________________
જૂન ૧૯૯ 1
સામાન્ય રીતે વધારેમાં વધારે મરણપ્રમાણ આ ભારે દિવસે।માં જ થતુ જોવામાં આવે છે.
આપણા શરીરમાં જે ઝેરાના દેષાના સંગ્રહ થયેા હાય છે. તે પણ આકર્ષતા સનાનત નિયમના આધારે ખેંચાઈને બહાર આવે છે અને રાગની તીવ્રતા પેદા કરે છે; એટલા માટે જ અગિયારસથી પૂનમ-અમાસ સુધીના દિવસેા સામાન્ય રીતે દરદી માટે ભારે ગણવામાં આવે છે.
ઉપવાસ
આ દિવસ રાગને તીવ્ર થવાનું કારણુ અનિવાર્ય સ્થિતિ છે. માણસ પૃચ્છે કે ન ઇચ્છે તે પણુ કુદરતી રીતે એ ક`` ચાલે જ છે, એટલે આ સ્થિતિમાં માણસે માત્ર એટલેા જ વિચાર કરી લેવાને રહે છે કે આ ઉશ્કેરાટ તીવ્રતર ન બને એ માટે પેાતે શું કરવું જોઈ એ. આપણા પ્રાચીન ઋષિમુનિએ અને આચાર્યોએ આ સ્થિતિમાં રાગની કે ભયની તીવ્રતા એછી થાય એટલા માટે જ બરાબર આ ભયસ્થાનવાળા દિવસ પહેલાં જ અગિયારસના ઉપવાસ મૂકયો છે. જે ધમાં આઠમ અને ચૌદશ છે. રાગેાત્પાદક સ્થિતિની આટલી વિચારણા પછી આ તિથિએ કેવી સુસંગત લાગે છે, તેના સહજ રીતે જ ખ્યાલ આવી જશે.
રાગાનું પાયાનું કારણ એ મદેષ કે ખામા સંગ્રડ છે. ઉપવાસ એ આ આમદેષને પકવીને દૂર કરે છે અને આ આમ-મળોષ દૂર થાય એટલે સહજ રીતે જ રાગ દૂર થઈ જાય છે. પંડિત ભાવમિશ્ર કહે છે કે—
लंघनेन क्षयं नीते दोषे सन्धुक्षितेऽनले । विज्वरत्वं लघुत्वं च क्षुच्चैवास्योपजायते ॥ अनवस्थितदोषानेलंघनं दोषपाचनम् । ज्वरघ्नं ज्वरिणः कांक्षारुचिलाघवकारकम् ॥ (ભાવપ્રકાશ–મધ્યમખંડ, પ્રથમ ભાગ અ. ૧, ક્ષેાક ૫૦-૫૧)
ઉપવાસ કરવાથી વધેલા દાષ નબળા પડે છે અને જઠરાગ્નિનું ઉદ્દીપન થાય છે. આ સ્થિતિ રાગને દૂર કરે છે, શરીર હળવું બને છે અને ખારાકની
[ ૩૭
રુચિ જાગ્રત થાય છે,
માણસને પેાતાની નીરૈાગિતા માટે ત્રણ સ્થિતિની જરૂર રહે છે એ આપણે આગળનાં પ્રકરણેામાં જોયું છે. (૧) દીપન ( સારી ભૂખ લગાડે). (ર) પાચન ખાધેલે ખેારાક પચી જાય). (૩) વિરેચન (ખારાકના મળદોષ બહાર ધકેલાઈ જાય.) અ.માંથી કાઈ પણ ક્રિયામાં જ્યારે અવરે.ધ પડે છે, ત્યારે માંદગી આવી પડે છે. આ માંદગી દૂર કરવા માટે અથવા ઉપરની ત્રણે યિાઓને નિયમિત–વ્યવસ્થિત રાખવા માટે ઉપવાસ એક એવુ ઔષધ બની જાય છે, જે નીંરાગિતા આપે છે અને માટે જ રેગાનાં ચિહ્નો દૂર કરવાને બદલે રાગેાનાં કારણેાને દૂર કરવાનું ભારતીય આયુર્વેદ મહત્ત્વનુ સમજે છે. ‘સાજા કરવા કરતાં રાગને આવતા જ અટકાવવાની સ્થિતિ વધુ સારી છે. ' એ સૂત્ર આપણા પૌરસ્ય આરાગ્ય વિજ્ઞાનનું મૂળભૂત સૂત્ર છે અને આ સૂત્રને આ રીતે રાજિંદા જીવનવ્યવહારમાં ઉપવાસ દ્વારા, તપત્રતના ન. તિનિયમેા દ્વારા વણી લેવામાં આવ્યું છે.
સૂર્ય, ચંદ્ર અને ભરતી–એટ સાથે આાગ્યને પણ સંબધ છે. એના સમનમાં એક ગ્રામજીવનને અનુભવ પણ જોઈ જઈ એ. પંડિત સાતવલેકરજી એમના એકાદશીના ઉપવાસમાં એક તૈાંધ મૂકતાં લખે છે કે, કાઈ પણ કાયમી સારા કામમાં જે લાકડાના ઉપયાગ કરવા હાય તે લાકડું કાપતા પહેલાં એ એ કાપતી વખતે ભરતીને સમય તેા નથી તે, એના વિચાર કરી લવામાં આવે છે; કારણ કે જો ભરતીને! સમય હાય અને એ વખતે જોલાકડા માટે ઝાડને કાપવામાં આવે તે એ લાકડુ' જલદી સડે છે; કારણ કે આ ભરતીના સમયે કેટલ’એમાં દૂષિત તત્ત્વા ઝાડના મૂળ દ્વારા. આખા ઝાડમાં ફેલાયેલાં હાય છે, તે પરિણામે લાકડું જલદી સડે છે.' આ નિર્દેશ—આપણા દેાષા-ભરતી સાથે શી રીતે વધે છે તેની વધુ સ્પષ્ટતા કરે છે. ખાય છે, તેવી રીતે
પેાતાના નીચ, પાપી કે ખરાબ સંતાનની માયાપ યા જ સજ્જને દુષ્ટ માણસાની દયા ખાય છે. તેમનું અહિત કરતા નથી.
