Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa zrI bhuvanabhAnusUri jamazatAbdImAM navaluM najarANu - 10 navanirmita - 'vedopaniSad' - saMskRtavRttivibhUSitA pa.pU.zrutakevalizrIsiddhasenadivAkarasUriviracitA vedavAdadvAtriMzikA (r) mUlasaMzodhanam - saMskRtavRttinavasarjanam - sampAdanam 9 pa.pU.bairAgyadezanAdakSa-AcAryadevazrImadvijayahemacandrasUrIzvaraziSya pa.pU.AcAryadevazrImadvijayakalyANabodhisUrIzvarAH * mULakRti : vedavAdadvAtrizikA (saMskRta 32 zloka) * mULatikAra : zrutakevalI paramakavi zrIsiddhasena divAkarasUri mahArAja * saMskRtavRtti navasarjana + saMpAdana : pa.pU.vairAgyadezanAdala AcAryadeva zrImadvijaya hemacandrasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSya pa.pU. AcAryadeva zrImadvijaya kalyANabodhisUrIzvarajI mahArAja * nUtanavRtti AlaMbana : paMDitazrI sukhalAlajIkRta vedavAdadvAtrizikA bhAvArtha vivecana * viSaya : vedo-upaniSadomAM nirUpita tattva. * vizeSatA : mAtra 32 zlokomAM virATa vaidika sAhityano arka. dravyAstika nayanA parizIlana mATe eka paThanIya AlaMbana. zrI siddhasena divAkarasUri mahArAjAnI apratima pratibhAno A graMthamAM Dagale ne pagale sAkSAtkAra thAya che. * prakAzaka : zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa, muMbaI * paThanapAThananA adhikArI : gItArthaguru anujJAta AtmA * AvRtti : prathama, prakAzana varSa-vi.saM. 206 6, vI.saM. 2536 , I.sa.2010 (c) zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa - prastuta graMthanA koI paNa aMzano upayoga karatAM pUrve lekhaka ane prakAzakanI lekhita maMjUrI jarUrI che. A graMtha jJAnadravyamAMthI prakAzita thayo hovAthI gRhasthoe tenI mAlikI karavI hoya, to tenuM mUlya jJAnakhAtAmAM arpaNa karavuM. * prApti sthAna : zrI jinazAsane ArAdhanA TrasTa zrI caMdrakumArabhAI jarIvAlA, du.naM. 5-6, badrikezvara sosAyaTI, marIna DrAIva I roDa, muMbaI-2, phona : 22818390, 2224473. zrI caMdrakAMtabhAI esa. saMghavI, bI, azokA koplekSa, pahelA garanALA pAse, pATaNa-384265. (u.gu.), mo. : 9909468572 zrI bAbubhAI saremalajI beDAvALA, siddhAcala baMglojha, senTa ena hAIskUla pAse, hIrA jena sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-5. mo. : 94265 85904. mudraka : zrI pArzva komyuTarsa, amadAvAda. phona : 079-25460295 (r) Alambanam cha paNDitazrIsukhalAlasaGghavIkRtaM vedavAdadvAtriMzikAbhAvArthavivecanam (c) prakAzaka zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-- vevavAdraDhatrazil - ya enaM viduramRtAste bhavanti -vaidyonapacha sudhArA-vadhArAo karavA sAthe A TIkAnuM sarjana karavAmAM AvyuM che. prAcIna tADapatrI ane hastAdarzo dvArA mULa graMthanuM saMzodhana paNa karavAmAM AvyuM che. jeno paricaya A mujaba che. kAkhalAyalagADAvAnavidyamAyAamni samayazAyAgrAhakasamAlemAvAtIsAvA sabaTAmAvatAhazcamAdhAnakSatamamAnazAsadhinivAsAkasamAtyAyana mAvatArazyadhivAsAvarasAvata nematividharupamAvivAhavivAravAnA sniitikvinitaataanemnaasaarjmin| nAsapAtAyakAyakAnavAla [ - bhAMDArakara InsTITyuTa - pUnA, tADapatrI naM.67 ] rafii pAi-pAnama mahAra- paranar it/h rajAnA | manamojI | za - za karI na ke kAkA kA kA kaka, va na jAya ? rAkhavAmI viMgi pafiAyAmanAtha kapAka mAsika cInanIya kAma pApaDI vaNikane IT INTRIka kama kojhanama, vikipanth kada pa pa yAdava va ra ja thAka daramI mA , mA mAM kI.nA nA kApA pA 1 kare nAmanA nAnA nAnA 11 min 11 na karI kA nAma nA ma ma | ya | | kAkI kA ma Na mA na kara mIna para kAbU ra | navemamana kA kA ke * ja te nA patrakAranA zAyara 1 Raa nAnAma,mAnanI ga.pa vara nI vAta kare mA kAma karI nAsI gayo dara mA navA H1 B nI che. kAlakA kema nat E F kI pafor a mi kA nAma ja tela vAhakatA navA kAra nI sAme makara - - 1 - - vAgha mAM nAma . 11 nA kAkA HkA ja 'prajA mAnavAmA jakati rAka vaparAza 1 kat,muka mA kAma ma na va sa ca nAnA 1ra mArI che karavAmAdipha, aka t = kurAnA pAka mA aa yApaneka ghaache jinazAsananA gaganamAM sUrya banIne camakatA zrutakevalI zrIsiddhasenadivAkarasUri mahArAjAe potAnA agAdha zrutasAgarane arthagaMbhIra graMthomAM temaNe ThAlavI dIdho che. jemAno eka graMtha che. vedavAdadvArnAizikA. pUjyazrIe spelI bAvIza dvAgizikAo Aje upalabdha thAya che. jemAM sAMkhyadarzana, nyAyadarzana, niyativAda vagere aneka viSayo para temaNe atigahana dvAnaMzikAo racI che. te ja rIte prastuta dvAviMzikA vedAMtadarzana para racI che. mAtra 32 zlokomAM vedo, upaniSado, bhagavadgItA vagere graMthonA tattvone temaNe je rIte guMthI lIdhA che, te jotA maMtramugdha thaI javAya che. pUjyazrInI SaSThI dvAciMzikA, aSTamI dvAviMzikA ane aSTAdazI dvAciMzikA upara TIkAnuM sarjana karyA pachI prathama pAMca dvAvaMzakAonA cUMTelA zloko para saMskRta rahasyAnuvAda lakhyo. Aje prastuta navamI dvAviMzikAnI vRtti saMpanna thaI rahI che. e puNyapuruSane eka vadhu zraddhAMjali arpatA dhanyatA anubhavuM chuM. A pUrve je TIkAo lakhI tenA karatA A TIkA taddna bhinna prakAranI che. pUrvanI TIkAo prAcInaTIkAzailIne anusAra eka-eka padanA tAtparyo ane rahasyonuM udghATana karatI hatI. A TIkAmAM zlokanuM sugama avataraNa ane saMbhavita AdhAragraMthonI AdhAragraMthonI tulanAnuM prAdhAnya che. ane A zailIbhedanuM kAraNa e che ke A TIkA paMDitavaryazrI sukhalAla saMghavI kRta vedavAdadvAviMzikAnA bhAvArthavivecananA AlaMbane lakhAI che. tethI A TIkAnuM zreya paNa paMDitajIne phALe jAya che. 65 varSa pUrve lakhAyela e bhAvArthavivecanamAM Avazyaka aneka [ 6 - zrI jaina AtmAnaMda sabhA (bhAvanagara) munizrI bhaktivijaya satya prati naM.1021] ka nu sama zathi bhiSaNamAM vivAkiya kAmAkA mAyanora pApa caminayamanAmaharAjAvayacanakAlisakanigmmAmAsAniyA mAM muka' | | | ' vara narama tA. 3 jA hAnaprasthAnamAzayayanamAyanara bananAbAlivani vinirma pada parathI rAjI . | | * * * * * * * * * * 1 maFFAIR gApikAkAnAmbavanItAsaramapigarizacanamApinumaMgatiyA puruSamAyanopanagara-kAlana navinavidhIpayth kalapakanImI yAsAdAmazvina mniprhaampliyaammupeyaa| zinarArIparikvATempaNavirAmInapAtyAnuvApisabaipavitIya mdaanpaatynaarptr| (friAmanA '.1% fma vana na + rijanina pAni na ma nava ja ke jo nA kAkA kAma TriAnaMmai raSa kSA, nA mana mA narama para paga mAM mama: jaf it 15 * * * zA che | mI paNa matane upanayanavividhakatamanabhavanaviSaya panAmAvanipAlanAsamarabhuvanamitya ka ' va ja kalAkamAM makAna ya ra laraNamA "kama para kAra patisamanisanama yA svayamabhAgakarAhakSapoSaNAbAjAra nepAlI samA gahA madanasIma in | TET | Tfilm & T F T T T T TT no 4 * [ 1 - zrI kailAsasAgarasUri jJAnamaMdira (kobA), prati naM.13010, patra-22] eka khAsa vAta, vedAMtadarzananA saMgraharUpa A dvAviMzikAmAM jaNAvela padArthono syAdvAda dRSTithI samanvaya thaI zake. e alaga vAta che, bAkI A dvAciMzikAnuM pratipAdha mukhyapaNe jaina matane
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ -vaidyonA-ccha --vaidravItrazAmAnya che, evuM na samajavuM. bhAvArthavivecana-Alekhaka paMDitajInuM sarva nirUpaNa sammata che. evuM paNa na samajavuM. tulanA vagere dRSTie upayogI hovAthI ja tenuM AlaMbana lIdhuM che. ane tathAvidha aMze ja lekhananI upAdeyatA samajavI. chaghasthatA, matimAMdha Adine kAraNe A prabaMdhamAM je paNa kSatio rahI gaI hoya teno nirdeza karavA bahuzrutone mArI namra prArthanA che. karuNAsAgara caramatIrthapati zramaNa bhagavAna zrImahAvIrasvAminI anarAdhAra kRpAthI, viramagAmavibhUSaNa zrIzAntinAthajinacaityanI pAvana chAyAmAM, vairAgyadezanA dakSa pa.pU.AcAryadevazrImadvijaya hemacandrasUrIzvarajI mahArAjAnA prasAdathI prastuta sarjana-saMzodhana-saMpAdana saMpanna thayuM che. saMzodhanamAM upayukta hastAdarthonI saMrakSaka saMsthAo tathA jemanA saujanyathI enI nakalo prApta thaI evA rASTrasaMta pa.pU.AcAryadeva zrImadvijaya pAsAgarasUrIzvarajI mahArAjA tathA pa.pU. munirAjazrI kRpAbiMduvijayajI ma.sA. ne zatazaH abhinaMdana ghaTe che. zrI pArthakomyuTarsa - zrI vimalabhAIe TAIpaseTIMga AdinuM parizramasAdhya kArya paNa kuzaLatAthI pAra pADyuM che. prastuta prabaMdhane mAdhyame vAcaka sva-paranuM kalyANa kare e ja zubhAbhilASA sAthe...jinAjJA viruddha lakhAyuM hoya to micchAmi dukkaDam. - pa.pU.vairAgyadezanAdakSa AcAryadeva zrImadvijaya hemacandrasUrIzvarajI mahArAjAno caraNakiMkara vijaya kalyANabodhisUri aSADha vada 11 vIra saMvat 2535, viramagAma
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ // atha cedavAdadvAtriMzikAvRttirupA vedopaniSad // iha hi paramakAruNikaH zrutakevalI bhagavAn zrIsiddhasenadivAkarasUriH vedAntamataM saGgrahItumIpsurvedavAdadvAtriMzikAmArabhamANastatrAdyazlokamAha ajaH paMtaGgaH zabalo vizvamayo dhatte garbhamacaraM caraM c| yo'syAdhyakSamakalaM sarvadhAnyaM vedAtItaM veda vedyaM sa veda / / 1 / / pataGgaH zabalo vizvamayazcaivambhUto yo'jo'caraM caraM ca garbha dhatte, asyeti garbhasya tadAdhAnakarturvA'dhyakSam - nirguNaM brahma, akalam, sarvabIjaM vedAtItaM ca yo veda, sa eva vedyaM veda, iti samAsArthaH / artha :- pataMga, zabala ane vizvamaya evo aja (cetana yA saguNa brahma) acara tema ja cara evA garbhanuM AdhAna kare che. AnA - garbha yA tenA AdhAyakanA adhyakSa-niyAmaka (nirguNa brahma), akala, sarvanA bIja tema ja vedathI atIta ane chatAM vedha che tene je jANe che te ja jANe che.III bhAvArtha :- ahIM sAMkhya - yoganI bheda daSTie vicAratAM ajarUpe jIvAtmA ane adhyakSarUpe paramezvara laI zakAya, tema ja vedAntanI abhedadaSTie vicAratAM ajarUpe saguNabrahma ane adhyakSarUpe nirguNabrahma laI zakAya. game te dRSTie artha karatAM eTaluM tatva to samAna ja che ke carAcara vizvanuM dhAraNa, poSaNa ane saMvardhana cetanatattvane AbhArI che. tethI carAcara vizvane ajanA garbha tarIke kavie varNavyuM che. carAcarabhUtarUpa hemANDamAM brahmadeva prakaTa thayA ane te brahAdeva brahAjanya che, AvuM mahAbhAratanuM varNana sAme rAkhI ahIM evo paNa artha karI zakAya ke aja pote carAcara garbhamAM avatare -vedopaniSad-08 vivecayAma enameva zlokaM sAGkhya-yogasatkayA bhedadRSTyA vedAntino'bhedadRSTyA c| aja ityatra jIvAtmA, adhyakSa iti tu paramAtmeti saangkhysndRssttpnthaaH| vedanayena tu vicAryamANo'jA saguNabrahma, nirguNabrahma cAdhyakSam / sarvatrApyetattattvaM tu samAnameva yaccarAcaravizvasya dhAraNaM poSaNaM saMvardhanaM ca cetanatattvamUlakam / ata evAjagarbhatvenaitaccarAcaraM vizvamiti sUribhiAvarNitam / carAcarabhUtarUpe hemANDe prakaTIbhUto brahmajanyo brahmadeva iti mahAbhAratagranthAnusAreNa tvayamapyatrArtha:- ajaH svayamevAvatarati carAcarAtmake garbhe, kimuktaM bhavati ? brahmAtmakenAkalena nirguNatattvenAjalakSaNo brahmadevaH sacarAcare vizve jAyata iti / aja eva pataGgaH, sUryavat prakAzamAnatvAt / sa eva zabalo vizvamayazcoktaH, tatrAyamabhiprAyaH, yadaiva cetanatattvaM prAkRtaguNAnubhAvena mAyAspandanena vA citratAM pratipadyate, nAnArUpasarjane sAbhimukhabhAvaM bhajate, tadaiva taccarAcaraprAkRtikasRSTau janakatAmupayAti, yadvA tsyaamaavirbhvti| sezvarasAGkhyanayena vedAntavicAreNa vA bhoktRbhogyayoH kinyciche eTale ke brahArU5 akala nirguNatattathI ajarUpa brahmadevano carAcara vizvamAM janma thAya che. ajane pataMga kahela che, kema ke te sUryanI peThe prakAzamAr che. tene zabala ane vizvamaya vizeSaNa ApI ema sUcavyuM che ke jyAre cetanatattva prAkRta guNonA prabhAvathI ke mAyAnA skUraNathI citrarUpa bane che ane nAnA rUpanuM sarjana karavA abhimukha banA che, tyAre ja te carAcara prAkRtika sRSTinuM janaka bane che athavA e sRSTimAM prakaTa thAya che. sezvarasAMganI ke vedAntanI dRSTie bhoktA ane bhogya bannenuM koI niyAmaka tatva hovuM ja joIe evo siddhAnta che. tethI 1. kha - taMga sh0| 2. kha - yosaadhy0| 3. ka.kha- sarvadhAnam / 4. kha - vedAnItam / ga - badAtItam / 5. ka. kha. - vedaH /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-vedavAdadvAtriMzikA niyAmakamAvazyakam / ata eva tanniyAmakaM tattvameva sUribhirbhAgyasya vizvasya bhoktuzca puruSasyAdhyakSatvenoditam / adhyakSaH paramAtmA'kalasya prakRtitattvasya klezakarmAdernirmuktaH, prANAdikalAbhizcApyaspRSTaH, tathA'pyasau sarvabhogyabhoktRvargasya bIjam, sanmAtrabIjabhAvAtparamAtmanaH, sanmAtranidhAnatvAcca / paramAtmA nAmAvAGmanasagocara iti vicArakAH, ata eva vedAtIto'sAviti suuryo'bhiddhnti| na ca vedeSvapi te niyAmaka tatvane ja kavie bhogya vizva ane bhoktA puruSanA adhyakSa tarIke varNavela che. kavi varNave che ke adhyakSa paramAtmA akala eTale prakRti tattvanI klezakarmAdi ke prANa Adi kalAnA parzathI sarvathA mukta chatAM te sarva bhogyabhoktavarganuM bIja che. kema ke je kAMI che te sarvanuM bIja paramAtmA che. paramAtmA ja sarvanuM nidhAna che. paramAtmAne ciMtakoe vANI ane manathI agocara varNavelo hoI kavi paNa tene vedAtIta kahe che. vedomAM tevA paramAtmAnuM varNana na hoya tethI paNa vedAtIta kahevAya. matrono pATha mAtra thato ane arthaciMtana nahIM evo kautsano mata mAnIe to paNa paramAtmA vedAtIta kahevAya, ane veda varNana kare toya te chevaTe zabdAtmaka hovAthI saMpUrNapaNe paramAtmAnuM varNana karI na zake e daSTie paNa te vedAtIta kahevAya. kavinuM kahevuM ema che ke paramAtmA zabdagamya nathI chatAM te oya to che ja. eTale je evA paramAtmAne dhyAna ke svAnubhavathI jANe che te ja jANe che. sezvara sAMkhya ane advaita vedAntanI dRSTie upara artha ghaTAvavAmAM Avyo che tevI ja rIte jaina dRSTie paNa prastuta padhano artha barAbara ghaTe che. kema ke jainadRSTi pratyeka cetananI be avasthA svIkAre che. tAtvikapaNe - nizcaya dRSTie te AtmAne adhyakSasAkSIrUpa kartutva-bhokatRtvanI kalAthI vihIna ane zabda agamya mAne 1. nirukta 1.5 / -vaipaniSa- tathAvidhaparamAtmavarNanamupalabhyata ityapi vedAtIto'sau / kautsAbhiprAyeNa tu mantrapAThamAtramarthavicAravirahitaM bhavatItyato'pi vedAtIta eva paramAtmA / kiJca vyAvarNyatAM vedaH, tathApi zabdAtmakatvena paripUrNatayA paramAtmanirvarNane'samartha evetyapi vedAtItaH paramAtmA / tadevaM zabdagamyatvAbhAve'pi gamyastu sa bhavatyeva, dhyAna-svAnubhavavijJeyatvAt / tamavalambya ya enaM jAnAti, sa eva vedyam - vijJeyatvenAbhimataM paramatattvaM jAnAti / ___itthaM ca vivecitaM vRttaM sezvarasAGkhyasamIkSayA'dvaitavedAntavicAreNa ca / jainanayenApi prastutaH padyArthaH saGgatimaGgati / yatastannayena pratyeko'pi cetano dvividhAvasthaH, tattvena - nizcaya-dRSTyA''tmA'dhyakSaH sAkSirUpaH, kartRtvabhoktRtvakalAvikalaH, zabdenAgamyazca / vyavahAranayena tu sa evAtmA karmasambandhasamprAptazabalabhAvo nAnArUpadharazca / advaitaparabrahmaNo jIvabhedasya ca yaH sambandhaH, tatra yo'bhiprAyo vedAntinaH, sa eva jainanayena pratyekasvatantracetanasya nizcayavyavahArAbhimate svarUpasambandhe'pi vidyte| che. jyAre vyAvahArika dRSTie te AtmAne karmanA sambandhathI zabala temaja nAnArUpaghArI mAne che. advaita parabrahma ane jIvabheda e benA sambandhano je khulAso vedAnta kare che te ja khulAso jainadaSTie pratyeka svataMtra cetananA tAtvika ane vyAvahArika svarUpanA sambandha viSe che. Rgvada maDala 1 sUkta 164 nA ma- 20 mAM jANe sezvara sAMkhyanuM bIja hoya tevI rIte eka ja vRkSa upara rahela be paMkhIonuM vizvamAM rahela jIvAtmA ane paramAtmA sAthe rU5ka karI varNana
