેાડના કિલ્લાની મૂર્તિમાં આ બન્ને હાથ સ્પષ્ટપણે જોઈ શકાય છે.
ત્રિમૂર્તિમાં એક સુખ અધેારનું છે. તે તેમના રૂઢ નામને સાક કરે છે. મોં પર કારતાના ભાવે, ખેચાયેલી મૂઝે!, એક હાથમાં સાપ અને ખીજામાં ખપ્પર. એલિફન્ટાની ક્રિમૂર્તિમાં અધારને આ હાથ તૂટી ગયેલા છે. તેમના મુગટમાં પણ સાપના કંઠની માળા. ફેબ્રુ ઊંંચી કરી તે નાગ ફૂંક્ાડા મારતા હોય એમ જણાય છે. સન ાનાં બધાં જ ભયાનક પ્રતીકા એક જ સ્થળે ભેગાં ૨માં હાય એમ લાગે છે.
ત્રીજું મુખ વા દેવ. તે અત્યંત સુંદર અને નયનમનેાહર છે. તે ત પુરુષ અને અધાર મુખથી આકારમાં પણ નાનું છે. આ મુખ સ્પષ્ટપણે સ્ત્રીની આકૃતિ હાય એમ જાય છે. આ શિવનું શક્તિસ્વરૂપ છે. આ સ્વરૂપ તેનાથી અળગુ પાડી શકાય તેમ નથી. બ્રહ્મ અને માયાનું સ ંમિશ્રિત સ્વરૂપ એટલે જ ઉમાનું શરર. ઉમાના આ દિવ્ય માં પર ગૂંચળાંવાળી અલકલટા અને મકરાકૃતિ કુંડળ છે. તેના માથાના મુગટમાં મેાત ની સેરા લટકી રહેલી દેખાય છે. વચ્ચે કમળનું ખીલે તું ફૂલ શાભી રહે છે. ઉમાના હાથમાં પણ ડાંડલા સ ચેનું કમળ છે.
ઉમાના આ સ્વપ ઉપરાંત ભારતીય શિલ્પમાં એવી પ્રતિમાઓ પણ પ્રાપ્ય છે કે જેમાં એક જ મૂર્તિના બન્ને ભાગ શિવ અને પાતીના સ્વરૂપના હાય છે. આ સ્વરૂપે ને અર્ધનારીશ્વર' કહેવામાં આવે છે. કવિકુલગુરુ કાલિદ, સે‘ રઘુવંશ 'ની શરૂઆતમાં લખ્યું છે :
જીવનમાં સત્ય, નીતિ કે પ્રમાણિકતાનું આચરણ ન હેાય ત્યાં સુધી જ્ઞાનયેાગ, ભક્તિયેાગ કે કમ ચેાગ-એકે સાચા સ્વરૂપમાં પ્રકટ થઈ શકતા નથી.
