________________
જૂન ૧૯૬૯ ] શ્રેષ્ઠ કોણ?
[[ ૧૩ ચારેય વર્ણમાં ઠીક ઠીક જામી હતી. તેમાંયે વિદ્ર- ઋષિમુનિરચિત સંસ્કૃત સ્તોત્રો જ બ્રાહ્મણોએ ગાવાં! - ત્તાની વાચાળતા અને જ્ઞાનના ઘમંડ વગરની તેની કોઈ ભાવિક બ્રાહ્મણે કે બ્રાહ્મણની સ્ત્રીએ આ ભક્તિ તુલાધારને લોકપ્રિય બનાવી શકી હતી. ભક્ત આજ્ઞાને સહજ વિરોધ કર્યો અને કહ્યું કે આવા તરીકે તે ચારેય વર્ણમાં જાણીતો થયો હતો- પ્રભુપ્રેમી ભક્તનાં ભજનો ગાવામાં બ્રાહ્મણત્વ ખામીજોકે પંડિત, શાસ્ત્રી કે વેદપાઠીને જે માન મળે તે ભર્યું બનતું નથી. ' ભક્તને ન જ મળે ! ઘોડે ચડેલા ગરાસિયાને સલામો “અંતે તુલાધારની જાત તો શુદ્ધ જ ને ?' થઈ શકે, પરંતુ ભક્ત ભાગ્યે જ સલામપાત્ર ગણાય. મહાપંડિતે કહ્યું. ધનિકોનાં વસ્ત્રધરેણાં આંખનું જેટલું આકર્ષણ કરે ! “પરંતુ કેટલું સ્વચ્છ હૃદય છે ! બ્રાહ્મણની એટલું આકર્ષણ ભક્તની તુલસીમાળામાં ન જ હોય ! માફક કદી એ દાન સ્વીકારતો નથી.” બ્રાહ્મણસ્ત્રીએ ઠીક ! ભક્ત એટલે ? નમસ્કાર કે સલામને પાત્ર ભક્તની તરફેણમાં આટલું કહ્યું. મહાપંડિતને તે રચ્યું
વ્યક્તિ નહિ. પરંતુ “કેમ ભગત?' કહીને કદી કદી નહિ. તેમણે જવાબ આપ્યો : દરથી અર્ધ કટ ક્ષયુક્ત સંબોધનને લાયક એક માનવ " “દાન પણ અધિકારી જ લઈ શકે છે આ તો પ્રાણી!
જાતિએ શ્રદ રહ્યો. બે ટુકડા મીઠાઈના ફેકીએ તો ભક્ત તુલાધારને કોઈ ભક્ત કહે ન કહે તેની તે પણ ઉપાડી લેશે. જરૂર.” પરવા હતી નહિ. પ્રભાતમાં તે સહુથી વહેલો ઊઠી
તુલાધાર ભક્ત એવા નથી લાગતા.” બ્રાહ્મણનદીકિનારે જઈ સ્નાન કરે અને પોતાના ઘરમાં સ્ત્રીએ જરા જટ પકડી. સ્થાપેલા ભગવાનની પૂજા કરી પિતાને કામે વળગે. “જાત ઉપર ભાત કેમ પડે તેને પરચો હું તેની પત્ની પણ તેને અનુકૂળ હતી. ગરીબીને તુલા- તને કાલે જ કરાવું. પછી તો માનીશ ને? બે ભજનો ધારને ગભરાટ ન હતો. દેહ ઢાંકવા માટે ફાટયાંતૂટ્યાં ગાયાં એમાં શું ? અંતે શદ્ર તે શુદ્ર જ” મહાએકાદ બે વસ્ત્ર તેમને બસ થઈ પડતાં. નહાતી વખતે પંડિતે પોતાના બ્રાહ્મણત્વને આગળ કર્યું અને શુદ્રહાથે જ કપડાં ધોઈ તેઓ સ્વચ્છ બની પ્રભુ પાસે ભક્ત ઉપરબ્રાહ્મણની શ્રેષ્ઠતા સાબિત કરવાનો અખતરો આવતા. ગામમાં કોઈ જાહેર કથાવાર્તા હોય તો તેઓ રાતમાં વિચારી રાખ્યો. ઉચ્ચ વર્ણને સ્પર્શ ન થાય એમ દર બેસીને કે ઊભા પ્રભાત થયું ન હતું. આકાશમાં તારા ટમરહીને કથાનું હાર્દ સમજતા, અને રાત્રે પોતાની રમતા હતા. પાછલાં રાત્રિ ઉતાવળાં પગલાં માંડી વાણીમાં પોતાના ભાવને ઉતારતાં ગીતો સ્વાભાવિક રહી હતી. ચારેય વર્ણમાંથી કઈ પણ વર્ણનું માનવી રીતે રચી ભક્તિમાં લીન રહેતા. }
નદીકિનારે સ્નાન માટે હજી આવ્યું ન હતું. ત્યાં ઈશ્વર વિદ્વત્તાની વસ્તુ નથી, વાચાળતાની વસ્તુ તો ભક્ત તુલાધાર ધીમું ધીમું પ્રભુનું ગીત ગાતા નથી, વાદવિતંડાની વસ્તુ નથી, પરંતુ સાચી દષ્ટિ નદીકિનારે આવી પહોંચ્યા. શીતળ જળમાં તેમણે અને સાચા હૃદયની વસ્તુ છે. તુલાધારનાં ભજનોમાં સ્નાન કર્યું, બ્રાહ્મણ સરખું પ્રભુનું ધ્યાન ધર્યું અને શબ્દો સાદા આવતા હતા, પરંતુ એની ચોટ એવી ભળભાંખળું થતાં તેઓ પાછા ઘર તરફ–એટલે કે જબરજસ્ત હતી કે ભલભલા વિદ્વાન બ્રાહ્મણોને પણ પિતાની ઝુંપડી તરફ ચાલતા થયા. માર્ગના એકાન્તમાં તુલાધારનાં ભજનો આકર્ષતાં હતાં. તેમનાં ભજનો એક ખુલ્લું શંકરનું મંદિર હતું. તે ખુલ્લું હોવાથી ચારેય વર્ણમાં વ્યાપક બનવા લાગ્યાં. પાંડિત્યને અને શદ્રોને પણ તેમનાં દર્શન કરવામાં હરકત આવતી ભક્તિને ભાગ્યે જ બને છે. સંસ્કૃત ભાષા ઉપર પ્રભુત્વ નહિ. તુલાધારને એનાં દર્શન કરવાનો નિત્યક્રમ હતો. મેળવેલા બે પાંચ મહાપંડિતોને શકનાં ભજનો બ્રાહ્મણ- | મંદિરમાં તેમણે આ જે એક અવનવું દશ્ય જોયું. સુંદર વાડામાં ગવાય તે રચ્યું નહિ, એટલે તેમણે આજ્ઞા ચાંદીના થાળમાં પાંચ પકવાન તેમને સ્પષ્ટ દેખાય કરી કે તુલાધારનાં પ્રાકૃત, અશુદ્ધ ભજનોને બદલે એમ મૂકવામાં આવ્યાં હતાં!
જે માણસમાં કેવળ ક્રિયા કે પ્રવૃત્તિ જ મુખ્ય હોય તે માણસ સાચે કમલેગી નથી.