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-vedavAdadvAtriMzikA Rgveda AdyamaNDale sAgarArisUryapramite sUkte rAvaNAkSasaGkhye mantre sezvarasAGkhyabIjasaGkAzaM rUpakamekaM vyAkhyAtam, yathaikasminneva vRkSe dvau pakSiNau, tatraiko vizvavartI jIvAtmA, aparastu paramAtmA / ubhayorapi samAnaH svabhAvaH, dvayozca shcrmitrbhaavH| tayoreko jIvAtmasajJitaH svAdu karmaphalamAsvAdayati / dvitIyastu tadAsvAdamantareNaiva prkaashte| agretane'pi mantradvaye proktameva rUpakaM vistRtatayopalabhyate / tayoH prakArAntareNa jIvAtmAno vyAvarNitAH / rUpakamidamatyantamanurUpaM manoharaM c| ata evAnekavarSasahasrAnantaramapi nAsya vismRtiH, api tu tattvajJAnavikAsasparddhayaivArthavikAsabhAjanatvamevAbhavat / ___ idameva Rgvedamantratritayamatharvavede'pi navamakANDe navamasUkte'pyupalabhyate / muNDakopaniSadi tRtIyamuNDaka AdyakhaNDe pakSidvayarUpakamantrastu sa eva, kintvanantaramantre'yamAzayaH prakaTIkRtaH - vRkSastveka karavAmAM AvyuM che. be samAna svabhAvanAM sahacArI mitra jevAM paMkhIo eka ja vRkSane Azrita rahelAM che. temAMthI eka-jIvAtmA svAdu phala (karmaphala) ne cAkhe che, jyAre bIjuM paMkhI-paramAtmA evuM kula cAkhyA sivAya ja prakAre che. A pachInA ja be AgalA matromAM paNa vRkSa ane paMkhIonuM rUpaka vistArI saheja bhaMgIbhedathI punaH jIvAtmAonuM varNana kareluM che. A rUpaka eTaluM badhuM sacoTa ane AkarSaka che ke te cAyAne hajAro varSa vItI gayAM, chatAM te ciMtako ane sAmAnya lokonA vicArapradezamAMthI khasavAne badale tattvajJAnanA vikAsanI sAthe arthathI vikasatuM gayuM. atharvavedanA kAi 9 sUkta 9 mAM e ja jharvedanA traNa mitro che. jyAre muka upaniSada muMo 3 1 mAM be pakSInA rUpakano mana to e ja che, paNa tyAra bAda bIjA manamAM ema kahevAmAM AvyuM che ke vRkSa eka -vedopaniSad-98 eva, tathA'pi tatra lubdhatAmupayAtaH puruSo dainyAnubhAvena mohamanuprAptaH san harSaviSAdAvanubhavati / tathApi sa lubdhaH puruSo yadA samAnavRkSArUDhamanyaM samarthamalubdhaM nirmohaM puruSaM pazyati, tadA svayamapi nirmohIbhavati / ___ ekavRkSAzritapatattridvayarUpakeNa Rgvede'tharvavede vA yo'rtho vivakSitaH, sa eva muNDakakRtA mantrAntare sphuTIkRta iti pratibhAsate, tathA ca - yA puruSo vRkSe lubdhaH sa mohena duHkhIbhavati, dvitIyastu puruSaH samarthatayA'lubdhaH, yaddarzanena lubdhasyApi nirmohatopajAyata ityarthato munnddkopnissdi| zvetAzvatare turyAdhyayane'pi muNDakamantradvitayagrahaNapurassaraM jIvAtmaparamAtmanoH svarUpaM parasparasambandhazca vyAvarNitau, idaM ca navInamapi manoharaM rUpakaM yojitam / yatra baddhamuktalakSaNaM puruSadvayaM vyAkhyAtam / tatraivAjarUpakeNedaM sUcitam - eko'jaH = baddhajIvo bhogaabhimukhja chatAM temAM lubdha thaelo puruSa dInatAne lIdhe moha pAmato harSaviSAda anubhave che. paNa te lubdha puruSa jyAre te ja vRkSa upara rahela bIjA samartha-alubdha ane nirmoha puruSanuM darzana kare che tyAre te pote paNa nimaha bane che. eka ja vRkSane Azrita be pakSIonI rUpaka dvArA Rgvada ke atharvavedamAM je artha vivakSita hato tene ja mueskakAre bIjA mamAM spaSTa karyo lAge che. kema ke te kahe che ke je puruSa vRkSamAM lubdha che te mohathI duHkhI thAya che, ane bIjo puruSa samartha hoI temAM lubdha nathI, tethI lubdhane alubdhanA svarUpanuM darzana thatAM ja te paNa nirmoha bane che. zvetAzvataramAM (a.4) muDakanA e be matro laI jIvAtmA ane paramAtmAnA svarUpanuM tema ja pArasparika sambandhanuM varNana to karyuM ja che. paNa vadhArAmAM teNe eka navuM AkarSaka rU5ka yojI baddha ane mukta evA be puruSonuM varNana karyuM che. teNe aja-bakarAnuM rUpaka karI kahyuM che ke eka aja
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80-vedavAdadvAtriMzikAprakRtirUpAmajAM snihyan duHkhito bhavati, dvitIyastvajaH = muktajIvo bhogaparAGmukhAmajAM tyajati / itthaM ca RgvedAdArabhya A zvetAzvataraM nidarzitAnAM rUpakANAmidaM niSkarSo yat prakRti-baddhapuruSa-muktapuruSa-paramAtmAtmakaM tattva-catuSTayam vicArapradeze sthirIbhUtam, etadeva sezvarasAGkhyasya sAGkhyayogasya vA bhUmiketi / prastutapadye tadeva vastutattvaM prAcyarUpakaparihAreNeSatparAvarttapUrvakaM sUribhiH saMvarNitam / tairhi baddhamuktapuruSadvayamadhyAd baddhamAtro'jatvena proktaH / muktasyAjarUpakaM paramAtmanaH pakSirUpakatAM cotsRjya paramAtmA sRSTijIvAtmanoradhyakSa ityuditam, yosyAdhyakSamakalaM sarvadhAnyaM vedAtItaM veda vedyaM sa veda- ityukteH / etadeva pratizabdasaGkAzaM Rgvedamantrasya, tathoktaM nAsadIyasUktAntargate saptamamantre- yo'syAdhyakSaH parame vyoman baddha jIva bhogAbhimukha prakRtirUpa ajA upara prIti karato hoI duHkha pAme che, jyAre bIjo aja-mukta jIva bhogaparAmukha ajAne tyajI de che. A rIte invedathI zvetAzvatara sudhInA rUpako dvArA thayeluM varNana eTaluM sUcave che ke prakRti, baddhapuruSa, muktapuruSa ane paramAtmA e cAra tatvo viyApradezamAM sthira thaI gayAM che ke je sezvarasAMkhya yA sAMkhyayoganI bhUmikArUpa che. prastuta padhamAM e ja vastu junA rUpako choDI saheja pheraphAra sAthe bIjI rIte varNavI che. te baddha ane mukta be puruSomAMthI mAtra baddha puruSanuM ja eka ajarUpe varNana kare che ane mukta puruSanuM ajarUpaka tathA paramAtmAnuM pakSIrUpaka choDI daI paramAtmAne sRSTi bhane vAmAnA madhyakSa tarI 'yo'syAdhyakSa akalaM sarvadhAnyaM vedAtItaM veda vedyaM sa veda / ' mema 5hI vAvi che. memanA me 'thanamA pebhAnA nAsIyasUtagata mana bhAMnA 'yo'syAdhyakSaH parame vyoman so aGga -vedopaniSad-28 so aGga veda yadi vA na veda- iti / idameva vaidikamaupaniSadaM rUpakaM viziSTamanISonmeSeNa pratipAditamAnandaghanAkhyena jainamaharSiNA rASTrabhASAyAm, yathA - vRkSa ekasmin vihaGgadvayaM niSaNNam, tayoreko guruH, shaiksso'prH| zaikSaH phalaM gRhItvA gRhItvA'tti, gurustu sadAtmArAma AtmasantuSTazca / Anandaghanena maharSiNA'nena rUpakeNa jainaparamparAsammatau baddhamuktajIvAvabhihitau / etadapyabhidhAnaM sAGkhyanayAbhimata-baddhamuktAjadvayavarNanasaprakSameva, vaidikarUpakAnusAreNa jIvAtmaparamAtmavarNanasadharmameva / ___ bhagavadgItAyAM padyamidaM vartate- mayA'dhyakSeNa prakRtiH sUyate sacarAcaram / / 9-10 / / tatra paramAtmatvena zrIkRSNo'dhyakSatayoditaH, veda yadi vA na veda' mA pono 2LISra che. AnaMdaghanajI nAmaka jaina saMte hiMdI bhASAmAM e vaidika ane aupaniSada rUpakane bahu khUbIthI varNavyuM che. teozrI kahe che, ke eka vRkSa upara be paMkhI beThelA che. temAM eka guru ane bIjI celo che. celo phaLa cUMTIghUMTIne khAya che, paNa guru to sadA mata hoI sadA AtmatuSTa che. AnaMdaghanajIe A rUpaka dvArA jaina paramparAsammata baddha ane mukta jIvanuM varNana karyuM che, te sAMkhyaparamparAsammata baddha ane mukta be ajanA varNana jevuM ja che, athavA vaidika rUpaka pramANe vAlA mane paramAtmAnA pAna 1 che. gItAmA 'mayAdhyakSeNa prakRtiH sUyate sacarAcaram' (-10) me padhamAM paramAtmA3 yAne adhyakSa kahI carAcara sRSTine janma ApanAra tarIke prIliMga prakRtino nirdeza che. strI ja garbha dhAraNa kare che ane puruSa to mAtra nimita che - evA vyAvahArika anubhavane sAMkhya-paramparA anusAra 1. taruvara eka paMchI dou beThe, eka guru eka celA | celene jaga cuNa cuNa khAyA, guru niraMtara khelA / / pada0 98 / /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-vedavAdadvAtriMzikAnirdiSTA ca carAcarasRSTijananItayA strIliGgaprakRtiH prasUtayopanyastA giitaakRtaa| zvetAzvatarakArasturyAdhyAye tasyA eva prakRtyA strIliGgAjArUpeNa rUpakaM vihitavAn / sUrayastu carAcaragarbhadhArakatvena puraSamajaM varNayantItyApAtato virodhH| tatparihAro dvidhA smbhvti| yathA- garbha dhatte-ityukteH sUribhirgarbhAdhAnakRt puruSo nirvarNitaH, na tu garbhadhArayitrI naariiti| ___ayamaparo'tra samAdhAnasaJcaraH, kadAcit sUrerAzayo "virodhAvahavarNanena sAGkhyaparamparAtaH pArthakyamastu' ityapi sambhavati / tatazca tairidaM sUcitam - sAGkhyanayena prakRtiH kartA, puruSo'kartA, tathApi bhokteti / paramArthataH kartA bhoktR ca na vyadhikaraNau ghaTAkoTimATIkete / ata puruSa eva bhoktRvad kartA'pyastu / svakartRtve'yamanyasahakAriNamapekSatAm, na tatra kA'pi ksstiH| yathAvata vyakta karatA gItAkAre strIliMga- prakRtino prasava karanAra tarIke nirdeza karyo che ane zvetAzvatare e ja prakRtinuM strIligI ajA-bakarI rUpe rUpakakaryuM che (adhyAya-4). tyAre sUrijI to carAcara garbhanA dhAraka tarIke puruSa ajanuM varNana kare che, e dekhIto virodha che. Ano parihAra be rIte saMbhave che, eka to e ke siddhasena sUki 'garbha dhatte' me zaE dvArA garbha, mAdhAna 52nAra puruparnu varNana kare che, nahIM ke tene dhAraNa karanAra strInuM. bIju siddhasena sUrijIno Azaya kadAca AvA virodhAbhAsI varNana dvArA sAM paramparAthI judA paDI ema sUcavavAno hoya ke sAMkhyo prakRtine kartA ane puruSane akartA chatAM bhoktA mAne che, paNa vastutaH kartA ane bhoktA judA judA na hoya. tethI puruSane ja bhoktAnI jema kartA mAnavo ghaTe, bhale te kartRtvamAM anya tatvano sahakAra le. -vedopaniSad-08 sAGkhyadarzanaM hi puruSe sarvathA'kartRtvaM pratipannam, tatra pratitiSThanti nyAya-vaizeSika-jaina-pramukhadarzanAni / naitanmAtram, vedAntasya pratyekazAkhA brahmakartRtvaM prasAdhya gauNIkurute sAGkhyasammataM prakRtikartRtvam / atrApi sUrINAmidameva tAtparya sambhAvyate, yato'gretaneSvapyanekeSu padyeSu prabhUteSu padeSu sAGkhyanayaprAcInanItibhyo vaisAdRzyenApi niruupnnmuplbhyte| ajazabdasya rUDhyarthazchAgaH, yaugikArthastvajanmA / atiprAcInakAle'javRndenAtiparicitaistanmadhyakRtanivAsai RSikavibhI rUpakatayA'jaH prayukta iti sambhAvyate / kintu zanaiH zanaiH sa upameyabhUteSu devAtmaparamAtmaprabhRtISu yojyate sma / tatazca tadartho'janmeti yaugiko vihitaH, ya upaniSatsu gItAdau ca sarvatra - ajo nityaH zAzvato'yaM puraann:puruSamAM sarvathA akartutva mAnanAra sAMgaparamparAnI viruddha nyAyavaizeSika, jaina Adi ghaNI paramparAo che. eTaluM ja nahIM paNa vedAntanI dareka zAkhA brahAnuM ja kartRtva sthApI sAMkhyasammata prakRtinA kartutvane sAva gauNa karI de che. e ja bhAva siddhasena sUrijI kahevA mAMgatA hoya tevo paNa saMbhava che. kema ke AgaLanA padhomAM paNa ghaNe sthaLe siddhasena sUrijIe sAMkhyanI prAcIna praNAlikAothI judI rIte paNa varNana karyuM che. aja zabdano rUDha artha che bakaro ane yaugika artha che ajanmA. ema lAge che ke atiprAcIna samayamAM bakarAonA ToLAothI atiparicita ane tenI vacce rahenAra RSikavioe rUpaka tarIke ajaprayoga karyo haze. paNa dhIre dhIre te upameya deva, AtmA, paramAtmA AdimAM vaparAvA lAgyo ane tyAre teno artha ajanmA evo yaugika 5ravAmAM mAvyo, 2 paniSadyo bhane gItA mAhimAM sarvA 'ajo nityA zAzvato'yaM purANaH' (2.20) tyA GSTma heNAya che.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 - vedavAdadvAtriMzikA (2-20) ityAdyuktau dRzyate / prastutapadyapUrvArdhaNa zvetAzvatarasthaH nIlaH pataGgo harito lohitAkSaH ( 4-4 ) ityAdiH pAdo'pi smRtisaJcaramavatarati / / 1 / / paramAtmAnameva punaH parijJApayati - sa evaitadvizvamadhitiSThatyekastamevaitaM vizvamadhitiSThatyekam / sa evaitadveda yadihAsti vedyaM tamevaitadveda yadihAsti vedyam // 2 // sa evaikaH paramAtmedaM vizvamadhitiSThati / idamekaM vizvaM taM paramAtmAnamadhitiSThati / sa eva paramAtmA'trasthaM yatkiJcidvedyaM vidyate, tajjAnAti yadatra vedyaM tattaM paramAtmAnaM jAnAtIti zlokArthaH / - 11 tadatrAyaM bhAvArtha:- padye'smin carAcaravizvaparamAtmanoH parasparamadhiSThAtRtvaM vyAvarNitam, yadvaidikopaniSadgItAprabhRtipratipAditAdvarNanAd bhinnataram / tathAhi-- 'tasminnA tasthurbhuvanAni vizvA' iti Rgvede (1-1-64-13), yaH kAraNAni nikhilAni tAni kAlAtmayuktAnyadhiprastuta padhanuM pUrvArdha vAMyatAM zvetAzvataranaM 'nIlaH pataGgo harito lohitAkSaH' ( 4.4 ) tyAhi pAhanuM smaraNa thAya che. pharIthI paramAtmAno ja paricaya karAvatA kahe che - artha :- te ja eka - paramAtmA A vizvanuM adhiSThAna kare che. A eka vizva tenuM - paramAtmAnuM adhiSThAna kare che. te ja paramAtmA ahIM je kAMI vedha che tene jANe che. ahIM je vedha che te tene paramAtmAne 4 bhaero che. bhAvArtha :- A padyamAM carAcara vizva ane paramAtmA e bannenA paraspara adhiSThAtRtvanuM varNana che, je vaidika, aupaniSada ane gItA mahinA varzanathI huM paDe che. Dema De 'tasminnA tasthurbhuvanAni vizvA' meveha (1.1.54. 93 ) mAM tathA 'yA kAraNAni nikhilAni tAni 1 kha vaikam / vedopaniSad -98 12 tiSThatyekaH (1-3), yo yoniM yonimadhitiSThatyekaH (4-1) iti zvetAzvatare, gItAyAM ca prakRtiM svAmadhiSThAya sambhavAmyAtmamAyayA (4-6) ityatra paramAtmaiva vizvasyAdhiSThAnatvenAbhihitaH, na tu vizvamapi paramAtmAdhiSThAnatvena / evaM ca prAktananayAdviruddhanayo'trAvalambitaH / tatra tAtparyamidaM sambhAvyate - yadi tattvadvayamapyanantam, kathamekamevAparAdhAra iti vaktuM zakyate, yadyekamanyasyAdhAraH kathaM nAnyamapi tasyeti mitha AdhArataivAbhyupagantuM yukteti / kiJcAgamyAnAmameyAnAM ca tattvAnAM varNanaM virodhAlaGkAreNaiva sukaramiti matveyameva rItirvedikaRSibhya ArabhyA tattvajJakavIn savairapyAzritA / kAlAtmayuktAnyadhitiSThatyekaH' (1.3) 'yo yoniM yonimadhitiSThatyekaH' ( 4.11) chatyAhi zvetAzvataramAM ramane gItAmAM 'prakRtiM svAmadhiSThAya sambhavAmyAtmamAyayA' ( gI. 4.5) mAtra paramAtmAne vizvanA adhiSThAna tarIDe varNavela che, nahIM ke vizvane paNa paramAtmAnA adhiSThAna tarIke. prAcIna nayathI viruddha dekhAto naya avalaMbavA badala dRSTibiMdu e lAge che ke je be tattvo ananta che, temAMthI ekane ja bIjAno AdhAra kema kahI zakAya ? jo eka bIjAnuM AdhAra manAya to bIjuM pahelAnuM AdhAra kema na manAya ? tethI bannene eka bIjAnA AdhAra mAnavA e ja yukta che. vaLI agamya ane ameya tattvonuM varNana jo zakya hoya to te vadhAre sArI rIte virodhAbhAsa dvArA ja thaI zake. evI virodhAbhAsa zailIno Azraya vaidika RSiothI mAMDI TheTha sudhIno badhA ja tattvajJa kavioe lIdho che. tethI ja ahIM paramAtmA ane vizva bannene parasparanA jJAtA ane jJeyarUpe varNavyA che. paramezvara vizvane jANe che e kharuM paNa
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 88-vedavAdadvAtriMzikA ___ ata evAtra paramAtmavizvayoranyonyajJAtRjJeyatvamabhihitam / paramAtmA tu vizvaM vettyeva, kintu jJeyatvenAbhimataM vizvamapi svakukSipraviSTajIvAtmatvena paramAtmAnaM jAnAti, tdnytjjnyaabhaavaat| ata eva gItAyAmarjunalakSaNo jIvAtmA zrIkRSNAtmakaM paramAtmAnamAha- jJAtA'pi tvam, jJeyarUpaM caramadhAmApi tvameveti (11-38) / paramAtmavizvayormithaH kartRbhAvaM jJApayannAhasa evaitadbhuvanaM sRjati vizvarUpa stamevaitatsRjati bhuvanaM vishvruupm| na caivainaM sRjati kazcinnityajAtaM na cAsau sRjati bhuvanaM nityajAtam / / 3 / / sa eva nAnArUpaM paramAtmA vizvametad sRjati, idameva ca citrarUpaM vizvaM paramAtmAnaM sRjati / api ca nityajAtaM paramAtmAnaM na ko'pi sRjati, nApi paramAtmA nityajAtaM bhuvanaM sRjatIti praghaTTakArthaH / vizva ke je zeya manAya che ane jemAM jIvAtmAno paNa samAveza thAya che te paramAtmAne na jANe to bIjuM koNa jANe. tethI ja gItAmAM arjuna-jIvAtmA kRSNa-paramAtmAne kahe che ke jJAtA paNa tuM che ane oya evuM aMtima dhAma paNa tuM ja che - gItA 11-38. paramAtmA ane vizvanA paraspara kartabhAvane jaNAvatA kahe che - artha :- ja nAnA5 paramAtmA A vizvane saje che ane A ja nAnAkSa vizva tene - paramAtmAne saje che. vaLI e nityajAta paramAtmAne koI sarajatuM nathI ane A paramAtmA nityajAta bhuvanane sarajato nathI. bhAvArtha :- A padhamAM nAnArUpa bhuvana ane paramAtmAne eka bIjAnA sarjakarUpe varNavyA che. ane vaLI bhavana tema ja paramAtmAne nityajAta sadotpanna kahI koI koIne sarajatuM nathI ema paNa kahyuM -vedopaniSad-98 ayamatra vyAsArthaH / kAvye'smin citrarUpavizvaparamAtmanoH parasparaM sraSTrabhAvo niruupitH| tathobhayamapyetannityajAtatvena sadotpannamiti nAnyataraditaraM sRjatItyapyuditam / bhinnApekSatayA''pAtavirodho'yaM vilymupyaati| jainasiddhAnte dravyArthikaparyAyArthikalakSaNaM nayadvitayaM prasiddham, sarvatattvAnugAmi caitat / tadanusAreNa cetanAcetanAtmakaM kRtsnaM tattvaM svabhAvAvyayatvena zazvadanutpannaM ca bhavatIti na ko'pi kaJcit sRjati / yadA tu tadeva tattvaM svasvarUpeNa nityamapyavasthAbhedamanubhavati, sa cAvasthAbhedo mithaH saMyogamapekSata iti cetanAcetanaM tattvaM parasparaM kartRbhAvamapi bhjte| ___ sAGkhyayogasamIkSayA vedAntavilokanenApi naitadasaGgatam / paramezvarazcitrajagatsraSTeti tu - asmAnmAyI sRjate vizvametat (4-9) che. A dekhItA virodhano parihAra daSTibhedathI thaI jAya che. jainaparamparAmAM dravyArthika ane paryAyArthika e be daSTio prasiddha che ane te sarva tatvane lAgU paDe che. te anusAra ema kahI zakAya ke cetana ke acetana dareka tatva potAnA mUlasvarUpe zAzvata ane anutpanna hoI temAMthI koI eka bIjAne sarajatuM nathI. jyAre te ja dareka tatva svasvarUpe nitya chatAM avasthAbheda anubhave che, ane te avasthAbheda parasparanA saMyogane AbhArI hovAthI banne cetanaacetana tatva eka bIjAnuM sarjana paNa kare che. sAMkhya-coga ke vedAntanI daSTie paNa kavinuM varNana asaMgata nathI. paramezvara nAnA35 vizvane sarane cha me mantavya to 'asmAnmAyI sRjate vizvametat' meM zvetAzvataranI GSttamA spaSTa cha. 'mane prabhu
