________________
જૂન ૧૯૬૯ ] ત્રિમૂર્તિ : અર્ધનારીશ્વર : નટરાજ
[ ૧૧ અથવા ધીમા પવનમાં સ્થિર દીપક હોય. આ નામ પણ અમર રહેશે. તેમને સમગ્ર જીવનકાળ દક્ષિણ ભારતના ઉપાસ્ય દેવ નટરાજ છે.
આ પ્રાચીન દેશની ભવ્ય સંસ્કૃતિની શોધમાં જ શિવનાં સ્વરૂપ બધે જ હોય છે. તેમની શક્તિ
પસાર થયો. તેમણે નટરાજની પ્રતિમાની પ્રતીકાત્મકતા આ સૃષ્ટિના કણેકણમાં ફેલાયેલી છે. નટરાજનું આ પર પણ કેટલાક સ્વત ત્ર લેખો લખ્યા છે. શ્રી. ટી. મંગલકારી નૃત્ય અનાદિ કાળની ચાલ્યું આવે છે.
એ. ગોપીનાથ રાવે પણ તેમના “એલિમેંટ વ આ પ્રતિમામાં તે “ના દાંત નૃત્ય કરે છે. “નાદ’ની
ઈડિયન એફેનેગ્રાફી” નામના ગ્રંથમાં તેને ઉલ્લેખ ઉત્પત્તિ તેમના ડમરુના અવાજમાંથી થાય છે. તેમણે
કરેલ છે અને નટરાજની અનેક મૂર્તિઓનાં ઉદાઆ નૃત્ય બ્રહ્માંડના કેંદ્રસ્થાન ચિદંબરમના સુવર્ણ
હરણો પણ આપ્યાં છે. આ મૂતિ એમાં થોડોઘણે મંડિત સભાગૃહમાં પણ કર્યું હતું.
તફાવત પણ નજરે પડે છે. પરંતુ ખરી રીતે તે આ પ્રતિમામાં ચાર હાથ છે. તેમાંથી એકમાં
એક જ વિચારધારા અને મૂળ સિદ્ધાંતનું પ્રતિપાદન
કરે છે. કલાવિવેચક શ્રી. અર્જેન્દ્રકુમાર ગાંગુલીએ અગ્નિ છે, બીજામાં ડમરુ, ત્રીજે અભય મુદ્રામાં ઊંચો
પણ તેમના “સાઉથ ઇન્ડિયન બ્રોઝ” નામના ગ્રંથમાં કરેલ છે અને ચોથે તેમના પગની નીચે આળોટતા
તેનું વિવરણ કર્યું છે. ' મુદ્દાલક રાક્ષસ તરફ તકેલો છે. તેમને એક પગ
નટરાજનું આ નૃત્ય તેમની પાંચ ક્રિયાઓનું ઊંચે કરેલો છે તે રાક્ષસને ચારે બાજુએથી ઘેરી
ઘોતક છે-સૃષ્ટિ, પાલન, સંહાર, તિભાવ અને લે છે. રાક્ષસ તેમને ચરણસ્પર્શ કરતો દેખાય છે.
અનુગ્રહ. અલગ રીતે આ કાર્ય પાંચ દેવો-બ્રહ્મા, - નટરાજના ગૂંચળાંવાળા વાળ હવામાં લહેરાય
વિષ્ણુ, રુક, મહેશ્વર અને સદાશિવ–નું છે. ડમરુના છે. તેમની જટામાં કૂંડાળું વળીને સાપ બિરાજેલે
નાદથી સૃષ્ટિસર્જનને પ્રારંભ થાય છે. અભયમુદ્રામાં છે અને મસ્તક અને કપાળ પર ગંગાજીની મુખાકૃતિ
ઊંચો કરેલો હાથ પૃ વીના જડ અને ચેતનનું રક્ષણ છે. તેમણે જમણું કાનમાં પુરષનાં કુંડલ ધારણ
કરે છે. અગ્નિ સંહારનું ચિત્ન છે, જેનાથી આ કરેલ છે અને ડાબા કાનમાં સ્ત્રીનાં કુંડળ ધારણું જગત પોતાનું રૂપ ફેરવી શકે છે. ઊંચો કરેલા પગ કરેલાં છે. આ પેલા અર્ધનારીશ્વર સ્વરૂપનું પ્રતીક
જે લોકો માયાથી ૨ ક્ત છે તેમને અનિર્વચનીય છે. જેની વિગતોથી આપણે અત્યાર અગાઉ
આનંદ આપે છે. પગની નીચે દબાયેલે રાક્ષસ માહિતગાર છીએ.
અજ્ઞાન–અંધકાર સ્વરૂપ છે. શિવ પૃથ્વી, આકાશ, જે મહાન આત્માઓએ મૃતપ્રાય સ્થિતિમાં
વાયુ અને અંતરિક્ષમાં હંમેશાં નૃત્ય કરતા હોય છે, પડેલી ભારતીય કલાને પુનરુદ્ધાર કર્યો છે, તેના પરંતુ તેમને જેમની દૃષ્ટિસમક્ષથી માયાનું આવરણ સુષુપ્ત યજ્ઞકુંડમાં સમિધ હેમ્યાં છે, તેમાં સ્વ.
દૂર થઈ ગયું છે, તે જ જોઈ શકે છે. કલાગુરુ શ્રી અવનીન્દ્રનાથ ઠાકુર અને શ્રી. ઈ. વી.
નટરાજનું આ પ્રતીકાત્મક સ્વરૂપ જગન્નિયંતાની હેવલની સાથે જ સ્વ. શ્રી આનંદ કે. કુમારસ્વામીનું
સૃષ્ટિ-સંચાલનની ક્રિયાનું પ્રતિબિંબ છે. તેમાં ૧. મહાકવિ કાલિદાસ રચિત કુમારસંભવઃ સધાયેલા કલા અને તત્વજ્ઞાનને સમન્વય માટે કઈ તૃતીય સર્ગ-૪૭–૪૯
, પણ રાષ્ટ્ર ગર્વ લઈ શકે તેમ છે..
નિરાશા “તમારી નજીકના જ કઈ માનવીને આજે સખત નિરાશા વ્યાપી જશે એમ તમારી કુંડળીના યોગ બતાવે છે.” જ્યોતિષીએ ભવિષ્ય જોતાં પોતાના ગ્રાહકને કહ્યું.
સાચી વાત છે; આજે પાકીટ ઘેર ભૂલી આવ્યો છું.”
