________________
ઉપવાસ
શ્રી પીયૂષ પાણિ ઉપવાસ અને આરોગ્ય એ રોગ અને ઔષધ વાર કરે છે. જેનશાસ્ત્રમાં આઠમ અને ચૌદસ આ જેવા જ પર્યા છે. માણસ માં પડે એટલે તરત ઉપવાસ માટે સ્વીકારાયાં છે, જ્યારે હિંદુ ધર્મો જ ઔષધ યાદ આવે છે અને આ ઔષધમાં માત્ર અગિયારસ અને કેટલાક વર્ગે ચોથ પણ સ્વીકારી છે. વેધ કેડે કટરનાં ડેઝ-પડીકનો જ સમાવેશ થાય છે; આ બધાની પાછળ એક જ હકીકત છે કે, માણસ આથી આપણે સમાજ ઔષધની સાચી વ્યાખ્યા, ઓછામાં ઓછા પંદર દિવસે એકથી બે દિવસ એનું સાચું સ્વરૂપ, ભૂલવા માંડ્યો છે
આંતરડાંને આરામ આપે અને એ દરમિયાન અંતરડાંમાં સાચી વાત એ છે કે ઔષધો સાચો અર્થ સંગ્રહાયેલા બળદોષને પચાવીને બહાર ધકેલી દે. વાલ એટલો જ કરવામાં આવે છે કે જે રાગને મુક્ત કરે સંઘi નો તા તાવમાં ઉપવાસ કરો એ સૂત્રની તે ઔષધિ—–ન્ન ઇથતિ ઝુતિ સૌsધી ઔષધિની પાછળ પણ આ જ સત્ય પડયું છે. આ વ્યાખ્યા છે, માટે જ આયુર્વેદશાસ્ત્રમાં પૃથ્વી, આપણે સમાજ આ ઉપવાસે ને આજે જે રીતે પાણી, તેજ, આકાશ અને વાયુને સૌથી મહત્વનાં સમજે છે, તેના કરતાં ઘણું જ વિશાળ દૃષ્ટિ એના ઔષધ તરીકે પ્રતિષ્ઠા અપાઈ છે.
હેતુ પાછળ રહી છે અને તેમાંય હિંદુ ધર્મે સ્વીકારેલા આપણું શરીર જે તત્ત્વોના બંધારણથી ઘડાયું અગિયારસના ઉપવાસ પાછળ તો એક વૈજ્ઞાનિક છે તે જ તની વિસંવાદિતામાંથી રદો પેદા થાય શાસ્ત્રીય દષ્ટિ પડી છે. આ દષ્ટિ શી છે એ આપણે છે અને જે તો ખૂટતાં હોય કે વધતાં હોય તેને સમજી જઈએ તો આજે જે ઉપેક્ષાવૃત્તિ આપણે ઓછી-વધારે કરી એનો ઉપયોગ કરવાથી નીરગિતા ઉપવાસ માટે રાખીએ છીએ અથવા એના માટે જે મળે છે. આ આપણું પૂર્વના ઔષધશાસ્ત્રની પાયાની પ્રકારની શિથિલતા રાખીએ છીએ તે તો ન જ રાખીએ. ભૂમિકા છે.
જેમ સૂર્ય અને ચંદ્રના પરિભ્રમણ સાથે ભરતી રોગ અને નીરોગ એ માણસે સર્જેલી સ્થિતિ અને એટ થાય છે, તે જ પ્રમાણે આપણા શરીરમાં છે. માણસ પોતાની પ્રકૃતિ, ઋતુ અને આહારવિહારને પણુ રોગોત્પાદક તરોની ભરતી અને ઓટ આવે વિચાર કરી પોતાને જીવનવ્યવહાર ને ઠવે તો સહજ છે. સામાન્ય રીતે આપણને સૌને અનુભવ છે કે, રીતે જ તંદુરસ્તી મળી રહે છે; પણ આજનો પૂનમ કે અમાસના દિવસો જેમ જેમ નજીક આવતા ઉપાધિવાળા જીવનવ્યવહાર આવો વિચાર કરવા દે જાય છે તેમ તેમ ભરતીનું પ્રમાણ વધતું જાય છે; એવી સ્થિતિ નથી. એટલે જ રોગ એ કુદરતી રીતે અને પૂનમ કે અમાસની ભરતી સૌથી વધારે હોય આવતી સ્થિતિ નથી, પણ માણસે નેતરેલી આપત્તિ છે. છે અને તેમાંય અમાસની ભરતી તો શિરટોચ જેવી
ભારતીય આરોગ્યશાસ્ત્રમાં નીરોગીપણું મેળવવા રહે છે; કારણ કે આ દિવસે પૃથ્વી, સૂર્ય અને ચંદ્રના માટે કે રોગ દૂર કરવા માટે જે કેટલાંક કુદરતનિર્મિત પરિભ્રમણની સ્થિતિ એવી છે કે પહેલાં ચંદ્ર, વચમાં સૂચને કરવામાં આવ્યાં છે, તેમાં આ પણ વ્રત-ઉપ- પૃથ્વી અને પછી સૂર્ય રહેતો હોવાથી, પૃથ્વીની સપાટીને વાસેનું ભારે મોટું સ્થાન રહ્યું છે અને એટલા જ સૂર્ય વધારે તીવ્રતાથી ખેંચી શકે છે. જ્યારે બાકીના માટે આપણા જીવનવ્યવહારમાં આ ૬ પવાસ વણાઈ દિવસમાં આ સૂર્યના આકર્ષણમાં ચંદ્રને અવરોધ જાય અને એ દ્વારા માણસ નીરોગી રહી શકે, એ રહેતો હોવાથી એની તાકાત સહજ રીતે જ મળી હેતુથી વધારેના ઉપવાસ કે તિથિઓના ઉપવાસ પડી જાય છે. કરવાને લોકભોગ્ય માર્ગ સૂચવાયો છે.
આપણુ રોગોની દષ્ટિએ પણ ભરતી અને આપણે સાંભળીએ છીએ કે, કેટલાય પુરુષો ઓટનો જ સિદ્ધાંત લાગુ પડે છે અને એના સમર્થ શનિવાર કરતા હોય છે, તો કેટલીક સ્ત્રીઓ મંગળ- નમાં આપણા ભરણપ્રમાણના આંકડાઓ કહે છે કે,
કયા કામથી કોનું કેટલું હિત કે અહિત થશે, તે પહેલેથી સમજી જવાની શક્તિ તેનું નામ સાનગ છે.