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8- vedavAdadvAtriMzikA 15 iti zvetAzvataroktyA prkttmev| gItAyAm na kartRtvaM na karmANi lokasya sRjati prabhuH / na karmaphalasaMyogaM svabhAvastu pravartate iti vacasA paramAtmano'kartRbhAvo'pi sphuTa eva / kiJca nAnArUpaM vizvaM paramezvaramUlakamiti yathAsau tatkartRtvena vyapadizyate, tathaiva paramAtmasambaddhAni nAnArUpANyapi prAkRtamAyikAnyataratvenAbhimatasya vizvasya kAryANItyetadapi tadvidhAtR / na ca prakRtimAtramapi tu cetanaparamAtmA'pi nityajAtatayA sadAtanatvena nAnyataraditaraM sRjatItyapi vyapadizyate / itthaM ca sarjanamasarjanaM vA'pi sarvamApekSikaM mAyikaM vetyantato'gamyataiva tattvasyeti sUribhiH saMsUcitam / tathApi tajjJAne yatno vidheya anyathA'gamyatve'pyanubhavagamyatvAt, vizve'pi vizve tasyaiva jJAtavyatvAccetyAha lokanuM kartRtva Adi kazuM sarajato nathI, svabhAva ja svayameva pravarte che' e gItAvacanamAM paramAtmAnuM asarjakapaNuM paNa spaSTa che. vaLI nAnArUpa vizva paramezvarane AbhArI hovAthI jema te teno sarjaka kahevAya tema paramezvaranA nAnArUpo paNa prAkRta ke mAyika nAnArUpa vizvane AbhArI hovAthI vizvane paNa tenuM sarjaka kahI zakAya. ane mAtra prakRti ja nahIM paNa cetana paramAtmA suddhAM nityajAta = sadAtana hovAthI bannemAMthI koI anyane sarajatuM nathI ema kahI zakAya. sarjana-asarjana e badhuM ApekSika kiMvA mAyika che ema kahI kavi chevaTe to tattvanI agamyatA ja sUcave che. Ama chatAM paNa temane jANavAno prayatna karavo joIe kAraNa ke bIjI rIte agamya hovA chatAM paNa te anubhava gamya to che ja. vaLI, samagra vizvamAM jANavA yogya koI hoya to e paNa te che, yo uhe che 11 16 vedopaniSad -98 ekAyanarzatAtmAnamekaM vizvAtmAnamamRtaM jAyamAnam / yastaM na veda kimRcA kariSyati yastaM ca veda kimRcA kariSyati // 4 // ekAzrayarUpaM zatAtmakam ekaM ca vizvAtmakam, amRtaM jAyamAnamevambhUtaM paramAtmAnaM yo nAvagacchati sa RcA kiM kariSyati ? yazcetthambhUtaM paramAtmAnaM jAnAti so'pi RcA kiM kariSyatIti zlokArthaH / vistarArthastvevam padye'tra paramAtmanaH parasparaviruddhAnyaneka svarUpayugalAni nirUpitAni / paramezvara ekAyana ityuktyA sUribhirasAveva sarveSAmeka evAdhAra iti pramANitam / tathAyameva zatAtmeti vacasA'nekAdhAro'sAvityapi sUcitam / paramAtmaikaH, sa eva nAnArUpo'pi / sa evAmaraH, janmabhAgapi / ApAtaviruddhAnImAni vacAMsi vastutastu sarvazaktisampannasya paramAtmano'laukikatAmeva jJApayanti / vedeSUpaniSatsu artha :- eka AzrayarUpa ane zatAtmarUpa tathA eka ane vizvAtmarUpa tema ja amRta ane janma lenAra evA tene - paramAtmAne je nathI jANato te RcAthI zuM karavAno hato ane je te paramAtmAne jANe che te paNa RcAthI zuM karavAno che ? bhAvArtha :- A padhamAM paramAtmAnA parasparaviruddha evAM aneka svarUpadvaMdvo varNavyA che. kavi paramAtmAne ekAyana kahI sarvanA ekamAtra AdhAra tarIke varNave che, jyAre sAthe ja tene zatAtmA kahI aneka AdhArarUpe paNa sUcave che. te paramAtmAne eka kahe che ane vaLI nAnArUpa kahe che. pharI te paramAtmAne amara kahe che ane vaLI janma lenAra paNa kahe che. A kathano viruddha jevAM dekhAya che, paNa vastutaH te sarvazaktisampanna paramAtmAnI alaukikatA ja sUcave che. 1. ka 0zatavatmAnamekam / ga zavatmanimekam / 2 ka kha 'na' iti nAsti / 3. ka.khastaM na veda /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-vedavAdadvAtriMzikA gItAyAM ca sarvatraitAdRg virodhagarbhitaM pratipAdanamupalabhyate, yat sUribhiranusRtam / kintu vAstavI pratibhA tu sUrINAM prakaTIbhavatyuttarArdhe / smartavyamatra pUrvaM zvetAzvatarapadyamidam- Rco'kSare parame vyomanyasmin devA adhivizve niSeduH / yastaM na veda kimucA kariSyati ya ittadvidusta ime samAsate (4-8) - iti / atra hi RcAM mahattvamupayogitvaM ca svIkRtyaitAvadeva proktaM yat - yA paramAtmAnaM na jAnAti taM prati niSphalA vedAH - RcaH / yA paramAtmAnaM jAnAti sa samAhitAtmA bhavatIti / kintvatra sUrayastarkazaktyAtikramya zvetAzvataraM yuktisulabhaM vikalpadvayamavalambya RgmantrANAmapArthakatvamAviSkurvate sma / ayamatrAzayaH - zrAddhA hi Rco vedAzca sarvasvamiti sampradhArya tAn paThanti, tadekAdhyavasitAzca bhavanti, kintu cenna paramArthadRSTyA AvAM varNano zuM vedo, zuM upaniSado ke zuM gItA jyAM dekho tyAM sarvatra maLe che. kavie paNa tenuM anusaraNa karyuM che. paraMtu kavinI pratibhAnI kharI khUbI to A padyanA uttarArdhamAM vyata thAya che. tAtara 'Rco'kSare parame vyomanyasmina devA adhivizve niSeduH / yastaM na veda kimucA kariSyati ya ittadvidusta ime samAsate (4-8)' A padha dvArA RcAonI mahattA ane upayogitA svIkArIne eTaluM ja kahe che ke paramAtmAne je nathI jANato tene vAte RcAo = vedo nakAmAM che ane je paramAtmAne jANe che te zAnta-samAhita bane che. paratuM sUrijI zvetAzvatarathI tArkika daSTie AgaLa vadhI tarkasulabha banne vikalpone avalambI zramaMtronuM nirarthakatva sUcave che. tenuM vaktavya e che ke zraddhALu loko RcAo ane vedone sarvasva mAnI teno pATha kare che ane tenI AsapAsa cakarAvo mAre che. paNa jo kharA oya evA paramAtmAne jANyo na hoya to vedamaMtro zA -vedopaniSad-08 jJeyaH paramAtmA vijJAtA tadA vedamantraiH kim ? tadajJAne'pi vedapAThasya sAphalyamityabhyupagamyamAne shukaadibhirtiprsnggaaptteH| cecca vijJAta eva paramAtmA tadopalabdha eva vedamantrasAraH, ityevamapi nirarthakA eva vedAH / zvetAzvataragranthaH paramAtmavijJAnaviraha eva vedapAThavyarthatAmurIkurute, sUrayastu tajjJAnAjJAnobhaye'pi vedapATho nirarthaka iti kkssiikurvnti| itazca vedAnAM vaiphalyamityAha sarvadvArA nibhRtA mRtyupAzaiH svayamprabhAnekasahasraparvA / yasyAM vedAH zerate yajJagarbhAH saiSA guhA gUhate sarvametat / / 5 / / yadantaryajJalakSiNo vedA zerate, IdazI mRtyupAzAptA, sarvatodvArA, svayamprakAzA, naikasahasraparvamaNDitA - evambhUteyaM guhetat sarvamAvRNoti / uktaH saGkSapeNArthaH, vistarArthastvayam - sUribhiratrAvidyA mAyA vA prarUpiteti prtibhaaste| sAGkhyanayenaupaniSatparamparAnusAreNa vA kAmanA ? evo pATha to popaTa paNa kare. ane jo paramAtmAnuM jJAna thayuM to pachI vedamatrono sAra maLI ja gayo, eTale paNa te nakAmAM ja che. zvetAzvatara paramAtmAnA jJAnanA abhAvamAM ja vedapAThanA mahattvano InakAra kare che. jyAre sUrijI paramAtmAnA ajJAna ane jJAna bannemAM vedapAThanA mahattvano InakAra kare che. vedo niSphaLa che, tenuM bIjuM kAraNa paNa Ape che - artha :- jenI andara yajJalakSI vedo zayana kare che evI mRtyupAzathI vyApelI sarvadvAravALI, svayaMprakAzavALI, aneka hajAra parvovALI evI A guhA A sarvane DhAMke che. bhAvArtha :- A padyamAM kavie guhArUpe avidhA ke mAyAnuM varNana kareluM lAge che. sAMkhya ane aupaniSada paramparA pramANe prakRti, buddhi, avidhA ke mAyA e ja sarva prapaSyane Avare che, kema 1. ka - dvArANi bhRtA / 2. kha.ga. - 0bhRtmRtyu0| 3. kha - 0syA /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 88-vedavAdadvAtriMzikAprakRtirbuddhiravidyA mAyA vA, saiva sarvaprapaJcanigUhananipuNA, yataH kRtsnamapi jagattenaiva hetunA''vRtaM vartate, ata etat sarvajagato lInAvasthAspadatvena guhAtulyam / sAGkhyavedAntanayadvayAnusAreNAtmajJAna eva paramaH puruSArthaH / yajJAdikarmANi tu bhavanibandhanatayA'vidyArUpANi / ata eva yajJAdyupayogino vedA apyavidyAkukSipraviSTAnIti sUribhiravidyAzAyitayA vedA vishessitaaH| ____ tathA'tra tairavidyA vyAvarNitA yathA laukikaguhAto'syA vaidhayaM lkssyte| parvatIyaguhAyA ekaM dvAraM bhavati / adhikabhAve'pi vA dva eva dvAre bhvtH| avidyAyAstu sarvata eva dvArANi / parvatIyaguhA bhayAdrakSati, dhyAnadhAmatvena nivArayati ca maraNam / avidyA tu mRtyupAzaiH privyaaptaa| nAtra rakSaNamamRtatvaM vA / kiJca parvatIyaguhA'ndhatamasanibhRtatayA'pekSate pradIpAdiprabhAm, ke AkhuM jagata e mULa kAraNathI ja AvarAeluM che. tethI te sarva jagatane lIna thavAnuM sthAna hoI guhA tulya che. sAMkhya ane vedAntanI dRSTie AtmajJAna e ja mukhya puruSArtha che ane yajJayAgAdi karmo te bhavahetu hovAthI avidhArUpa che. ane tethI ja yajJa-yAgAdimAM upayogI vedo te paNa avidhAnI koTimAM paDatA hoI kavie vedone avighAmAM zayana karanAra kahyA che. kavie avidhAne je rIte varNavI che te tenuM laukika guhAthI vilakSaNatva sUcave che. parvatamAMnI guphAne eka ane bahu to be dvAra hoya che, jyAre avidhAne sarva kAMI dvAra ja che. parvatIya guphA bhayathI rakSaNa Ape che agara dhyAnanuM sthAna hoI mRtyune nivAre che, jyAre avidhA mRtyunA aneka pAzothI vyApta che. temAM rakSaNa ke amRtatva jevuM kazuM ja nathI. parvatIya guphA andhakAramaya hoI dIpAdi -vedopaniSad-08 avidyA tu sattvaguNAnubhAvena svayamprakAzA, ata eva draSTumapi duHzakyA / parvatIyaguhAyA yAvanto'pyaMzA bhaveyuH, te parimitA eva sambhavanti / avidyAyAM tu sahasrazo lakSazo vA granthayo bhavanti, yebhya Avirbhavanti rAgAdivAsanAtmakAH zAkhAH prshaakhaashc| api ca parvatIyaguhA parimitAnyeva vastUnyAvRNute, avidyayA tvAvRtaM vizvamapyetadvizvam, kRtsnjgtprbhvprlyaaspdtvaadvidyaayaaH| kiJca parvatIyaguhAyAM vedAnAM sthAnameva nAsti, yajJapakSapAtinAM tu nikhilAnAmapi vedAnAM vAsanApoSakatvenAvidyAyAmeva paryavasAnamiti / atha virodhAlaGkAreNa paramAtmAnaM saMstuvannAhabhAvo'bhAvo niHsvatattvaH(satattvo) nirajano (rajano) yaH prkaarH| prakAzanI apekSA rAkhe che, jyAre avidhA sattvaguNane lIdhe svayaMprakAza hoI saune AMjI nAMkhe che. parvatIya guphAmAM game teTalA khaDo ke bhAgo hoya chatAM te parimita ja hovAnA, jyAre avidhAmAM hajAro ane lAkho parvo-granthio hoya che jemAMthI vAsanA ane rAgadveSa AdinI aneka zAkhA prazAkhAo phUTe che. parvatIya guphA gaNyA gAMDyAne ja Avare che, jyAre avidhA to samagra vizvane Avare che. kema ke AkhA jagatanuM prabhava ane pralaya sthAna e ja che. parvatIya guphAmAM vedonuM sthAna ja nathI, jyAre yajJasamarthaka badhA ja vedo vAsanApoSaka hoI aMte avidyAmAM ja paryavasAna pAme che. have virodha alaMkArathI paramAtmAnI stuti karatA kahe che - artha :- je prakAra bhAvarUpa che ane abhAvarU5 che, svatajvarahita che ane satattva che, nirajana che ane jana che, guNAtmaka che ane nirguNa che, prabhAvarahita che ane vizvano 13 1. kha. - bhAvA / ga - bhavA / 2. ka. ga - jJaH pr| 3. ka - 0kaar|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8- vedavAdadvAtriMzikA guNAtmako nirguNo niSprabhAvo vizvezvaraH sarvamayo na sarvaH // 6 // yaH prakAro bhAvarUpo'bhAvarUpazca svatattvavikalaH satattvazva, niraJjano raJjanazca, guNAtmako nirguNazca prabhAvahIno jagadIzazca sarvamayo na sarvazcAstIti gadyam / 21 upaniSatsu yadupalabhyate tadejati tannaijati taddare tadvantike / tadantarasya sarvasya tadu sarvasyAsya bAhyataH - itIzAvAsyopaniSadi aNoraNIyAn mahato mahIyAn iti kaThopaniSadi / / 1-2-2 / / ityAdi yathA paramAtmano virodhamayaM varNanam, yathA ca gItAyAm - - sarvendriyaguNAbhAsaM sarvendriyavivarjitam / asaktaM sarvabhRccaiva nirguNaM guNabhoktR ca - ityAdi virodhAvahaM nirUpaNamupalabhyate, tadvadeva sUribhirapi paramAtmAnamalaukikarItyA sUcayituM virodhAlaGkAraH prayuktaH, yo'pekSAbhedena ghaTAkoTImATIkate / - - paramAtmA bhAvarUpaH, ekapAramArthikatattvarUpatvAt / sa evAbhAvaIzvara-prabhu che, sarvamaya che ane sarva nathI. bhAvArtha :- upaniSomAM 'tadejati tannaijati taddUre tadvantike / tadantarasya sarvasya tadu sarvasyAsya bAhyataH / ( IzA05)', 'aNoraNIyAnmahato mahIyAn / ( kaTha01, a02, 02, zlo0)' chatyAhi prema paramAtmAnaM virodhAbhAsI varzana che mane prema gItAbhAM 'sarvendriyaguNAbhAsaM sarvendriyavivarjitam / asaktaM sarvabhRccaiva nirguNaM guNabhoktR ca / / (13.14) tyAhi virodhAbhAsI varNana che tema kavie ahIM paramAtmAne eka alaukika prakAre sUcavavA virodhAbhAsI varNana karyuM che, je apekSA ane dRSTibhedathI ghaTamAna che. bhAvarUpa eTalA mATe ke te eka pAramArthika tattva che, 1. ka 0rvnyo| 14 vedopaniSad -4 rUpo'pi, sarvasAMsArikabhAvAtItatvAt itastu niHsvatattvam, tatsvatattvasya sarvagamyatvAbhAvAt, tathApi pAramArthikasvarUpavAn, agamyatve'pyabhAvAbhAvAt / tathA niraJjanaH, malanirmuktatvAt / evamapi raJjanaH, tattvajJAdInAM manoraJjanakRttvAt / kiJcAsau sarvasahajaguNamUrtiH, tathApi praakRtgunnvirhitH| bhayapradaprabhAvazUnyaH, ata eva vizvaprabhuH / sarvamayaH sarvagatvAt / itthamapyeka eveti na bahutvagarbhaM sarvatvam / kiJca - sRSTvA sRSTvA svayamevopabhuGkte sarvazcAyaM bhUtasaMga yatazca / na cAsyAnyatkAraNaM sargasiddhau na 22 cAtmAnaM sRjate nApi cAnyAn / / 7 / / yata iyaM sarvabhUtasRSTiH pravRttA yaH svayameva sRSTvA sRSTvA abhAvarUpa eTalA mATe ke te sarva sAMsArikabhAvothI para che, niHsvatattva eTalA mATe ke tenuM svatattva sarvagamya nathI ane chatAMya te vastutaH svarUpa gharAve che kAraNa ke te agamya hovA chatAM paNa temano abhAva nathI. te malathI mukta hoI niranjana che ane chatAMya te tattvajJo ane dhyAnIonuM ramjana paNa kare che. te sarva svAbhAvika guNonI mUrti che paNa prAkRta guNothI rahita che. te bhayaprada prabhAvathI mukta che ane tethI ja vizvano prabhu che. te sarvavyApI hoI sarvamaya che ane chatAMya te eka ja hovAthI bahutvagarbhita sarva nathI. vaLI, artha :- jenAthI A sarvabhUta sRSTi pravRtta che te pote ja sarjana karI karIne teno upabhoga kare che. ane sRSTinI racanA karavAmAM bIjuM koI sahakArI kAraNa nathI. vaLI te potAne ke bIjAne ke anyane sarajato nathI. bhAvArtha :- ahIM kavie paramAtmAne bhUtasarganA kartA ane 1. ka svayamavo0 / 2. ka.ga. sargApatizca / 3. ka.kha. 0 nyAt /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-vedvaaddvaatriNshikaataamupbhungkte| na ca sRSTisarjane'nyat kimapi sahakAri kAraNaM nAsti / nApyanyamAtmAnaM vApyayaM sRjati / ukto lezArthaH, vyAsArthastvabhidhIyate - paramAtmA'tra bhUtasargasya kartRtvenopabhoktRtayA copanyastaH, kintu laukikakartRbhoktrovilakSaNarUpeNa / yadi ko'pi laukikaH kartA kimapi sRjati, tatra tasya sahakArikAraNApekSA'vazyaM bhavati / paramAtmA tu sargasiddhau nAnyat kimapi kAraNamapekSate / vastutastu nAyamAtmAnaM sRjate nApyanyam / evamazeSo'pyayaM virodho'pekSAbhedena smaadheyH| padye'sminakhile'pi - na tasya kAryaM kAraNaM ca vidyate - ityAdi zvetAzvataramantrasAro bhASyAyamANatayA vidyate / idaM cAdbhutataraM paramAtmana ityAhanirindriyazcakSuSA vetti zabdAn zrotreNa rUpaM jighrati jihvayA c| upabhoktA tarIke varNavela che paNa laukika kartA ane bhoktAthI vilakSaNarUpe. koI paNa laukika kartA kAMI saje to tene sahakArI kAraNanI avazya apekSA rahe che, jyAre kavi kahe che ke paramAtmAne to anya koI kAraNa sargasiddhimAM apekSita nathI. vaLI AgaLa vaghI kavi kahe che ke kharI rIte paramAtmA nathI potAne sarajato ke nathI parane. A Akho virodhAbhAsa apekSAbhedathI samAdheya che. vinA mA mANA padhamAM zvetAzvataranA 'na tasya kArya kAraNaM ca vidyate' (1.8) chatyAhi mantrano sAra bhASya3 me che. paramAtmAnI enAthI paNa abhuta vizeSatAone jaNAvatA kahe che ke - artha :- je nirindriya chatAM netrathI zabdone jANe che, kAnathI rUpa jANe che ane jIbhathI sUMghe che. pagathI bole che, mastakathI ubho 1. ga - paavaitti| -vedopaniSad-98 pAdairbravIti zirasA yAti tiSThan sarveNa sarvaM kurute manyate ca // 8 // yo nirindriyaH, tathApi netrAbhyAM zabdAn jAnAti, zrotrAbhyAM rUpaM pratipadyate, rasanayA jighrati, caraNairbhASate, sthito'pi mastakena gamanakriyApariNataH, kRtsnena kRtsnaM vidhatte, vetti ceti zlokArthaH / vistarArthastvayam- paramAtmA nirindriyaH, punaH sa evendriyaistattadviSayaM vijAnAti, tadeSa virodhaH, ito'pi mahAn virodhastu purastAdRzyate, yadayaM paramAtmA netrAdijJAnendriyaiH karNaprabhRtyaparendriyavijJeyAn zabdAdiviSayAnavagacchati / pAdAdikarmendriyaizca vAgAdyaparakamandriyakAryANi saadhyti| sthAnacalanAtmakaM pAdakAryaM mastakena nisspaadyti| naitanmAtram, nAsya niyatasAdhanaM niyatasAdhyaniSpattyai, api tu sarvamapi sAdhanaM sarvasAdhyasAdhakam / itthamatyantavirodhavipulasyAsya raheto chatAM cAle che, sarvathI sarva kare che ane jANe che. bhAvArtha :- ahIM kavi paramAtmAne nirindriya kahe che ane vaLI Indriyo dvArA te te viSaya te jANe che ema paNa kahe che, e eka virodha che. tethI e vizeSa virodha to enA e kathanamAM che ke netra Adi jJAnendriyo karNa Adi anya IndriyanA niyata viSaya zabda Adine jANe che ane paga vagere karmendriyo paNa vAk Adi anya karmendriyanAM kArya kare che. ema kahI chevaTe kavi tyAM sudhI jAya che ke paramAtmAne vAte koI amuka sAdhana amuka ja kArya mATe nathI, paNa tene vAte to sarva sAdhana sarva kAryakArI che. A prakAranA atyanta viruddha dekhAtA varNananuM tAtparya eTaluM ja che ke paramAtmAnuM svarUpa laukika vastuothI nirAluM che ane tenI vibhUti paNa laukika vibhUtithI para che. yogasUtranA vibhUtipAdamAM je vibhUtionuM varNana
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-vedavAdadvAtriMzikApratipAdanasyaitadeva tAtparyaM yatparamAtmanaH svarUpaM laukikavastusamatItam, vibhUtirapyasya laukikavibhUtimatikramya vyavasthitA / yogasUtre vibhUtipAde yA vibhUtayo nirUpitAstA yogisatkA api mahAdbhutA vartante / gItAyAmekAdazamAdhyAye zrIkRSNo'rjunAya nijaM ghoraM vizvarUpaM darzitavAn, so'pi yogamahimaiva / atra tu sUribhiryogino'pi para paramAtmA saMstutaH, ata eva camatkArakRdvirodhamayavarNanenAlaukikatA prruupitaa| prarUpaNeyamatiprAcyakAlInakaviruDhisopAnazatamullaGghaya smpraaptsvruuplaabhaa| Rgveda indrAgniprabhRtisurAH sahasrAkSatvena saMstutAH / itthaM ca tatkRtA tebhyo'marebhyazcakSusahasrayutAsta iti mAhAtmyamAropitam (1-23-3) / puruSasUkte tu sahasrazIrSA, sahasrapAd - ityapi puruSaH vizeSitaH (1-90-1) / vizvakarmasUkte tu - vizvatazcakSuruta vizvato che te vibhUtio yogInI chatAM adbhuta che. gItAnA 11 mA adhyAyamAM kRSNa arjunane potAnuM ghora vizvarUpa batAvyuM che te paNa yogano mahimA che. ahIM to kavi yogIthI paNa para evA paramAtmAne stave che, eTale ja teNe camatkArI viruddhAbhAsa varNana dvArA alaukitva sUcavyuM che. prastuta varNana bahu purAkAlathI cAlI AvatI kaviprathAnA keTalAya sopAno vaTAvI AgaLa vadheluM che. RgvadanA kavio Indra ke agni Adi devone stave che tyAre sahasrAkSa jevuM vizeSaNa vAparI potapotAnA ISTadevone hajAra oNkhavALArUpe mahattva arpe che. paNa puruSasUktano RSi puruSanuM varNana karatAM tene mAtra sahamrAkSa vizeSaNa ApI saMtoSa nathI pAmato, te to puruSane sahasazIrSa ane sahasaMpAdu paNa kahe che. vizvakarmA sUktano praNetA hajAra netra, hajAra paNa ke hajAra mastakathI saMtuSTa nathI thato, te to vizvabhraSTA devane 1. Rgveda 1.23.3 1.79.12 / 2. Rgveda 1.90.1 / 26 -vedopaniSad-28 mukho vizvato bAhuruta vizvataH pAt (10-81-3) ityapi procya sahasrAdikA mahatyo'pi sngkhyaastirskRtaaH| evaJca Rgvede vizeSaNavikAsaH kAlakramapizuna iti prtibhaaste| yajurvede'tharvavedAdAvapi tAnyeva RgvedopanyastAni vizeSaNAnyupalabhyante / kAlakrameNAtivikasito'pyayaM vizeSaNavistAra saguNabhUmikAmanatizayyaiva vyavasthitaH, iti vedstutimudraa|| kintu pAzcAtyaistanmudrAmatikramya nirguNabhUmikAM prati dRSTiH prsaaritaa| tallakSaNAnyupalabhyante prAcyeSUpaniSatsu gItAyAM ca / yadA tu parabrahmaNaH pratiSThA sphuTIbhUtA, tadA tu nirguNasvarUpacintanaM parAkASThA prApitam / evaM satyapi saguNavarNanA'pi nAntamitA / ata eva zvetAzvatare gItAyAM ca satyapi nirgaNaparamAtmaprarUpaNe - sahasrazIrSA 'vizvatazcakSuruta vizvato mukho vizvato bAhuruta vizvataH pAt (10-81-3)' kahI hajAra ke tethI moTI koI saMkhyAne paNa avagaNe che. RgvadanA vizeSaNavikAsamAM kAlakramanI gaMdha Ave che. tyAra bAda yajurveda ane atharvaveda Adi graMthomAM e ja RgvadanA vizeSaNo jyAM tyAM maLe che. A vizeSaNono kAlakamasUcaka vikAsa game teTalo thayo ke vistaryo hoya chatAM vedonI stutio saguNabhUmikAthI AgaLa vadhI nathI ema kahI zakAya. paraMtu dhIre dhIre ciMtako sagaNarUpathI AgaLa vadhI nirguNaciMtana tarapha vaLatA jatA hatA. enA lakSaNo prAcIna upaniSado ane gItAmAM najare paDe che. jyAre parabrahmanI sthApanA spaSTa thaI tyAre nirguNasvarUpanuM citaMna parAkASThAe pahoMcyuM che, tema chatAM tatvaciMtako ane kavio purANI saguNa varNananI prathAne paNa cAlu rAkhe che. tethI ja zvetAzvatara ane gItAkAra paramAtmAnuM nirguNa varNana karavA chadi 'sahasrazIrSA puruSaH sahasrAkSaH sahasrapAt' (zve0 3.14) tyA: 3 16
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-vedavAdadvAtriMzikA puruSaH sahasrAkSaH sahasrapAt iti (zvetAzvatare 3-14), sarvataH pANipAdaM tat sarvato'kSiziromukham - iti ca (zvetAzvatare 3-16) sgunnstvo'pybhihitH| chAndogyopaniSadAdisatkamazarIravarNanamanusRtya (chA0 8-12-1) muNDakopaniSadAdau yattadadrezyamagrAhyamagotramavarNamacakSuHzrotraM tadapANipAdam (mu.1-6) ityAdirUpeNa parabrahma nirvarNitam / zvetAzvatare tu apANipAdo javano grahItA pazyatyacakSuH sa zRNotyakarNaH - iti (3-19) virodhamayaM saguNasvarUpaM nirUpitam / prastute'pi paramAtmanaH saguNanirguNobhayasvarUpaM saMstutam / kintvanyo'pi pratibhAprasUtazcamatkAra eko dRggocarIbhavati, yaH prAktaneSu vedopaniSadgItAdISu na dRzyate / so'yaM camatkAro nAma virodhprkrssH| yadA sUrayaH paramAtmAnaM nirindriyamindriyakAryakAriNamabhidadhanti, tadA tu te muNDakopaniSacchvetAzvataropaniSanmudrAntarvartina eva, mane 'sarvataH pANipAdaM tat sarvato'kSiziromukham / ' tyA 3 saya varNana paNa kare che. chAMdogya AdinA azarIravarNananuM (chAMdo. 8.12.1) manu521 50 yes5 parahA, 'yattadadrezyamagrAhyamagotramavarNamacakSuH zrotraM tadapANipAdam / ' mA 3 pAna 52 cha, payAre zvetAzvara tanuM 'apANipAdo javano grahItA pazyatyacakSaH sa zRNotyakarNaH / ' mAhi 3pe virodhAbhAsI saguNa svarUpavarNana kare che. prastuta stutimAM paramAtmAnuM nirguNa ane saguNa svarUpa kahyuM che. A padhamAM to e ubhaya svarUpanA varNana uparAta eka evo pratibhAjanita camatkAra dekhAya che ke je tenI pUrvanA veda, upaniSad ane gItA Adi granthomAM dRSTigocara thato nathI. A camatkAra eTale mAtra virodhAbhAsa ja nahIM paNa virodhAbhAsanI parAkASThA. sUrijI ema kahe ke paramAtmA nirindriya chatAM IndriyanA kAryo kare 28 -vedopaniSad-08 kintu yadA te zrotrakAryaM cakSuSA, cakSuHkAryaM zrotreNetyAdi nirUpayanti, sarva sAdhanaM sarvakAryakRditi cAbhidadhanti tadA zrotRcittacamatkAraniSpAdanena paramAtmamAhAtmyazraddhAjananena ca sAdhayanti kavikRtyam / tathAzabdAtItaH kathyate vAvadUkai AnAtIto jJAyate jnyaanvdbhiH| bandhAtIto badhyate klezapAzai mokSAtIto mucyate nirviklpH||9|| zabdebhyo'tIto'pyayaM vAdivAdaviSayIbhavati, jJAnAtIto'pi jJAnijJAnagocarIbhavati, bandhanAtIto'pi klezapAzairbandhanamApnoti, mokSAtIto'pi nirvikalpIbhUya mucyata iti shlokaarthH| ayamAzayaH - taittarIyopaniSadAdau - yato vAco nivartante che tyAM lagI to te muDaka ane zvetAzvatarakaratAM AgaLa nathI vadhatA, paNa jyAre teo ema kahe che ke nirindriya paramAtmA IndriyonA kAryo kare ja che, paNa vadhArAmAM te kAnanuM kAma AMkhathI, AMkhanuM kAma kAnathI, nAkanuM kAma jIbhathI, vANInuM kAma pagathI ane paganuM kAma mAthAthI kare che, kiMbahunA tene vAte koI eka kAma eka sAdhana dvArA ja karavAnuM bandhana nathI, tyAre te zrotAnA mana upara camatkArika asara upajAvI tene paramAtmAnI lokottara camatkArikatAmAM zraddhALu banAvI kavikRtya sAdhe che. vaLI artha :- zabdathI atIta chatAM te vAdionA vAdano viSaya bane che, jJAnathI atIta chatAM te jJAnIonA jJAnano viSaya bane che, badhAthI atIta chatAM klezapAzathI baMdhAya che ane mokSAtIta chatAM nirvikalpa thaI mukta thAya che. bhAvArtha :- tirIya mAhi paniSadyomA 'yato vAco nivartante aprApya manasA saha' vA vanio che. mAM mAtmAnuM zaELtAtatya mane
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 -vedopaniSad-28 yathA- pAramArthikanayena karmanirapekSatayA svabhAvAvalambanarasikayA dRSTyA nAtmA vAcyaH, nApi taya'H, na ca baddhaH, nApi muktaH, kintu vyAvahArika-karmasApekSa - vaibhAvikadRSTyA''tmA zabdagamyA, jJAnadhyanagamyaH, baddho muktshceti| prAcyajainazrute mahAmahima zAstramastyAcArAGgaH / tatra yadAtmasahajasthitinirUpaNamasti, tadupaniSadupaniSaNNanirguNabrahmavarNanasmRtidAyi, yathA- savve sarA niyama'ti, takkA jattha na vijjai maI tattha na gAhiyA, se na dIhe, na hasse, na kiNhe, na lohie, na surabhigaMdhe na durabhigaMdhe, na titte, na kaDue, na gurue, na lahue, na itthI, na purise na annahA parinne sanne uvamA na vijjae - iti (aa05-6170)| ko'yaM paramAtmA ? kiM brahmAdireva kimatAnya ityatrAha 88-vedavAdadvAtriMzikA -29 aprApya manasA saha - iti (tai.2-9) paramAtmA varNyate / tatrAtmanaH zabdAtItatA mano'gamyatA ca prtipaaditaa| tA evopaniSada AtmasvarUpamapi nirUpayanti, protsAhayanti cAtmajJAnaM prati jJAninaH, yathA - zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH - ityAdi (bRhadAraNyakopaniSadi 2-4-5) / Atmabrahma kUTasthamata eva bandhamokSAtItamiti procyate / kiJca - so'kAmayata bahu syAM prajAyeyeti (taittariyopaniSadi 26), tathA - tatsRSTvA tadevAnuprAvizat, (tai02-6) ityAdinA''tmabrahma sRSTibaddhatvenApi vyAvarNitam / upaniSadAM sarveSAmadhyAtmazAstrANAM caitadeva mantavyaM yannirvikalpasamAdhisampratipattimAn mucyate, evaM mitho virodhi vAkkadambakamavalambya sUribhirAtmano virodhyavasthAvrajo'laGkAramayabhASayA prarUpitaH / atra tAtparya tvetadeva yannaitannAnAprakAraM varNanamasaGgatam, kintvapekSAbhedasamprAptasAGgatyam / etadeva vastu jainaparibhASayApi yujyate, manoDagamyatva pratipAdita thayuM che. bIjIbAjU pAchAM e ja upaniSado AtmAnuM nirUpaNa kare che, ane jJAnIone AtmajJAna mATe protsAhita 5 cha, ma 'zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH' ityAhi. mAmAne phUTastha mAnI baMdhamokSathI atIta kahevAmAM AvyuM che ane vaLI 'so'kAmayata bahu syAM prajAyeyeti' mane 'tatsRSTvA tadevAnuprAvizat' ItyAdi dvArA AtmabrAne sRSTibaddha paNa varNavavAmAM AvyuM che. upaniSado ane badhAM ja bIjAM adhyAtmazAsakonuM kathana e che ke nirvikalpasamAdhi prApta karanAra AtmA mukta thAya che. AvA paraspara viruddha dekhAtAM upadezavAkyone avalakhI kavie AtmAnI paraspara viruddha avasthAonuM AlaMkArika bhASAmAM varNana karyuM che, paNa tenuM tAtparya to e che ke A vividha varNano paraspara asaMgata nathI, paNa dRSTibhedathI pravartelAM che. A ja vastune jainaparibhASAmAM mUkI kahevuM hoya to ema kahI zakAya ke pAramArthika-karmanirapekSa svAbhAvikadRSTie AtmA nathI vAcya, nathI takya, nathI baddha ke nathI mukta, paNa vyAvahArika ane karmasApekSa vaibhAvikadRSTie AtmA zabdagamya, jJAnadhyAnagaDu, baddha ane mukta paNa che. prAcIna jaina zrutamAM atimahattva dharAvanAra AcArAgasUtramAM AtmAnI svAbhAvika sthitinuM varNana che, te upaniSadomAMnA nigrahAvAninI yA mApe che. he cheI 'savve sarA niyaTRti, takkA jattha na vijjai maI tattha na gAhiyA, se na dIhe, na hasse, na kiNhe, na lohie, na surabhigaMdhe na durabhigaMdhe, na titte, na kaDue, na gurue, na lahue, na itthI, na purise na annahA parinne sanne uvamA na vijjae' (5.1.170) me paramAtmA sten cha ? pralA vagere, pachI jIta Do? mA praznako uttara mAudi 58 cha -
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-vedavAdadvAtriMzikAnAyaM brahmA na kapardI na viSNubrahmA cAyaM zaGakarazcAcyatazca / asminmUDhAH pratimAH kalpayante jJAtazcAyaM na ca bhUyo namo'sti / / 10 / / ayaM paramAtmA na brahmA, na zaGkaraH, nApi viSNuH / tathA'pyasau brahmA, zaGkaro'pi viSNurapyasti / mUDhA eva tamadhikRtya pratimAnAnAtvaM parikalpayanti / tathA yadA'sAvAtmA vijJAyate, tadA punarnamaskaraNaM na vidyte| ___ayamabhiprAyaH - lokaparamparAsu paurANikamantavyeSu ca brahmaviSNumahezvarANAM trimUrtiH pUjyatayAbhimatA'sti / upAsako nijarUcyanusAreNa saMskAraM vAnusRtya paramAtmAnameva brahmAdirUpe bhajate / kiJca lokAH zAstrANi ca trimUrtiM parasparaM viruddhaM manyante pratipAdayanti ca / evaM sthite sUrayaH paramAtmano nirguNasvarUpamAviSkartuM loke artha :- A paramAtmA nathI brahmA, nathI zakkara ke nathI viSNu, ane chatAM e brahmA che zakara che ane viSNu paNa che. mUDha mANaso ja paramAtmA viSe vividha pratimAonI kalAnA kare che, jyAre A AtmA jJAta thAya che tyAre pharI namaskAra karavApaNuM nathI rahetuM. - bhAvArtha :- lokaparamparA ane paurANika mAnyatAomAM brahamA, viSNu ane mahezvaranI trimUrti pUjAya tema manAya che ane upAsaka potAnI ruci ke saMskAra pramANe paramAtmAne ja brahmA, zakkara ke viSNurUpe bhaje che. vaLI loko ane ghaNI vAra zAstro paNa e trimUrtine paraspara viruddha mAne ane manAve che. A vastusthiti dhyAnamAM laI kavi paramAtmAnuM yathArtha- nirguNa varNana karavA ane loka tathA zAstramAM rUDha thaI gaela virodhI bhAvanAne nirmala karI 1. ka-vyate / kha- vynto| 32 - -vedopaniSad-08 zAstreSu ca pracalitAM virodhibhAvanAmunmUlayituM tatsthAne samanvayadRSTiM prasArayituM ca saguNastavena stuvanto'thidadhuH - paramAtmA na brahmA, na ca zaGkaraH, nApi viSNuH, tathA'pyasau trirUpaH, na tvekarUpaH / paramAtmaparyupAsanAyAM nAnAvidhAni liGgAni janaiH parikalpitAni / nAnAnAmabhirnAnAmUrtayo'pi nirmitaa| tatazca tadekanirmagnAnAM vismRtimupayAtaM paramaM dhyeyam / tAneva janAnuddizya zvetAzvatare proktamna tasya pratimA asti - iti (4-19) / tadeva vacanamatra sUribhiH vyAkhyAtaprAyamiti prtibhaaste| saduktaM yanmUDhA eva paramAtmano nAnApratimAH parikalpayanti / vastutastvavagataparamAtmasvarUpANAM punarbhUyo vA namaskAraH kartavyatvena nAvaziSyate, svayameva paramAtmAtmatvAtteSAm / niHzeSIbhavati ca teSAM tamaH / ataH paramAtmasvarUpAvagama eva yatitavyam, tadevAvagamayati - tene sthAne samanvayadaSTi keLavavI saguNavarNana karatAM, kahe che ke paramAtmA to nathI brahmA, nathI zakara ke nathI viSNu ane tema chatAM e traNe rU5 che - koI ekarUpa to nathI ja. loko paramAtmAnI upAsanA mATe aneka jAtanA pratIko kalame che, aneka nAmathI aneka prakAranI mUrtio race che ane pachI temAM ja garaka thaI mUla dhyeya bhUlI jAya che. evA lokone uddezI kavi "R tasya pratimA asti' me zvetAzvataranA ithanabhASya 52di hoya tama sAcuM ja kahe che, ke mUDha hoya che te ja paramAtmAnI aneka pratimAo kalo che. bAkI kharI vastusthiti to e che ke jeone paramAtmAnuM svarUpa avagata thAya che temane vAte pharI ke vadhAre namaskAra karavApaNuM rahetuM ja nathI. teo pote ja paramAtmarUpa bane che ane temanA uparanuM tama niHzeSa thaI jAya che. mATe paramAtmAnA svarUpane jANavAno prayatna karavo joIe. paramAtmAnuM svarUpa ja samajAve che - 19
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-vedavAdadvAtriMzikA Apo vahnirmAtaridhA hutAzaH ____ satyaM mithyA vasudhA meghyaanm| brahmA kITaH zaGkarastArkSyaketuH sarvaH sarvaM sarvathA sarvato'yam / / 11 / / paramAtmaiva jalamagnizca, vAyuranalazca sa eva, sa eva satyaM mithyA ca, pRthivI cAkAzazca, brahmA ca kITakazca, zaGkarazca harizca garuDadhvajaH, evaM sarvAtmako'yaM paramAtmA sarvaprakAreNa sarveSvAspadeSu sarvebhyo'pi prAdurbhavati / idamatra hRdayam / kecana vaidikamantrA upaniSadA gItA ca pratipAdayanti yadeka eva paramAtmA nAnArUpANi dhArayati, taireva ca vilsti| saiva bhAvanA'tra mitho viruddhatvena pratibhAsamAnairAdhibhautikairAdhidaivikaizca dvandvairabhinnatayA paramAtmAnaM nirvA''viSkRtA / yathA zvetAzvatare - tadevAgnistadAdityastadvAyustadu cndrmaaH| artha :- paramAtmA ja pANI ane brahma che, pavana ane hutAzana che, satya ane mithyA che, pRthvI ane AkAza che, brahmA ane kITaka che, zakara ane garuDadhvaja-viSNu che. A sarva - paramAtmA dareka rIte dareka sthaLe sarvathA pragaTa thAya che. bhAvArtha :- keTalAka vaidika maMtro, upaniSado ane gItAmAM e bhAvanA suprasiddha che ke eka ja paramAtmA nAnArUpa le che ane nAnArUpe vikase che. e ja bhAvanAne ahIM kavie paraspara viruddha dekhAtAM Adhibhautika ane Adhidaivika dvaddhothI abhinnarUpe varNana 5rI vyasd 5rI che. Addrano tadevAgnistadAdityastadvAyustadu cndrmaaH| tadeva zukraM tadbrahma tadApastatprajApatiH mA mantra prastuta padha sAdhe 1. ka.ga. - apo bahinamatirizvA / 2. ga - byAnaH | 34 -vedopaniSad-28 tadeva zukraM tadbrahma tadApastatprajApatiH - iti (4-2) pratipAditam, tadapi prastutena tulanAM karoti / taittirIye'pi (2-6) brahmaNo nAnArUpANAM varNanamupalabhyate / tatrAnekavirodhidvandvaiH - satyaM cAnRtaM ca abhavat - iti vacasA satyAnRtadvandva ullikhitaH, sa evAtra sUribhiH satyamRSAtayoditaH / zuklayajurvede'pi - dRSTvA rUpe vyAkarot satyAnRte prajApatiH - iti mantre'pi (19-77) prajApatiH satyamanRtaM ceti rUpadvayaM vyAkaroditi prAcInaH pravAdaH / vahnirhatAzazceti samAnArthaM padadvayamatra vidyate, ata eva punruktvdaabhaaste| kintu vastutastathA naasti| vahnivAcyo'gnirnAma jalavirodhI sAmAnyo'nalaH, hutAzastvAhutidravyadhAraNapravaNo yajJasatko'nalaH, yazca mAtarizvavirodhIti punaruktivirahaH / ____ mAtarizceti varSApizunaH pavana iti vaidikamantrAH / varSAkAlIna prabalA pavanastatpizunitA varSA vA hutAzanavirodhatayAbhipretI, tatrAyaM sarakhAvI zakAya. taittirIya (2,6) mAM bA nAnArUpa dhAraNa karyAnuM vAna che. mAM mane virodhI baMdo sAthe 'satyaM cAnRtaM ca abhavat' e vAkya dvArA je satyAgRta hraddhano ullekha che, tene ja ahIM vise satya-bhUSA 5& cha. zulayaTE (18.77) mA 'dRSTvA rUpe vyAkarotsatyAnRte prajApatiH' me manmAM para pati satya mane avRta e be rUpanuM vyAkaraNa karyAno prAcIna pravAda che. ahIM vahni ane hutAza be pado samAnArthaka AvelAM hovAthI punaruktino bhAsa thAya che, paNa vastutaH tema nathI. vahnithI je agni samajavAno te jalavirodhI sAmAnya agni levo joIe ane hutAza padathI Ahuti dravyane jhIlanAra yajJIya viziSTa vahni levAno che, jene mAtarikSAthI virodhI lekhavAmAM Avyo che. mAtarizvAno artha vaidikamaMtromAM 'monasUna' (comAsuM sUcavato pavana) karelo che. comAsAno tophAnI pavana ke tethI sUcavAtuM comAsuM e hutAzana 20
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 88-vedavAdadvAtriMzikA hetuH sambhAvyate yadvarSAyAM sAmAnyato yajJakaraNaM prAyo nAbhavat / paramAtma-svarUpameva sphuTayannAhasa evAyaM nibhRtA yena sattvAH zazvaduHkhA duHkhmevaapiynti| sa evAyamRSayo yaM viditvA vyatItya nAkamamRtaM svAdayanti / / 12 / / sa evAyaM paramAtmA, yena nibhRtA vyAptAzca prANinaH santataM duHkhitA duHkhameva praapnuvnti| sa evAyaM paramAtmA yaM viditvA RSayo'tikramya svrgmmRtmaasvaadynti| ayaM bhAvaH, sarve'pi prANinaH paramAtmabhAvena vyAptAH, tathApi te nirantaraM duHkhitAH santo duHkhameva vedayantIti mitho viruddhaM vacaH, paramAtmarUpANAM duHkhasparzAsambhavAt / atra virodhaparihAro'pi prasiddhaH / tattvadRSTyAzeSANAmapi jIvAtmanAM paramAtmasvarUpatve'pi svsvvirodhI eTalA mATe manAyuM hovuM joIe ke sAmAnya rIte comAsAmAM yaprathA nahIM hoya. AgaLa paNa paramAtmAnA svarUpane ja spaSTa 5rA 58 - artha :- A te ja paramAtmA che jenA vaDe bharelAM ane vyApelAM prANio satata duHkhavALAM thaI duHkha ja pAmyA kare che. A te ja paramAtmA che jene jANIne RSio svarganuM atikramaNa karI amRtane AsvAde che. bhAvArtha :- badhAM ja prANio paramAtmabhAvathI bharelAM che ane ubharAya che. tema chatAM te nirantara duHkhI rahI duHkha pAmyA ja kare che. A kathana viruddha che, kema ke prANio paramAtmarUpa hoya to du:kha sparzI ja kema zake ? A virodhano parihAra jANIto che. tAttvikadRSTie badhA ja jIvAtmA paramAtmarUpa che, paNa potAnA kharA svarUpanuM bhAna -vedopaniSad-08 rUpAvagamAbhAvAt teSAM duHkhabhAjanatvAt / etadevottarArdhe vyatirekeNa dhvanitam - yeSAmRSiNAmAtmajJAnAvirbhAvasta evAmRtA bhavantIti / atrApi svargAtikrameNAsvAdayantyamRtamiti virodhaH, svarga evAmRtasadbhAvasyAbhimatatvAt / itthaM ca tamatikramyAmRtasvAdanaM kathaM saGgatimaGgati ? tadatrAyaM parihAraH - svargIyAmRtamapi vastuto no'mRtam, naisargikAtmasvarUpasyaiva pAramArthikapIyUSabhAvAt, tacca svargollaGghayitureva sulabhamityadoSaH / prastutapadyasyAzayaH zvetAzvatarIyamantre - tato yaduttarataraM tadarUpamanAmayam / ya etadviduramRtAste bhavantyathetare duHkhamevApiyanti - ityatra (3-10) spaSTaH / punarapi virodhAlaGkArAlaGkRtaM paramAtmalakSaNaM lakSayati - vidyAvidye yatra no sambhavete yannAsannaM no davIyo na gmym| na hovAthI te du:kha pAme che. A ja vastu kavie uttarArdhamAM vyatireka dvArA kahI che ke je RSione AtmajJAna che teo amRta ja bane che. svarganuM atikramaNa karI amRtanuM AsvAdana kare che e varNanamAM dekhIto virogha che. kema ke svargamAM ja amRtanA astitvanI mAnyatA che, to tene svarga lAMghanAra kema cAkhe ? samAdhAna e che ke mAnyatAnuM svargIya amRta e vAstavika amRta nathI, vAstavika amRta je AtmAnuM svAbhAvika svarUpa che te to svarga lAMghI janArane ja prApta thAya che. mA padhamA rahelo bhAva zvetAzvataranA 'tato yaduttarataraM tadarUpamanAmayam / ya etadviduramRtAste bhavantyathetare duHkhamevApiyanti' bhanma spaSTa che. pharIthI virodhAlaMkArathI alaMkRta evuM paramAtmasvarUpa kahe che - 1. ka.ga - 0dyAvedya / 2. ka.ga - to d0|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 88-vedavAdadvAtriMzikAyasminmRtyurnehate no tu kAmaH sa so'kSaraH paramaM brahma vedyam / / 13 / / yatra vidyAyA avidyAyA vA sambhavo nAsti / yo nikaTo'pi nAsti, dUrataro'pi naasti| yazca gamyo'pi nAsti / yatra mRtyoH pravRtti sti, kAmasyApi pravRtti sti| tadevAvinAzi, tadevAkSaram, tadeva jJeyatayAbhIpsitaM parabrahma / / idamuktaM bhavati - sUribhiratra paramAtmano nirguNaM svarUpaM vyAvarNitam / ata evAtrAvidyAlakSaNakarmamArgato vidyAtmakAtmalakSizAstrAccAtItaH paramAtmetyuditam / vidyAvidyobhayasambhavo tasminnAstIti bhAvaH / nAsAvAsannaH, nApi dUra ityuktirIzAvAsyopaniSadIyAm - tadejati tannejati taddare tadvantike - ityuktiM smArayati / zvetAzvatare yaduktam - dve akSare brahmapare tvanante, vidyAvidye nihite yatra gUDhe / kSaraM tvavidyA hyamRtaM tu vidyA, vidyAvidye Izate ' artha :- jemAM vidyA ane avidhA nathI saMbhavatA, je nathI samIpa ke nathI dUratara, ke nathI gamya, jemAM nathI mRtyu pravRta thatuM ke nathI kAma pravRta thato, te ane te ja akSara, avinAzI che ane zeya evuM parabrahma che. bhAvArtha :- kavie ahIM paramAtmAnuM nirguNasvarU5 varNaveluM che. tethI ja te avidyA eTale karmamArga ane vidyA eTale AtmalakSI zArA bannenA saMbhavathI paramAtmAne para kahe che. paramAtmA nathI mAsa nathI ra mevAna zAvAsyanA 'tadejati tannajati tahare tadvantike' me vaninI yA mApe medhuMcha. prastuta padhamAM zvetAzvataranA 'dve akSare brahmapare tvanante, vidyAvidye nihite yatra gaDhe / kSaraM tvavidyA hyamataM tu vidyA, vidyAvidye Izate yastu so'nyaH' mA bhAno bhAva me che. 1. ka.ga - no ta kaamaa| kha- no nu kaamaa| 2. ka.kha.ga - 0kSaram / 38 -vedopaniSad-08 yastu so'nyaH - iti (5-1), tadbhAvo'pyatra ramamANo dRzyate / paramAtmA na dUraH, jIvAtmAntarbhUtatvAt / nApi samIpaH, avidyAvRtAtmanAmagocaratvAdityAdiratra virodhaparihAraH, sugamaH / idaM cAdbhutataramityAhaotaprotAH pazavo yena sarve otaH protaH pazubhizcaiSa srvaiH| sarve ceme pazavastasya homyaM teSAM cAyamIzvaraH sNvrennyH||14|| yenaite sarve pazavaH - jIvAtmAna otaprotA vartante, yazca svayaM sarvaiH pazubhiH - jIvAtmabhirotaprotaH / sarve'pyete pazavastadIyaM havyam / sarveSAmapi pazUnAM varaNayogyo'pyayamevezvaraH / etadatrAkUtam - sUribhiranusRtya pAzupataparamparAm pazupadaM jIvAtmaparaM prayuktamatra, AviSkRtazcAlaGkAramayarItyA jIvAtmaparamAtmanoH paramAtmA dUra nathI, kAraNa ke e dareka jIvAtmAnI aMdara ja vidyamAna che, paramAtmA najIka paNa nathI, kAraNa ke avidhAthI AvarAyelA svarUpavALA jIvone te agocara hoya che. A rIte ahIM virodhaparihAra sugama che. paramAtmAnuM je ati adbhuta svarUpa che, te kahe che - artha :- jenA vaDe A badhAM pazuo - jIvAtmAo otaprota che ane e pote badhA pazuo-jIvAtmAo dvArA otaprota che. A badhA pazuo tenuM havya che ane e badhA pazuone vAte A varavA yogya Izvara che. bhAvArtha :- kavi ahIM pAzupata paramparAne anusarI 'pazu" pada jIvAtmAnA arthamAM prayoje che ane te jIvAtmA-paramAtmAno sambandha ahIM AlaMkArika rIte vyakta kare che. kavi jIvAtmA ane paramAtmAne 1. ka.kha.ga - otaH / 2. ka.ga.- pshubhaishcai0| 3. kha- voyamI, ga- caavmii0| 22
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-vedavAdadvAtriMzikAsambandhaH / jIvAtmaparamAtmanormitha otaprotabhAvamupadayaM tadabhedo'pyatra nidarzitaH, so'pyabhedo viziSTAdvaitakoTisatka iti tadrUpakeNa pratibhAsate / yajJe homagocarIkriyamANA pazavastaduddiSTadevatAnAM homayogyam - havyaM dravyamityucyate / sA sA coddiSTA devatA homopayuktAnAM pazUnAmArAdhyA / jIvAtmaparamAtmanorAdhyAtmikaM sambandhaM spaSTIkRtya jIvAtmAnaH paramAtmano homyAH, ataH paramAtmabhAvalipsubhirnijabhAvArpaNaM vidheymityaashyH| samarpaNAyaivotsAhayana paramAtmamAhAtmyaM vyAkhyAti - tasyaivaitA razmayaH kAmadhenoryAH pApmAnamaduhAnAH kssrnti| yenAdhyAtAH paJca janAH svapanti prodabuddhAste svaM privrtmaanaaH||15|| yenAdhyAtAH - yatsaGkalpagocarIbhUtAH paJca janAH nissaadyueka-bIjAthI otaprota kahI te be vacce abheda sambandha darzAve che ane chatAM te abheda viziSTAdvaita koTino hoya tema tenA rUpaka uparathI lAge che. - yajJamAM pazuo homAtAM tethI te uddiSTa devatAnA homya- haLadravya kahevAya che ane te te uddiSTa devatA homya pazuono ArAdhya manAya che. A vastunA rUpakamAM kavie jIvAtmA ane paramAtmAM vacceno AdhyAtmika sambandha spaSTa karatAM kahyuM che ke jIvAtmAo e paramAtmAnA homya che, eTale ke paramAtmabhAvane varavAnuM dhyeya rAkhanAra jIvAtmAoe potAnI jAtanuM-jIvabhAvanuM balidAna karavuM ja joIe. samarpaNa mATe utsAhita karavA paramAtmAno mahimA kahe che - artha :- jenAthI AyAta-jenA saMkalpano viSaya banela paMcajano- niSAda ane cAra varNo maLI pAMca jana yA pA~ca 1. kha- paabhaanmedu0| 2. kha-nti svaM pri0| ga-nti mRtyorAsye smpri0| 40 -vedopaniSad-08 tAzcaturvarNAH paJcendriyANi vA svapanti, yata ubuddhAste paJca janAH svaM prati nivartante / tasya eva paramAtmanaH kAmadhenusaGkAzasya razmaya etAH, yAH pApamaduhAnAH kSaranti / prastUyate'tra kshcidvicaarH| virodhAlaGkAreNAtra paramAtmavibhUtezcamatkAri varNanamakAri kAvyakRtA / yadaiva paramAtmasAmmukhyarUpamAdhyAnaM spRzati, tadaiva svapnavazIbhavanti manujAH paJcendriyANi vA / ete paramAtmasparzAtmakanidrAmantraprabhAveNotsRjya jAgRtiM bhavanti nidrAdhInAH, yadA caite jAgarabhAvamupayAnti, tadA svakAryadezaM prati nivrtnte| atrA'pi vyaktaM eva virodhaH, yAdRzaM tAdRzaM pratyapi paramAtmasparzasya jAgRtiprayojakatvena tasya pravRttinivartakatvasya nidrAnibandhanatvasya cAsambhAvyamAnatvAt / tatsambhave vA nAsau paramAtmasparzaH, Indriyo sUve che ane jenA vaDe ubodha pAmelA te paMcajano potA pratye pAchA vartatA hoya che. te ja paramAtmarUpa kAmadhenunA A razmio che ke je ApameLe pApane nahIM dUjhatAM jhare che. bhAvArtha :- ahIM kavie be virodhAbhAsa dvArA camatkArika rIte paramAtmAnI vibhUtinuM varNana karyuM che. te kahe che ke paramAtmAnI abhimukhatArUpa AdhyAnano sparza thatAM ja manuSyamAtra athavA Indriyo svapnavaza bane che, eTale ke teo paramAtmaparzarUpa nidrAmatranA prabhAvathI bhAna gumAvI nidrAvaza bane che ane jyAre teo jAge che. tyAre potAnA kAryapradeza pratye pAchA phare che. A dekhIto virodha che, kemake paramAtmAno sparza e to game temAM jAgRti ANe. tene badale te mANasane pravRttikSetrathI dUra karI nidrAvala ane bhAnabhUlyo kema banAve ? jo te ema kare to pachI paramAtmasparzane badale tene coroe prayojela nidrAmatrano saMparza ja
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vevavadvatrizAapi tu stenaprayukto nidrAmantrasparza eveti / tadasya virodhasya parihAro'dhyAtmavArtAnubhAvena sambhavati / seyaM vArtA - yadA nRNAmindriyANAM vAtmIyAtmIyapravRttau ramamANatA, tadaiva teSAM tattvato nidrAvazatvam / hRdi paramAtmani sphurAyamANe tu manuSyANAmindriyANAM ca na bhavati sA dazA, tyajantyete pravRttikSetrIyasthUlarasanidrAm, anubhavanti ca navInAM jAgaradazAm / saiva jAgaradazA'tra paramAtmasparzaprayuktanidrAtvena prruupitaa| yadaivetAdRgnidrApagamena narA indriyANi ca jAgrati, tadaite punarapi svasvaviSayapravRttatayA bhogAbhimukhabhAvaM bhjnte| uktanidrAjAgarapratipattau- yA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgarti saMyamI - iti gItAntargataH zlokaH (2-69), kAvyAnuzAsanAntargataM zrIhemacandrAcAryakRtaM tacchlokavivaraNaM copayogitAM bhajete / kahevo joIe ? A prApaMcika virodhano parihAra AdhyAtmika dRSTinA vicAramAM che. AdhyAtmikaSTi ema kahe che ke mANaso ane tenI Indriyo potapotAnA pravRttikSetramAM ramamANa hoya che tyAre ja te tAtvikadRSTie nidrAvaza hoya che. hRdayamAM paramAtmAnuM spaMdana thatAM ja mANasa ane IndriyonI e dazA cAlI jAya che ane te pravRttikSetranA sthUlarasanI nidrA choDI koI navajAgaraNa anubhave che. AvuM jAgaraNa te ja ahIM paramAtmaparzajanita nidrArUpe varNavela che. ane jyAre AvI nidrAthI mANasa ane Indriyo jAge che tyAre te pAchI potapotAnA viSaya bhaNI vaLI bhogAbhimukha bane che. ukata nidrA ane jAgaraNa samajavAmAM 'zA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM gArti saMyamI' gItAno (2.69) A zloka ane tenuM AcArya hemacandrasUrijIe kAvyAnuzAsanamAM kareluM vivaraNa upayogI thaI zake tema che. - venaSa--zci8 sUribhiH paramAtmA surasurabhitayA parikalpitaH, samantato vyAptAstadvibhUtayasstanarUpakeNa varNitAH, yathA tAH svayameva pApamaduhAnA eva kSaranti / atraivaM virodhaH- svayaM duhAnAH paramAtmavibhUtayaH kalyANameva vitanvanti, tadA prayatnena dohyamAnAH kathaM tAH pApameva kSarantIti / na hi kAmadhenuH kadApi svayaM prayogeNa vA pApaM kSaranti, api tu kImerikA atrAyaM parihArapanthAH, AdhibhautikA AdhidaivikA AdhyAtmikA vA paramAtmavibhUtayo yadA nRbhirahaGkArAnuviddhena yatnena bhogAbhilASaNa nizcyotyante, tadA te narAH svalobhavRttyA tadIyanaisargikAni srotAMsi nirundhanti, tatazca teSAmahitameva bhavati, na tu hitam / - kavi paramAtmAne kAmadhenu kalpI tenI comera patharAyelI vibhUtione stananuM rUpaka ApI kahe che ke te ApameLe ja pApane dUjyA sivAya ja jharyA kare che. ahIM virodha e lAge che ke paramAtmAnI vibhUtione je ApameLe dUjavA dIdhI hoya eTale tene ApameLe potapotAnuM kAma karavA dIdhuM hoya to te sadAya bhaluM kare che. paNa jo tene prayatnathI jovA mAMDo ke nicovo to temAMthI pApa ja jhare che, burAI ja prakaTe che. A dekhIto virodha che. kAmadhenunAM stanone hAthathI nicovo ke ApameLe dUjhavA dyo to paNa temAMthI ekasarakhuM dUdha ja jhare. jyAre ahIM to prayatnathI nicovatAM temAMthI burAI prakaTavAnuM kahevAmAM AvyuM che. A virodhano parihAra e rIte thaI zake che ke Adhibhautika, Adhidaivika ane AdhyAtmika e badhI paramAtmAnI vibhUtione jyAre mANasa potAnA AhaMkArika prayatnathI bhogadaSTie nicove che, eTale tenA sAhajika pravAhane potAnA lobhathI kuMThita kare che. 1. mULamAM razmi zabda che teno sIdho artha stana nathI paNa ahIM prasaMga joI kiraNanuM sAdRzya kalpI te artha karyo che. 24
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-vedavAdadvAtriMzikA yadi kazcit sahasrabhAno nUnAM nirodhe yateta, varSantaM megha vA roDhuM yateta, tadA nu tasyAparasya cAzreya eva bhavet / yadyadapi jagati vibhUtirUpam, tatastataH prayatnena vinaiva sarveSAM kalyANaM bhavati / balAnnizcotyamAnAsu tu tAsu tAbhyo'kalyANasyaiva kSaraNam / kAmadhenustanAH svata eva kSaranti kSIram, kintu balAddahyamAnAH kadAcidrudhiramapi kSareyuH, etadeva prAkRtikavibhUtISvapi yojyam / kiJca - tamevAzvatthamRSayo vAmananti hiraNmayaM vystshsrshiirssm| manaHzayaM zatazAkhaprazAkhaM yasmin bIjaM vizvamotaM prajAnAm / / 16 / / yasmin prajAnAM pUrNa bIjaM vartate, tamevarSayo'zvatthavRkSatvena stuvanti, tameva vistRtamastakasahasradhAriNaM brahmatayA nirUpayanti / tameva tyAre te vibhUtiothI kalyANa sAdhavAnA badale akalyANa sAdhe che. koI sUryanA sAhajika prakAza-pravAhane rokavA mathe athavA meghane varasatAM rokavA mathe to temAM tenuM ane bIjAnuM ahita ja thavAnuM. kavinuM tAtparya e lAge che ke je je jagatamAM vibhUtirUpa che temAMthI vagara prayatna saunuM kalyANa ja sadhAya che. jo e vibhUtione nicovavA matho to temAMthI akalyANa ja pragaTavAnuM. kAmadhenunA stano ApameLe dUdha varasAve che, paNa vadhAre lAlacathI tene nicovavA matho eTale temAMthI rudhira paNa jhare. e ja nyAya paramAtmAnI kudaratI vibhUtione paNa lAgu paDe che. vaLI artha:- jemAM prajAonuM saMpUrNa bIja raheluM che tene ja RSio azvatthavRkSaye varNave che, tene ja phlAela hajAra mastakadhArI brahmArUpe varNave che ane tene ja sekaDo zAkhapazAkhAvALA kAmarUpe varNave che. 1. ga - vyAmananti / 2. kha - 0shaasvpr0| -vedopaniSad-98 ca zatazAkhaprazAkhavattvena kAmarUpatayA varNayanti / sAGkhyaparamparAnusAreNa sRSTimAtrasya prANivargasya janmabIjamavyaktaprakRtikukSipraviSTam / brahmavAdyabhiprAyeNa tu jananabIjazaktiH parabrahmaNi paramezvare nihitA / sUribhiratrezvaravAdiparamparAmanusRtya paramAtmaiva samagraprANivargajananazakterAdhAra iti nirdiSTam, sa eva paramAtmA vedopaniSanmahAbhAratagItAprabhRtAvazvattharUpeNa hiraNyagarbhatvena kAmarUpatayA ca RSibhirvarNyata ityapi pratipAditam / ___ RgvedasUkte (1-24-7) varuNavRkSopanyAsa upalabhyate / atharvavede (5-4-3) azvatthavRkSavArtA'sti, kaThe (6-1) gItAyAM ca (15-1) sa evAzvatthavRkSA - UrdhvamUlamadhaH zAkham - ityAdirUpeNa savizeSeNa niruupitH| punarapi gItAyAM kaThagranthato'pyadhikam - adhazcordhva prasRtAstasya zAkhA guNapravRddhA viSayapravAlAH - ityapi (15-2) bhAvArtha :- sAMkhya-paramparA pramANe sRSTimAtra ke prANIvarganuM janmabIja avyakta-prakRtimAM samAyeluM che. jyAre bAvAdI paramparA pramANe e jananabIja zakti parabrahma paramezvaramAM nihita che. ahIM kavi IzvaravAdI paramparAne lakSI paramAtmAne ja samagra prANIvarganI jananazaktinA AdhAra tarIke nirdeza che. ane sAthe sAthe te kahe che ke RSio e ja paramAtmAne veda, upaniSad, mahAbhArata, gItA AdimAM azvattharUpe hiraNyagarbharUpe tema ja kAmarUpe varNave che. RgvadanA sUktamAM (1.24.7) varuNanA vRkSanuM varNana che. matharvavahabhAM (5.4.3) mazvatthavRkSa vAna cha, 56mAM (5.1) bhane gItamai (15.1) me 1 mazvatthavRkSatuM 'UrdhvamUlamadhA zAkham' pratyAhiye savizeSa pani cha bhane gItAma to pArcha 56thI padhAre 'adhazcordhvaM prasRtAstasya zAkhA guNapravRddhA viSayapravAlAH' ityAdi pani che.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-vedavAdadvAtriMzikAvarNitam / zvetAzvatare tvazvattha iti nAmopanyAsamantareNa vRkSazabdenaiva sa upanyastaH / dRzyasaMsAraprapaJca evarSibhirazvatthatvena drumatayA vA nirUpitaH / tadeva rUpakamuddizya sUraya AhuryadRSayaH paramAtmAnamevAzvattharUpeNa varNayanti / vyAvarNito'tra saMsAraparamAtmanorabhedaH / yadA brahmeva jagadbIjatvenAGgIkRtastadA brhmvaadibhirbrhmaivaashvtthtvenaabhihitH| puruSasUkte (10-90-1) sahasrazIrSatayopalabhyate puruSapratipAdanam / sa puruSo nAma lokapuruSo brahmA prajApatirhiraNyagarbho vaa| tamevarSivihitavarNanaM manasi sampradhAryAtrApi hiraNyagarbhaH paramAtmetyuditam / prAcInakAle prajAmUlaM hiraNyagarbho brahmA veti pravAdo babhUva / brahmavAdapratiSThAvasare tanmUlaM paramAtmanItyapi kakSIkRtam / samIkRtya tvatra prAcInanavInavicAradhAre hiraNyagarbha eva paramAtmeti sUribhiH svAkhyAtam / zvetAzvatara (6.6) azvattha nAma na ApatAM mAtra vRkSa zabdathI eno nirdeza kare che. dezyasaMsAranA prasAranuM ja e vRkSa ke azvatthanA rUpakamAM RSioe varNana karyuM che. kavi te rUpakane uddezIne ja kahe che ke RSio paramAtmAnuM ja azvattharUpe varNana kare che. ahIM kavi saMsAra ane paramAtmAno abheda varNave che. jyAre brahma ja jagatanuM kAraNa manAyuM tyAre brahAvAdioe e bahAne ja azvatthape varNavyuM che. puruSasUktamAM (10.90.1) sahasrazIrSarUpe puruSanuM varNana che. te puruSa eTale lokapuruSa yA brahmA, prajApati ke hiraNyagarbha. e ja RSikRta varNanane lakSyamAM rAkhI kavi kahe che ke te ja hiraNyagarbha paramAtmA che. prAcInakALamAM prajAnuM mUla hiraNyagarbha ke brahmAmAM manAtuM. brahmavAdanI pratiSThAnA samayamAM e mUla paramAtmAmAM manAyuM. kavi e prAcIna ane navIna vicAradhArAnuM ekIkaraNa karI kahe che ke hiraNyagarbha te ja paramAtmA che. -vedopaniSad-98 kAmastRSNA saGkalpo vAsanA vaitAvadeva saMsArabIjam, tata eva sRSTerlaghvalaghuzAkhAprazAkhAzatAni prvrtnte| etadeva - so'kAmayata bahu syAM prajAyeyeti - (taittirIyopaniSadi 2-6) ityAdinA RSibhipkRtam / tadeva lakSyIkRtyAhuH sUrayaH- nAnyaH kAmaH, api tu paramAtmaiva / yathA gItAyAm - kAmo'smi bharatarSabha ! iti (7-11) proktam, tathaivAtrApi sUribhiH kAmaparamAtmanorabheda uditaH, tatredaM tAtparyam- sarvaprabhavatvena yadyadabhimataM tattatparamAtmaiva, RSibhizcitraprakArairgIto mahimA paramAtmasatka eveti / etadevAha - sa gIyate vIyate cAdhvareSu ___mantrAntarAtmA RgyajuHsAmazAkhaH / adhAzayo vitatAGgo guhAdhyakSaH sa vizvayoniH puruSo naikavarNaH / / 17 / / RgyajuHsAmAtmakazAkhAprazAkhAzAlI mantrAntarAtmaiva yajJeSu gIyate, sa eva stUyate, vijJApyate ca / guhAdhyakSo'dhaHzAyI vistRtAGgazca sa kAma-tRSNA-saMkalpa ke vAsanA e ja saMsAranuM bIja che. temAMthI ja sRSTinI nAnI-moTI seMkaDo zAkhAo pravarte che. A vastu 'so'kAmayata bahu syAM prajAyeyeti' ityAdi 3 vimome vadavilI che. tene lakSya karI kavi kahe che ke e kAma te bIjuM koI nahIM paNa paramAtmA 1 cha. 'kAmo'smi bharatarSabha' nI peThe ma mane paramAtmAno abheda darzAvavAmAM kavinuM tAtparya eTaluM ja che ke sarvanA prabhava tarIke je je manAya che te paramAtmA ja che. A rIte prAcIna RSioe nAnArUpe gAelo mahimA te badho paramAtmAno ja che ema kavi sUcave che. e ja kahe che ke artha :- Rga, yaju ane sAmarUpa zAkhAvALo evo matrono attarAtmA, te ja yajJomAM gavAya che ane savAya ke vinavAya
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8- vedavAdadvAtriMzikA evAnekavarNo vizvayoniH puruSaH / atra karmakANDeSu prayujyamAnAnAM mantrANAM vidhInAM ca hRdayatvena, jJAnayogacintanasiddhAdhyAtmatattvarUpeNa ca paramAtmaikIkRtaH / yajJeSu vidhinA vedamantroccArA nAnAdevAnAM ca stutyAtmakA prArthanA babhUvuH / evaM stUyamAneSu deveSu prAptasvarUpalAbho babhUvaikadevavicAraH / tatazca RgyajuHsAmavedatvena vibhaktAnAM sarveSAmapi mantrANAM sarvAsAmapi zAkhAnAM ca paramArthastadantargataM tattvaM vaikameva / tadeva cAnekeSvadhvareSu gIyate stUyate ca / karmayogAnantaraM jJAnayogAvatAraH / tatra tattvacintakAH santazca prAdhAnyena jaganmUlatattvamanveSayAmAsuH / yadante tairyadadhyAtmatattvamupalabdhaM che. guhAno adhyakSa, adhaHzAyI ane algo vistArela evo te ja anekavarNa vizvayoni puruSa che. bhAvArtha :- ahIM karmakANDamAM prayojAtA matro ane vidhionA hArdarUpe tema ja jJAnakANDanA cintanamAM siddha thayela AdhyAtmika tattvarUpe paramAtmAnuM ekIkaraNa karavAmAM AvyuM che. yajJomAM vaidika mantro vidhipUrvaka uccArAtA ane judA judA devonI stuti dvArA prArthanA thatI. A stavAtA ane vinavAtA aneka devomAMthI eka devano vicAra phalita thato gayo tyAre ema manAvA lAgyuM ke badhA ja mantro bhale te Rgveda, yajurveda ke sAmavedarUpe vibhakta thayA hoya ane judI judI zAkhAo paDI hoya, chatAM teno paramArtha ke temAM rahela antargata sAra tattva te to eka ja che ane te ja aneka yajJomAM gavAya tema ja vinavAya che. 43 karmakANDa pachInI bIjI bhUmikA jJAnakANDanI che. temAM tattvaciMtako ane saMto mukhyapaNe jagatanA mUlatattvanI zodha pAchaLa paDyA hatA. enA pariNAme temane eka evuM AdhyAtmikatattva lAMdhyuM jene temaNe 27 48 vevopaniSaddhajI tadeva vizvayonitvenorIkRtaM nirvarNitaM ca / taireva tattvaparyAlocakaiH sadbhirnAnAvirodhAbhAsayutairvarNanairalaukikatvena tattattvaM nirUpitam / tatra jJAnakarmobhayayogaphalitArthaM samAdhAya niSTaNkitam yajJeSu nAnAzAkhAbhirgIyamAnaH stUyamAnazca puruSaH tattvajJeSu ca guhAdhyakSatvena vizvayonitayA ca prasiddhaH puruSo vastuta eka eva / yadi kazcidyogI puruSo guhAnivAso guhAdhyakSazca bhavati, prasArya cAGgAni tiSThati, bhavatu tiSThatu ca kathaGkAramasau vizvayoniranekavarNazca sambhavati ? ityatra virodhaH, adhyAtmadRSTyA tu tatparihAraH / yataH paramAtmaiva mukhyaH puruSaH, sa cAdhastAdRzyajagataH, tadaparapAravartI cetyadhaHzAyI / sa eva svazaktyAtmakAGgAni prakRtipaTe vistArayatyato vitatAGgo'pi / sphurito'yaM buddhyAtmakAyAM guhAyAm, vizvayoni tarIke mAnyuM ane varNavyuM. te tattvaciMtaka saMtoe A tattvane aneka jAtanA virodhAbhAsI varNano dvArA alaukika rIte varNaveluM che. e banne bhUmikAonA phalitArthanuM ekIkaraNa karI kavi ahIM kahe che ke yajJomAM judI judI zAkhAo dvArA gavAto stavAto puruSa ane tattvajJa saMtomAM guhAghyakSa tema ja vizvayoni tarIke prasiddha puruSa e eka ja che. koI yogI puruSa guphAvAsI ane guphA-adhyakSa hoya te hAthapaga vagere aDgo phelAvI nIce paDyo rahe, paNa tevo puruSa vizvayoni ane anekavarNa kema hoI zake ? e eka prakArano virodha che, paNa teno parihAra AdhyAtmikadRSTimAM che. AdhyAtmiSTie paramAtmA e ja mukhya puruSa che, te dRzya jagatanI nIce tenI pelIpAra rahelo hoI adhaHzAyI paNa che ane te potAnA zaktirUpa aDto prakRtinA paTa upara comera vistArato hovAthI vitatAGga paNa che. te buddhirUpa guphAmAM sphurita thato hovAthI ane hRdayaguphAnuM -
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-vedavAdadvAtriMzikA - 49 niyantrayati ca hRdayaguhAmato guhAdhyakSo'pi procyte| tathApyasau vishvyonistvstyev| so'yaM puruSo mUlato'varNa ekavarNo'pi san vizve'nekarUpeNa vilasatyato'nekavarNo'pi / prastutapadyottarArdhena zvetAzvataramantradvayamidaM tulanIyam - yacca svabhAvaM pacati vizvayoniH, pAcyAMzca sarvAn pariNAmayedyaH - iti (5-5), tathA - ya eko'varNo bahudhA zaktiyogAdvarNAnanekAnnihitArtho dadhAti - iti (4-1) / ayaM paramAtmA yat kurute tadAhatenaivaitadvitataM brahmajAlaM durAcaraM dRSTyupasargapAzam / asminmagnA mAnavA mAnazalyai viveSyante pazavo jAyamAnAH / / 18 / / tata evedaM brahmajAlaM vistRtam / yacca duSpravezam, dRSTAvupasargabhUtaM c| tadantarmagnA narAH pazUbhUya mAnazalyena vidhyante / niyatraNa karato hovAthI te guphA-adhyakSa kahevAya che. ane chatAM te vizvayoni to che ja. te puruSa mUlamAM avarNa ke ekavarNa hovA chatAM vizvamAM anekarUpe vilasato hovAthI anekavarNa paNa che. prastuta padhanA uttarArdha sAthai zvetAzvataranA (5-5) mane (4-1) A be maMtro sarakhAvavA jevA che. e paramAtmA je kare che te kahe che artha :- tenAthI ja A brahAjAla vistareluM che ke je duSAveza che ane daSTine upasarga karanAra che. e brahAjAlanI andara magna evA manuSyo pazu banI mAnarUpa zalyathI viMdhAya che. bhAvArtha :- ahIM kavie brahmANDane jAlarUpe kalpI tene phelAvanAra tarIke paramAtmAno nirdeza karI sUcavyuM che ke brahAjAlane phelAvanAra 1. kha- 0pAsam / ga-0mArgam / 2. ka- mananAmAna sh0| kha.ga. - mAnanAmAna sh0| 3. kha- vivedyante / ga- vessttynte| 4. ga- paash0| 5. ka- mAnaH | -vedopaniSad-28 ayaM bhAvaH / brahmANDaM nAmaikaM jAlam, yadvistArakRt paramAtmA / kimuktaM bhavati ? brahmajAlavistArakRddhIvaro vyAdho vA paramAtmaiveti / ___ atra jAlasya brahmANDasya ca sAdharmya spaSTam / yathA jAle baddhasya calanAdikriyA durghaTA, tathA brahmANDe baddhasyApi / yathA vA jAlAvaruddhasya sammoho bhavati, na ca kimapi tasya kartavyatayA pratibhAsate, tathA brahmANDaniruddhasyApi / yathA vA lubdhatayA jAlabaddho mRgAdiH tannihitakaNTakAdeviSayo bhavati, tathaiva brahmANDasakto'pi pazuvadvivazIbhUya mAnApamAnazalyairvedhaviSayIbhavanti, jarjarIbhavanti ca / ___ atra jAlitayA paramAtmopanyAsAd nindAstutyalaGkAreNa paramAtmamahimaiva giitH| dRzyate caitAdRg varNanaM zvetAzvatare'pi, yathA - ya eko jAlavAnIzata IzanIbhiH, sarvAMllokAnIzata IzanIbhiH / iti (3-1), yathA ca - ekaikaM jAlaM bahudhA vikurvan asmin kSetre je jAlI ghIvara ke pAradhI te to paramAtmA ja che. jAla ane brahmAMDanuM sAmya spaSTa che. jAlamAM phasAyA pachI temAM cAlavuM, haravuM, pharavuM, nIkaLavuM muzkela bane che. brahmANDa paNa evuM ja che. jAlamAM phasanAra muMjhAI jAya che, tene kAMI sUjhatuM nathI. brahmADamAM paDelanI paNa e ja dazA hoya che. jAlamAM lobhAIne phasAela haraNa vagere pazuo tenA kAMTAo ane baMdhanothI gherAI ghavAya che. brahmADamAM paNa Asakta thaI garka thaela mANaso pazunI peThe lAcAra banI mAnApamAnanA zalyothI viMdhAya ane ghavAya che. ahIM jAla nAkhanAra jAlI tarIke varNana karI kavie niMdAstuti alakAra dvArA paramAtmAno mahimA ja gAyo che. tulanA - prastuta padhamAM jAlI tarIke paramAtmAnuM varNana che tevuM zvetAzvataramA uel cha. bha I 'ya eko jAlavAnIzata IzanIbhiH, sarvAMllokAnIzata IzanIbhiH' (3.1), ekaikaM jAlaM bahudhA vikurvan asmin
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-vedavAdadvAtriMzikAsaJcaratyeSa devaH - iti (5-3) / atra - durAcaraM dRSTyupasargapAzam- itivizeSaNairvizeSato jAlasvarUpaM spaSTIkRtam / tannimagnA manuSyA yathA pazuvad badhyante tadapi sUcitam / kiJca - ayamevAntazcarati devatAnAmasmindevA __ adhivizdhe nisseduH| ayamuddaNDaH prANabhuk pretayAnaireSa tridhA baddho vRSabho roravIti / / 19 / / ayameva devatAnAmantarvicaraNaM vidhatte, sarve'pi devaastsyaantvrtnte| ayameva daNDaM dhArayitvA pretayAnaiH prANabhojano bhavati, ayameva ca prakAratrayeNa baddhaH san vRSabharUpeNa roravIti / mantreSu brAhmaNeSUpaniSadAdiSu ca yAni yAni cittacamatkArakArivarNanAni, tebhyaH kAnicid gRhItvA sUribhiH saGgumphitAH paramAtmakSetre saJcaratyeSa devA' (4-3) pA mahI vime 'durAcaraM dRSTyupasargapAzam' vA vizeSaeothI lanuM spaSTI5Pen vizeSa 'yaM che. mane emAM phasanAra mANaso pazunI peThe kevI rIte jakaDAya che te sUcavyuM che. vaNI artha :- A ja devatAonI andara vicaraNa kare che, ane badhA devo AnI ja andara rahelA che, A ja dapsdhAraNa karI pretayAnothI pANabhojI bane che ane A ja traNa rIte baddha thaI vRSabharUpe barADe che. bhAvArtha :- matra, brAhmaNa ane upaniSado vageremAM je camatkArI varNano che. temAMthI keTalAMka laI ahIM kavi tene paramAtmahutirUpe gUMthe 52 -vedopaniSad-08 stutyH| Rgvedasatko'yaM mantraH - catvAri zRGgA trayo asya pAdAH / dve zIrSe sapta hastAso asya / tridhA baddho vRSabho roravIti - iti (4-58-3) / yAskaniruktabhASyamanusRtya taM yajJAgniparaM sUryaparaM ca vyAkhyAtavAn sAyaNaH / zabdavAdinA pataJjalinA mahAbhASye'yaM mantraH zabdaparakatvenoditaH / sUribhistvatra tatpAdamAnaM paramAtmaviSayatayA yojitam / paramAtmasaguNarUpavarNanamevAtra lakSyamiti prtibhaaste| paramAtmA nAma vRSabhaH, uttamaH kalyANakRd guNavarSAkRt svatantrazceti tadarthaH / kintu yadA sa sattvarajastamolakSaNena guNatrayeNa badhyate, yadvA rAgadveSamohairbadhyate, tadA sa nAsikAyAM gale pAde ceti tridhA baddhaH SaNDha iva roravIti, udvejayati c| upaniSatsvapi - yazcAyamAditye tejomayo'mRtamayaH - (bRhadAraNyakopaniSadi 2-2-5) ityAdhuktibhiH paramAtmA sNstutH| tA eva cha. BEmA 'catvAri zRGgA trayo asya paadaaH| dve zIrSe sapta hastAso asya / tridhA baddho vRSabho roravIti ' mA bhanna che. tenu sAyo yA25 niruktabhASyane anusarI yajJAgni ane sUryaparaka vyAkhyAna karyuM che. zAbdika pataMjalie mahAbhASyamAM e mane zabdaparaka yojyo che. jyAre sUrijI ahIM tenuM mAtra eka pAda paramAtmaparaka yoje che. tenuM tAtparya ahIM paramAtmAnA saguNarU5 varNananuM hoya ema lAge che. paramAtmA che to vRSabha eTale uttama athavA kalyANa-guNavarSaNa karanAra, svataMtra, paNa jyAre te satva, rajasa ane tama e traNa guNathI baMdhAya che athavA rAga-dveSa-mohanA bandhanamAM paDe che tyAre te nAke, gaLe ane page tridhA baMdhAela sAMDhanI peThe bumarANa bhayAvI toNA po'rAve che. 'yazcAyamAditye tejomayo'mRtamayA' (0 2.2.5) ityAhi3 upaniSadomAM paramAtmAnuM varNana che. tevAM varNanone lakSyamAM rAkhI 29 tejomayo'mRtamayaH' (MORCHESH 1. kha - raarttiiti|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-vedavAdadvAtriMzikAmanasi sampradhArya sUribhiratra devatAntazcAritayA paramAtmA vyAvarNita iti sambhAvyate / sarve devAH paramAtmAntarvartina ityarthako dvitIyapAdastu zvetAzvatare tathaivopalabhyate - asmin devA adhivizve niSeduH - iti (4-8) / prANinAM pretavananayanaM yamaH kuruta iti purANAdau prasiddham / yamaH pretya prANino'nuzAsanaM vidhtte| ata eva sa daNDadharatayA bhayAnakatvena ca kalpanAgocarIkriyate / tathAvidhena yamenApi paramAtmAnaM tolayitvA sUribhiridaM saMsUcitam - puNyakRtaH prati paramAtmA yAvanmAtraH komalaH, tAvanmAtra eva pApakRtaH prati kaThora iti / tathA - apAM garbhaH savitA vahnireSa hiraNmayazcAntarAtmA devyaanH| etena stambhitA subhagA dyaurnabhazca gurvI corvI sapta ca bhiimyaadsH||20|| -vedopaniSad-98 candrA sUryaH, vahniH, hiraNmayaH, antarAtmA, devayAnazcAyameva / ata eva sundaraH svargaH, AkAzaH, mahatI gurvI vA pRthvI, sapta samudrAzca stambhitA vrtnte| tadevAgnistadAdityastadvAyustadu cndrmaaH| tadeva zukraM tad brahma tadApastatprajApatiH - iti zvetAzvataramantre (4-2) yathAnekadevatvena brahma vyAvarNitam, tathaivAtrApi pUrvArdhe'nekadevatvena paramAtmA prarUpitaH / tatazca yathA Rgvede yajurvede ca - yena dyaurugrA pRthivI ca dRDhA, yena svaH stambhitaM yena nAkaH / yo'ntarikSe rajaso mimAnaH kasmai devAya haviSA vidhema - iti (R0 10-121-5, zuklaya0 32-6) mantre hiraNyagarbhaH prajApatiH sarveSAmAdhArastambhatayoditaH / yathA ca bRhadAraNyake - etasya vai akSarasya prazAsane gArgi dyAvApRthivyau vidhRtau tiSThataH - ityAdinA (3-8-9) sUryAdigatiniyantRtayA'kSaraprarUpaNam, yathA vA muNDakopaniSadi - ataH samudrA girayazca sarve'smAtsyandante sindhavaH bhAvArtha :- 'tadevAgnistadAdityastadvAyustadu cndrmaaH| tadeva zukraM tad brahma tadApastatprajApatiH' (4.2) mA ma bha zvetAzvatare mahAnuM aneka devo rUpe varNana karyuM che tema ahIM kavie pUrvArdhamAM aneka devo rUpe paramAtmAnuM varNana karyuM che ane tyAra bAda jema Rgvada tema 1 yarahanA 'yena caurugrA pRthivI ca dRDhA, yena svA stambhitaM yena nAkaH / yo'ntarikSe rajaso mimAnaH kasmai devAya haviSA vidhema' mA maMmA hiraNyagarbha prajApatine sarvanA AdhArastaMbha tarIke varNavela che ane jema Y6E12245bhai 'etasya vai akSarasya prazAsane gArgi dyAvApRthivyau vidhRtI tiSThatA' ityAdi dvArA sUrya, yandra mAhinI niyamita sthitinA niyAma33pemakSara - paramAtmA vAna chemane bha muesswi 'ataH samudrA girayazca sarve'smAtsyandante sindhavaH sarvarUpAH' samudra, parvata, nahI kavie ahIM paramAtmAne devatAonA antacArI tarIke varNavyA lAge che. badhA devo paramAtmAmAM rahyA che e arthanuM prastuta padyanuM bIjuM pAda vobharnu tama zetAdevi 'asmin devA adhivizve niSeduH' (4.8) che. prANIone pretalokamAM laI javAnuM kAma daDaghara yamane suprata che evuM paurANika varNana che, yama pretalokamAM janAra prANIonuM zAsana karato hovAthI dagdhara ane bhayAnaka kalpAya che, tevA yama tarIke paNa paramAtmAno nirdeza karI kavi sUcave che ke paramAtmA puNyazAlI pratye jeTalo komala che teTalo ja pApIo pratye kaThora che. tathA martha :- yandra, sUrya, vahina, hiraebhaya, mantarAtmA mane devayAna A ja che, enAthI ja sundara svarga, AkAza, mahatI athavA vajanadAra pRthvI ane sAta samudro thaMbhelA che. 1. kha - 0rnnyey0| 2. kha.ga - 0zcAtmAnaso de0| 3. kha- vyAtaH /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 88-vedavAdadvAtriMzikA sarvarUpAH - ityatra (2-1-9) samudrAdiniyatakAryakAraNatvena vA nirUpaNam, tathaivAtrApyuttarArdhe svargAkAzorvIsAgarasaptakasthitiH paramAtmamUlaketi pratipAditam / zabdadRSTyA yadRgvedamantrasyAbhihitasya pratibimbameva / purANeSu loke ca sAgarANAM saptatvaM prasiddham / ata eva saptadvIpasamudrA vasumatItyucyate / pUrvArdhe tvatra sarvamapi paramAtmamayamiti kAraNAbhedavarNanam, uttarArdhe tvakhilamapi vizvaM paramAtmAnubhAvenaiva prAptasthitirityuditaM paramAtmamAhAtmyam / yalloke gatAnAM punarAvRttirna bhavati, sa loko devayAnaH, tadbhinnaH pitRyAnaH, tataH punarAvRttibhAvAt / atha pratyaGgaM paramAtmAnamAha - manaH somaH savitA cakSurasya ghrANaM prANo mukhmsyaajypibH| vagerenA niyamita kAryanA kAraNa tarIke paramAtmAnuM varNana che tema ahIM uttarArdhamAM kavie svarga, AkAza, pRthvI ane sAta samudranI sthiti paramAtmAne lIdhe che evuM varNana karyuM che. je zAbdika dRSTie RgvadanA upara nirdezela maMtranuM pratibimba mAtra che. purANo ane lokomAM samudranI sAta saMkhyA prasiddha che. tethI saptadvIpasamudrA vasumatI kahevAya che. ahIM pUrvArdhamAM to sarva kAMI paramAtmarUpa che evuM kAraNabheda varNana che. jyAre uttarArdhamAM AkhuM jagata paramAtmAne lIdhe ja TakeluM che evuM mAhAbhya varNana che. je lokamAM gayA pachI punarAvRtti nathI thatI te devayAna kahevAya che. pitRyAnaloka ethI judo che, kemake tyAMthI punarAvRtti thAya che. have pratyeka aMgonA varNana pUrvaka paramAtmAnuM vAna 52 cha - artha :- candra te AmanuM - paramAtmAnuM mukha che, sUrya netra 1. ka.ga. - 0pivam / kha. - pivam / -vedopaniSad-98 dizaH zrotraM nAbhirandhramandayAnaM __ pAdAvilA surasAH srvmaapH||21|| candraH paramAtmano mukham, sUryastannetram, vAyurnAsikA, agnistanmukham, dizaH zrotram, AkAzaM nAbhiH, pRthivI pAdau, sarasaM jalaM ca sarvam / RgvedAdiprAcyagrantheSu RSibhirvivakSitapuruSANAM tattaccharIrAvayavebhya AdhibhautikA AdhidaivikAzca vibhUtaya udbhavanti - iti pratipAdya lokapuruSamAhAtmyaM prathitam / yathA manasazcandrotpattiH, cakSuSA sUryaprabhavaH, mukhenendrasyAgnezca janma, prANAdvAyorjananam, nAbherantarikSaprasUtiH, mastakAtsvarNodbhavaH, pAdAtpRthivIjanizcetyAdi (R0 10-90-13-14) / zuklayajurvede tu che, prANavAyu ghANa-nAsikA che, dhRtapAyI - agni AnuM mukha che, dizAoM zrotra che, AkAza nAbhi che, pRthvI paNa che ane surasa jala te sarva kAMI che. bhAvArtha :- Rgvada jevA prAcIna granthomAM lokapuruSanuM varNana karatAM RSie vivakSita puruSanA te te avayavamAMthI Adhibhautika ane Adhidaivika vibhUtionI utpatti varNavI lokapuruSanuM mahattva gAyuM che. jema ke manathI candra utpanna thayo, cakSuthI sUrya, mukhathI ane agni, prANathI vAyu, nAbhithI antarikSa, mastakathI svarga mane pagathI pRthvI va ItyAhi (280 10.80.13.14). zuklayajurvedamAM e ja varNanano thoDo vikAsa thayo che. AgaLa 1. ka.ga. - rambhoda0 / kha, - rdhraabhaad0| 2. kha - maap| 3. candramA manaso jAtazcakSoH sUryo ajAyata / zrotrAdvAyuzca prANazca mukhAdagnirajAyata / nAbhyA AsIdantarikSaM zINoM dyoH smvrtt| padbhyAM bhUmirdizA zrotrAttathA lokAM akalpayan ||31.12.13.shu0 y0| 31
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-vedavAdadvAtriMzikAtadeva varNanaM vikasitarUpeNa prApyate / pAzcAtyeSvanekeSUpaniSadgrantheSu saiva prakriyA citraprakAraiH prarUpitopalabhyate / yathA bRhadAraNyake (11-1) medhyAzvazira ityAdyanekAGgarUpeNoSAprabhRtiprAkRtikatattvAni parikalpitAni, tatraiva cAnekasthaleSu kiJcitparAvatananopalabhyante / aitareye tu (1-1-4) mukhena vANyA vANyA'gne sikAyAzca, nAsikAtaH prANasya, prANena vAyornetrasya cetyAdirUpeNotpattirvarNitA, purastAd bhAgavate tu mahanmAtro vikAso dRzyate, yato'tra prakRtigatAni kSullamahattattvAni paramAtmAGgapratyaGgatvena varNitAni / saiva prathA'tra sUribhiranusRtA, yatastairapyatrAdhibhautikAnyAdhidaivikAni ca tattvAni paramAtmano'GgapratyaGgarUpeNa varNitAni / itthaM ca dRzyamAnaM kRtsnaM jagat paramAtmazarIramityuktyA tatsarvavyApakatAlakSaNo mahimA saMstutaH / jatAM judA judA upaniSadomAM e prakriyA aneka rUpe bahalAvavAmAM AvI che. dA.ta. bRhadAraNyakamAM (1.1.1) medhya azvanAM zira Adi aneka ago rUpe uSA Adi prAkRtika vastuone kalpI che. ane vaLI te ja upaniSadamAM jude jude sthaLe e ja vastu judA judA rUpakomAM thoDA ghaNA pheraphAra sAthe Ave che. aitareyamAM (1.1.4) mukhathI vANInI, vANIthI agni ane nAsikAnI, nAsikAthI prANanI, prANathI vAyu ane temanI ItyAdirUpe utpatti varNavelI che. AgaLa jatAM bhAgavatamAM (2.1.26-39) to eTalo badho vikAsa thayo che ke prakRtigata nAnI-moTI saMkhyAbaddha vastuo prabhuzarIranAM aga pratyagarUpe varNavAyelI che. A prathAno upayoga karI kavi ahIM Adhibhautika ke Adhidaivika vastuone paramAtmAnA anga pratyakjharUpe varNave che. ane te rIte dRzyamAna samagra jagatane paramAtmAnuM zarIra kahI tenI sarvavyApakatAno mahimA gAya che. 1. bRhadA0 2-5-1-14 / 3-1 | 3-2-13 / 58 - vedopaniSad-08 atra sUribhizcandrAdayaH paramAtmanastattadaGgatvena nirUpitA tadvedopaniSatkalpanAnukaraNam, kintu surasapAnIye sarvatvoktiH svakIyamanISonmeSavijRmbhiteti sambhAvyate / punarapi virodhAlaGkAreNaiva paramAtmAnaM saMstuvannAha viSNu/jamambhojagarbhaH zambhuzcAyaM kAraNaM loksRssttau| nainaM devA vidrate no manuSyA devAzcainaM viduritaretarAzca // 22 // paramAtmaiva viSNustathApyasAveva lokasarge brahmAlakSaNaM bIjam / sa eva zaGkarastathApi saMsArasRSTinibandhanam / na taM vidanti devAH, nApi manujAH, anyAnyasurA jAnantyapi tam / ekasyaiva paramAtmano brahmAviSNumahezvararUpAstrimUrtayaH prasiddhAH / kintvetatrimUrtisatkapaurANikakalpanA sattvarajastamolakSaNaguNatritaya vige yandra, sUrya, prAsa, magni, zA, mAza, pRthvI mane pANIne paramAtmAnA te te avayavarUpe varNavyA che je barAbara veda ane upaniSadonI kalAnAnuM anukaraNa che. kavi surasa pANIne sarva kAMI kahe che te rUpaka kavinuM potAnuM ja anukaraNa che. kavi surasa pANIne sarva kAMI kahe che te rUpaka kavinuM potAnuM ja hoya ema lAge che. pharIthI vizeSAlaMkArathI ja paramAtmAnI stuti karatAM kahe che - artha :- A paramAtmA viSNu che ane chatAM lokanA sarjanamAM brahmArUpa bIja che. e zakara che ane chatAM lokasRSTinuM kAraNa che. ene nathI jANatA devo ke nathI jANatA manuSyo. ane ene acAnya devo jANe paNa che. bhAvArtha :- eka ja paramAtmAnI brahmA, viSNu ane mahezvara e mUrti prasiddha che, paNa te trimUrtinI paurANika kalAnA anukrame 1. ka.kha.ga - 0ssnnuryaaniviij0| 2. ka.ga - vidate /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-vedvaaddvaatriNshikaapraadhaanyaatprsuutaa| rajoguNamavalambya sRSTiH sRjati sa brahmA, sattvaguNamavalambya sRSTiM pAlayati sa viSNuH, tamoguNamAlambya tAM saMharati sa shngkrH| itthaM tisRNAmapi mUrtINAM pRthak pRthak kAryakSetraM vidyate / tathApyatra trimUrtirabhedakalpanayA varNitA, tatpaurANikakalpanAto viruddham / atra hi paramAtmaiva viSNuH zaGkarazca ityuktvA brahmavat so'pi sRSTihetutayA'bhihita iti / virodhaparihAro'pyatra vyaktaH, yadyapi trimUrtikAryakSetraM purANeSu bhinna bhinna prakalpitam, tathApi vastutaH paramAtmaiva trimUrtiH, atastisro'pi mUrtayaH sRSTikAraNamapi syAt / / uktarItyA virodhAbhAsasaMvalitaM saguNavarNanaM kRtvA paramAtmano'gamyatAM gamayati-amarA mA vA taM na jAnantIti / gamyatAmapi gamayati - anyAnyadevAstaM vidantyapIti / paramAtmAnaM mUlatattvaM vA rajasa, satva ane tamasa e guNonI praghAnatAne AbhArI che. rajoguNane avalambI sRSTi saraje che te brahmA, satvaguNane avalakhI tenuM pAlana karanAra te viSNu ane tamoguNane avalakhI teno saMhAra karanAra te zakkara. A rIte traNe mUrtino judo judo kAryapradeza che. chatAM kavi ahIM e trimUrtine abhinnarUpe varNave che je porANika kalAnAthI viruddha che. kavi paramAtmAne viSNu ane zaMkara kahI brahmAnI peThe sRSTinA kAraNa tarIke varNave che. A virodhano parihAra paSTa che. te e rIte ke pramUrtino kAryapradeza purANomAM bhale bhinna bhinna kalpAyo hoya chatAM vastutaH e trimUrti paramAtmA ja che ane tethI traNe mUrtio sRSTinuM kAraNa paNa che. upara pramANe virodhAbhAsI saguNa varNana karyA pachI kavi paramAtmAnI aoNyatA sUcavavA kahe che ke tene devo ke manuSyo jANatA nathI. ane sAthe ja jJayatA sUcavavA kahe che ke atyAca -vedopaniSad-98 kazcijjAnAti na veti RgvedaracanAkAlAccarcAviSayaH praznaH / nAsarIyasUkte'bhihitam - devAnAM tajjJAnaM sambhavati / punarapi RSirAhadevAstu pAzcAtyAH, kathaGkAraM te svapUrvavarti mUlatattvaM jAnIyuriti / etadevottaraH pazcAt paramAtmano gamyAgamyatve paryavasitaH, yo'traapybhihito'bhiyuktaiH| sUryodayAdyapi paramAtmamUlakamiti pratipAdayannAha asminnudeti savitA lokacakSurasminnastaM gacchati caaNshugrbhH| eSo'jasraM vartate kAlacakrametenAyaM jIvate jIvalokaH / / 23 / / yo netravallokAya prakAzaM dadAtItyato lokacakSurityabhidhIyate, sa sUryaH paramAtmanyudeti, tasminneva ca svAMzUn saMharannastamapyeti / sa eva devo jANe paNa che. paramAtmAne ke mUlatattvane koI jANe che ke nahIM e prazna RgvadanA samayathI carcAto hato. nAsadIyasUktamAM kahevAmAM AvyuM che ke devo ene jANatA haze. vaLI RSi kahe che ke devo to pAchaLathI thayA. teo potAnA pUrvavartI mUlatatvane kevI rIte jANe ? A uttara AgaLa jatAM paramAtmAnA zeya-aoNya svarUpamAM pariNamyo tene ja kavie ahIM varNavela che. sUryodaya vagere paNa paramAtmAne mAmArI che. he cha - artha :- A paramAtmAne viSe ja sUrya je netranI peThe lokane prakAzadAyaka hovAthI lokacakSa kahevAya che te udaya pAme che ane e ja paramAtmA viSe te sUrya pAcho aMzugarbha - kiraNone potAnI aMdara garbhanI peThe saMkelI leto asta pAme che. e ja paramAtmA satata kAlacakrarUpe pravarte che ane enAja vaDe A 1. ka.kha - caaNsug0| 2. ka.ga. - jIvati / 3. ko addhA veda ka iha pravocat kuta AjAtA kuta iyaM visRSTiH / arvAgdevA asya visarjanenA'thA ko veda yata AvabhUva / / 6 / / iyaM visRSTiyaMta AbabhUva yadi vA dadhe yadi vA n| yo asyAdhyakSaH parame vyoman so aGga veda yadi vA na veda / / 7 / /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-vedavAdadvAtriMzikAparamAtmA satataM kAlacakratvena pravartate / tata evAyaM jIvaloko jIvati / bRhadAraNyake (3-8-9) vAcaknavIgArgiM prati yAjJavalkyasyAyaM pratyuttaraH - etasya vAkSarasya prazAsane gArgi ! sUryAcandramasau vidhRtau - iti| ayamarthaH - sUryazcandrazca paramAtmamahimnaiva baddhasthitI, niyamitaM ca svasvakAryaM kurvtH| etadeva prapaJcitaM kaThopaniSadi - yatazcodeti sUryo'staM yatra ca gacchati - iti (4-9) / etadeva vastu pUrvArdhe nirvarNya paramAtmamahimA pUrvArdhe'tra gItaH / uttarArdhe tu santataM parivarttamAna-kAlacakratayA paramAtmA saMstutaH / kAlavAdino hyurIkurvanti vizvavizvahetutvena kAlameva / etanmatamullikhitaM vartate'tharvavedIye kAlasUkte (kANDam 19, sUktam 53-54) / sUribhiratra paramAtmaiva jagatkAraNatvenAGgIkRtaH, ataH paramAtmakAlayorabhedaM prijIvaloka jIvI rahyo che. bhAvArtha :- gRharaNya5 (3.8.) mAM yAjJavala ye vAyanavI gAgAne uttara mApatai 5 cha8 - 'etasya vAkSarasya prazAsane gArgi ! sUryAcandramasau vidhRto' arthAt sUrya-yaMdra meM paramAtmAnA mahimAne sIdhe ja rahyAM che, ane niyamitapaNe potapotAnuM kAma kare che. A kathananuM jANe bhAga karatA na hoya ema kaThopaniSadamAM RSi kahe che ke 'yatazcodeti sUryo'staM yatra ca gacchati' . mA 1 varatune sUri mahI pUrvArdhamAM varNavI paramAtmAno mahimA gAya che. uttarArdhamAM te paramAtmAne niraMtara pharatA kAlacakarUpe varNave che. kAlakAraNavAdio samagra vizvanA kAraNa tarIke kALane ja mAnatA. A matano ullekha atharvavedanA (sis 18, sUta 43-48) lasUtamA spaSTa cha. vi mahI paramAtmAne ja vizvanuM kAraNa mAne che. tethI te paramAtmA ane kALa bannene abhinna kalpI kahe che ke je kAlacaka niraMtara pravartamAna hovAnI mAnyatA che te kAlacakra vastutaH paramAtmA ja che. kALane caka 62 -vedopaniSad-08 kalpyoditam - nirantaraM parivartamAnaM kAlacakraM paramArthataH paramAtmaiveti / kAlasya cakropamA sadAgatisAdhAt / cakre hyarAH SaD dvAdazo vA bhavanti,tathA kAle'pi SaDtavo dvAdazamAsA vA'rasthAnIyA bhavanti / jainasiddhAnte'pyupalabhyate kAlacakraprarUpaNam / kintu nAtra RtUNAM mAsAnAM vA vArtA, api tu bhinnaprakAreNa SaD dvAdaza ca vibhAgAn nirUpya te'rtvenaabhihitaaH| ye brahmadinarAtrisatkapaurANikakalpanAmapyatikramya vyvsthitaaH| utkarSa sUcayantaH SaDarA utsarpiNItyabhidhIyante, apakarSalakSitA tvavasarpiNItayA prasiddhAH / ___ etadRtucakraM mAsacakraM kAlacakraM votsarpiNyavasarpiNIlakSaNaM kSaNamapi viratimantareNAnArataM parivartamAnaM gacchatyAgacchati cAtastadgatizcakramevAnukurute, ataH kAle cakropamA saGgatimaGgati / itthaM ca smgrkahevAmAM Avela che te ema sUcavavA ke jema cakra sadA pharyA kare che tema kALa paNa sadA gati karyA kare che. cakramAM ArAo hoya che te bAra ke cha hovAnI mAnyatA che. kALane cakra kahevAmAM e paNa Azaya che ke cakranA cha ke bAra ArAonI peThe kALane paNa che Rtu ane bAra mahinArUpa ArAo che. jaina paraMparAmAM paNa kAlacakanI prarUpaNA che paraMtu temAM RtuM ke mAsane sthAne bIjI ja jAtanA cha ane bAra vibhAganuM nirUpaNa karI tene ArA kahevAmAM AvyA che. te che ke bAra kAlavibhAga brahmAnA divasa ane rAtanI paurANika prarUpaNAthI paNa AgaLa vadhI jAya che. caDatIno krama sUcavanAra che ArA utsarpiNI ane paDatIno krama sUcavanAra cha ArA avasarpiNI kahevAya che. A Rtu caka ane mAsayaka tathA utsarpiNI-avasarpiNIrUpa kALacakra niyamitapaNe eka paNa kSaNa thobhyAM sivAya pharIpharIne jAya ane Ave che. enI gati barAbara caka jevI ja che, tethI kALane cakanI upamA barAbara lAgU paDe che. ane kavi kahe che ke samagra
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-vedavAdadvAtriMzikAjIvalokajIvanaM paramAtmamUlakam / kaThopaniSadi yaduktam - na prANena nApAnena mo jIvati kazcana / itareNa tu jIvanti, yasminnetAvupAzritau iti (5-5), tadatra pratibimbitaM prtibhaaste| jIvanamUlakatvameva paramAtmanaH samarthayatiasmin prANAH pratibaddhAH prajAnAm asminnastA rthnaabhaavivaaraaH| asmin prIte zIrNamUlAH patanti prANAzaMsAH phalamiva muktavantam / / 24 / / paramAtmanyevAsmin prajAnAM prANAH pratibaddhA vrtnte| asminneva te prANA rathasya nAbhAvarA ivaarpitaaH| yadA prasannIbhavati paramAtmA, tadA prANaspRhA vRntAt pRthagbhUtaM phalamiva zithilamUlA nipatati / yathA zuklayajurveda mano'dhikRtyoktam- yasminnRcaH sAma yajuSi yasmin pratiSThitA rthnaabhaavivaaraaH| yasmiMzcittaM sarvamotaM prajAnAm jIvalokanuM jIvana paramAtmAne ja AbhArI che. kavinuM A kathana 56nA 'na prANena nApAnena mayA jIvati kazcana / itareNa tu jIvanti, yasminnetAvupAzrito' mA vidyArarnu prati cha. apana paramAtmAne AbhArI che, tenuM ja samarthana karatA kahe che - artha :- A paramAtmAmAM ja prajAnA prANo jaDAelA che. emAM ja te prANo rathanI nAbhimAM ArAnI peThe arpita thayelA che. jyAre e paramAtmA prasanna thAya tyAre ja prANanI spRhA DIMTaDAthI chUTA paDela phaLanI peThe zithilamUla banI kharI paDe che. bhAvArtha :- zuklayajurvedamAM jema manane viSe kahevAmAM AvyuM cha- 'yasminnacaH sAma yajuSi yasmina pratiSThitA rathanAbhAvivArAH / yasmiMzcittaM sarvamotaM prajAnAm tama mahiM 5vi paramAtmAne dezI 5he cha / 1. kha- prANAtsaMsA ph0| ga-praNAzaMsA ph0|2.k- phlaami0|3.kh- 0vRttam / 64 - vedopaniSad-88 - iti (34-5), tathaivAtrApi paramAtmAnamuddizyoditam - prajAnAM prANAH paramAtmanyeva pratibaddhAH, nAbhAvarA iva prtisstthitaaH| evaJca prANijIvanaM paramAtmanaiva saMvalitam, na tato bhinnam, tathApi yadA paramAtmano'nugraho bhavati, tadA prANadhAraNavRttirvilayamupayAti, tadvIjAvidyAyA vinaSTatvAt / asmin kathane'pi virodhaH, paramAtmaprativaddhAnAM prANAnAM tatprasAde vilayAghaTanAt / atraivaM parihAra:- prANinAM jijiivissaa'jnyaannibndhnaa| yAvatprANina AtmAnaM paramAtmatayA na vidanti, tAvadeva sA jijIviSA jIvati, tAvadeva paramAtmani tatprANapratibaddhatA sambhavati / paramAtmasvarUpavijJAne tu zithilIbhUtatvenAjJAnamUlAnAM svayamevApagacchati jijiivissaa|| nAbhAvarANAM pratiSThitatvaM vedakAlAt prasiddham, pracalitaM caitad prajAonA prANo paramAtmAmAM ja baddha che ane te nAbhimAM ArAnI peThe goThavAyelA che. eTale ke prANIjIvana paramAtmA sAthe ja saMkaLAyeluM che, tethI juduM nathI. Ama chatAM jyAre paramAtmAno anugraha thAya che tyAre e prANa dhAraNa karavAnI vRtti, enuM mULa avidhA naSTa thavAthI ApoApa sarI jAya che. A kathanamAM virodha bhAse che, kema ke jo prajAprANa paramAtmA sAthe grathita hoya to te paramAtmA prasanna thavAthI kharI kema paDe ? paNa eno parihAra evI rIte karavo joIe ke prANIonI jijIviSA te ajJAnane AbhArI che. jyAM lagI prANIo potAne paramAtmarUpa na jANe tyAM lagI ja te jijIviSA Take che ane tyAM lagI ja paramAtmAmAM prANa saMkaLAI rahe che. paramAtmasvarUpanuM bhAna thatAM e ajJAnanuM bhAna thatAM e ajJAnanuM mULa zithila thavAthI jijIviSA ApoApa cAlI jAya che. nAbhimAM ArA goThavAyAnI upamA veda kALathI prasiddha che. 1. zuklayajurveda 34.5 / 35
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 65 80-vedavAdadvAtriMzikAbRhadAraNyake muNDakopaniSadi kauSItakyupaniSadAdau ca / muNDakopaniSadi - tasmin dRSTe parApare - ityatra (2-2-8) jJAnayogamahimA / prastute tu - asmin prIte - ityuttarArdhe bhaktiyogamAhAtmyam, yathoktaM kaThopaniSadi - yamevaiSa vRNute tena labhyaH - iti (2-22) / pakvaphalasya vRntAt pRthagbhAvarUpopamApyatiprAcInA, yathAbhihitaM zuklayajurveda - urvArukamiva bandhanAt - iti (3-60) / upayuktA caiSA kAlidAsenApi / punarapi caJcaccamatkArakAriNA varNanena paramAtmAnaM varNayatiasminnekazataM nihitaM mastakAnAmasmin sarvA bhuutyshcetyshc| mahAntamenaM puruSa veda vedyaM AdityavarNaM tamasaH parastAt / / 25 / / ane te bRhadAraNyaka, muDaka, kauzItakI Adi upaniSadomAM paNa bahu pracAra pAmI che. HessopaniSahamAM 'tasmin dRSTe parApare' me padhamAM jJAnayogano mahimA cha, payAre mahiM 'asmin prIte' meM uttarArdhamA matiyogarnu mAhAtmya cha, revIza 'yamevaiSa vRNute tena labhyaH' ityAhima che. pAI Fn oidhanathI chUTuM paDavAnI GpamA pAhu pUnI cha. - 'urvArukamiva bandhanAt' zulaya 3.50. lise pA meno upayoga yo che. pharIthI camatkArapUrNa varNanathI paramAtmAnuM varNana kare che. artha :- emAM so mastaka rahyAM che, emAM badhI ja saMpattio ane vipattio che. aMdhakArathI para, sUrya jevA prakAzamAnA varNavALA e zeya mahAna puruSane huM jANuM chuM. 1. kha, ga - mttkaa0|2.kh bhuutshcet0| 3. ka- mhaatme0| 4. kha - purussve0| 5. ka vedaM ve0| 6. bRhadA0 3.5.15 / muNDaka0 2.2.6 / kauSI0 3.9 / -vedopaniSad-08 tasmin mastakazataM nihitam, tasminneva sarvAH sampado vipadazca / andhakArAtparastAt sUryavat prabhAsvaravarNaM jJeyaM mahAntamenaM puruSamahaM jaanaami| puruSasUkte (R0 10-90-1) puruSavarNane - sahasrazIrSA - iti padena mastakasahasranirdezaH kRtaH, yo'nukRtaH zuklayajurvede (31-1) zvetAzvatarAdau ca (3-14) / atra tu sUribhiH paramAtmavarNane mastakazataM pratipAditam / zataM sahasraM veti saGkhyAbhedamAtram / tAtparya tvetadeva yallokapuruSAtmanaH paramAtmano'nekamukhAni vidynte| manuSyapuruSasya yatkiJcitprANapuruSasya vaikameva mukhaM bhvti| idaM tu paramAtmano vaiziSTyaM yadazeSaprANino mukhAni tatsatkAnyeva zuklayajurvede (2513) mRtyuramaratvaM caitad dvitayamapi paramAtmaprabhAtvena pratipAditaM vartate, etadevAtra prakArAntareNa proktaM yatsarvA api vibhUtayo vipadazca lokapuruSarUpe paramAtmanyeva vidyante / bhAvArtha:- puruSasUtamAM (B.10.0.1) puruSa- vAna radi 'sahasrazIrSA' padhthI hara mastano nirdeza cha renu mnu're| zulaya (31.1) tathA zvetAzvatara (3.14) mAhima che. mahiM to kavie puruSarUpe paramAtmAnuM varNana karatAM so mastakano nirdeza karyo che. so ke hajAra e saMkhyAbeda mAtra che, enuM tAtparya to eTaluM ja che ke loka-puruSa-rUpa paramAtmAne aneka mukha che, jyAre manuSya puruSa ke koI paNa prANI puruSane mAtra eka ja mukha hoya che. paramAtmAnI vizeSatA e che ke tamAma prANIonA mukho e enA ja mukho che. zuklayajurvedamAM (25.13) mRtyu ane amaratva bannene paramAtmAnI chAyA tarIke varNavavAmAM AvyA che. e ja tattvane ahIM kavi judI rIte bahalAvI kahe che ke badhI ja vibhUtio ane vipattio lokapuruSarUpa paramAtmAmAM ja che. AvA paramAtmapuruSanuM 36
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-vedavAdadvAtriMzikA evambhUtasya paramAtmapuruSasya varNanam - vedAhametaM puruSaM mahAntamAdityavarNaM tamasaH parastAt - ityAdirUpeNopalabhyate [zuklayajurveda (31-18), zvetAzvatare (3-8)] tadevAtra kiJcitparAvarttasacivaM sUribhiH sagumphitam / paramAtmalokottaratAyAM vidyate / laukikapuruSasyaikaM mukham, pUrNapadyatAtparyaM paramAtmapuruSasyAnekAni vaktrANi, laukikapuruSasya sampado vipado vA bhavanti, na tu kRtsnAH / paramAtmani tvakhilA api tAH samAviSTA vartante / laukikaH puruSo'jJAnAvRto bhavati, paramAtmA tu tataH parastAditi / na kevalaM tamasaH, api tu vAgvilAsAdapi parastAt paramAtmetyAzayenAhavidvAnajJazcetano'cetano vA sraSTA nirIhaH sa ha pumaanaatmtntrH| kSarAkAraH satataM cAkSarAtmA vizIryante vAco yuktayo'smin / / 26 / / vayAna 'vedAhametaM puruSaM mahAnta-mAdityavarNaM tamasaH parastAt' ityAdi zu'sayapuE (31.18) mane zvetAzvatara (3.8) mA che. tene thos pheraphAra sAthe kavi ahiM uttarArdhamAM grathita kare che. AkhA padhanuM tAtparya paramAtmAnI lokotaratA sUcavavAnuM che. sAmAnya laukika puruSane eka mukha hoya che, jyAre paramAtma puruSane aneka mukho hoya che. laukika puruSane saMpatti ke vipatti hoya paNa te badhI ja nahIM, jyAre paramAtma puruSamAM badhI saMpatti-vipattiono samAveza thaI jAya che. laukika puruSa ajJAnAndhakArathI AvRtta hoya che jyAre paramAtma puruSa ethI para che. paramAtmA aMdhakArathI ja nahI, zaNthI pA para che, me mAzayathI 58 cha - artha :- Atmatatra puruSa vidvAn che ane ajJa che, cetana che ane acetana che, kartA che ane akartA che, parivartiSNu - vedopaniSad-08 sa AtmatantraH puruSo vidvAnajJazca, cetano'cetanazca, kartA'kartA ca, parivartiSNuraparivartiSNu ca, tadevambhUte paramAtmani viramantyazeSA vaagvilaasaaH| idamatra hRdayam - padye'sminanekairmithoviruddhairvizeSaNadvandvaiH paramAtmano'nekarUpatA lokottaratA ca vyAkhyAtA, tAM vyAkhyAyApi prAnte tu khinnA iva sUraya AhuH - vastutastu kA'pi vAgyuktiH paramAtmaprarupaNe'pratyalaiveti / itthaM ca virodhamayairyugalairAkhyAya saguNasvarUpaM paryavasati sUrisaMvarNanaM nirguNasvarUpa eva / atra vizeSaNavyaktIbhavan virodho'pekSAbhedena vizIryate / sarvAtmakatayA vivakSitaH paramAtmetyapi virodhaparihArAya paryAptam / yato jJAnyajJAnI jaDaM cetanaM karjakartR nazvaramanazvaraM yatkiJcidapyasti, tatsarvaM paramAtmamayamiti sarvANyapi vizeSaNAni ghaTanta eva paramAtmani / che ane aparivartiSNu che. evA e paramAtmAne viSe badhA vANIvilAso viramI jAya che. bhAvArtha :- A padhamAM aneka paraspara virodhI vizeSaNaddhabdo dvArA paramAtmAnuM anekarUpa tema ja lokottaratva sUcavyuM che. kavi chevaTe evAM virodhI dvandro dvArA varNana karatAM thAkatA hoya tema kahe che ke sAcI vAta to e che ke koI paNa vAgyakti paramAtmAnuM nirUpaNa karavA asamartha che. virodhI vizeSaNo dvArA paramAtmAnuM saguNa svarU5 varNavI kavi chevaTe tenA nirguNa svarUpa tarapha ja vaLe che. vizeSaNagata virodhAbhAsano parivAra apekSAvizeSathI thaI jAya. che. ahIM paramAtmA sarvAtmakarUpe vivakSita hovAthI ajJAnI-jJAnI, jaDa-cetana, kartA-akartA, vinazvara-avinazvararUpa je kAMI che te badhuM paramAtmarUpa hovAthI temAM badhAM ja virodhI vizeSaNo ghaTI zake.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8- vedavAdadvAtriMzikA yathA viziSTAdvaitavAde paramAtmazarIraM cidacidubhayarUpatayAbhihitam, tathaivAtrApyabhidhAtuM zakyate / zuddhAdvaitIye'viparIta pariNAmavAde yatkiJcidapi jaDaM cetanaM vA jagatyasti, tatsarvamapi paramAtmapariNAmarUpamiti tanmatena jaDAdi sarvaM paramAtmarUpameva / etadevAtrApi padye pratibimbitaM pratibhAsate / paryante tu yato vAco nivartante - iti taittirIyopaniSad vaco'nusAreNa nirguNasvarUpameva paramAtmanaH sUcitaM sUribhiH / kiJca - 'buddhiboddhA bodhanIyo'ntarAtmA bAhyazcAyaM sa parAtmA durAtmA / nAsAvekaM nA pRthag nAbhi nobhau sarvaM caitat pazavo yaM dviSanti / / 27 / / viziSTAdvaitavAdamAM paramAtmAnuM zarIra ci-acid ubhayarUpe nirUpita che. tethI temAM jema paramAtmA cit zarIra ane acit zarIra kahI zakAya tema ahIM paNa kahI zakAya. zuddhAdvaitanA aviparIta pariNAmavAdamAM je kAMI jaDa-cetana jagatamAM che te badhuM paramAtmAnA pariNAmarUpa manAya che eTale te mata pramANe jaDa cetana je kAMI che te badhuM paramAtmarUpa ja che. tevA vicAronI chAyA A padhamAM che. chatAM vi 'yato vAco nivartante' nA vADayane anusarI chevare paramAtmAnaM nirguNa svaupa sUyave che. vaNI artha :- A paramAtmA buddhino boddhA ane buddhino viSaya che. te aMdara che ane bAhya che, e zreSTha AtmA ane kaniSTa AtmA che, e nathI eka ke nathI aneka, ane chatAM te 0 yottarA0 / 3. ka.ga 0 zcAyaM sa yadviSanti / kha yandvipanti / ga 1. ka. kha. ga durAtmA / kha yaviSanti / buddhibaddhA / 2 kha 0 zcAyaM durAtmA / 4. ka 69 38 - vedopaniSad -98 so'yaM paramAtmA matimantA matigocarazca / so'bhyantarbAhyazca / sa eva zreSThAtmA kaniSThazca / nAsAvekaH, nApyanekaH, nApyanubhayaH, kiJca sarvarUpo'sau yaM pazavaH - jIvAtmAno dviSanti / ayaM bhAvaH sAGkhyatattvajJAnamanusRtyAtmaparamAtmasambandhino ye viruddhA vicArA vedopaniSadgItAdigrantheSu pratipAditAH, tebhya eva kecit prastutapadye virodhamayairvizeSaNayugalaiH saGgRhItAH, lokottaratvaM caivaM paramAtmanaH sUcitam / sAGkhyadarzanamAtmAnaM paramAtmAnaM cAntaHkaraNasAkSitvena manyate, buddhigatabodhachAyAvAnasau kUTastho'pi boddhe ca pratipAdayati / tathA AtmA vA are draSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH - (bRhadAraNyake 4-5-6 ) ityAdi zabdairAtmA buddhivRttiviSaya ityapi vadati / tadeva vicArayugalaM sUribhiH - boddhA bodhanIyaH - iti vacasA prakaTIkRtam / yadupaniSatsu - tadantarasya sarvasya tadu sarvasyAsya bAhyataH - iti ( IzAvAsyopaniSadi 5 ), ubhayarUpa nathI ema paNa nathI. vaLI e sarvarUpa che ke jeno pazuo-jIvAtmAo dveSa kare che. 70 bhAvArtha :- sAMkhyatattvajJAnane anusarI AtmA ane paramAtmAne lAgu paDe evA je virodhAbhAsI vicAro veda, upaniSad ane gItA AdimAM aneka rIte prakaTa thayelA che te ja vicAromAMthI keTalAkane kavie A padhamAM virodhAbhAsI vizeSaNa dvandvarUpe grathita karyA che ane te dvArA paramAtmAnI lokottaratA sUcavI che. sAMkhyadarzana AtmA-paramAtmAne buddhi -aMtaHkaraNano sAkSI mAnI buddhigata bodhanI chAyAvALo mAnI kUTastha chatAM tene boddhA kahe che, ane sAthe ja te 'AtmA vA are draSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH' chatyAhi devA zabdo dvArA AtmAne buddhivRttino viSaya paNa kahe che. e vicArayugalane vikhe joddhA mane joghanIya DahI prakaTa karela che. 'tadantarasya sarvasya
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8- vedavAdadvAtriMzikA sabAhyAbhyantaro hyajaH (muNDakopaniSadi 2-1-2) ityudyuktibhiH prakaTIkRtam, tadeva prakRte'ntarAtmazabdena bAhyAbhidhAnena cocyate / 71 sarveSvapi tattveSvAtmaiva mukhyaM tattvam / ata eva sa parAtmatayA paramAtmatvena vA prasiddhaH, kintu sa evAtra durAtmetyapyuktaH so'yaM virodhAvadhiH / eSa gItAyAM vibhUtiyoge dazamAdhyAye'pi prathAprAptaH / yadA hi kRSNaH svAtmAnam - siddhAnAM kapilo muniH iti ( 1026), sarvAsmi vAsuki - rUti (10-28), anantasmi nAnAm - kRti 6 (10-26) vRtti, tApi smin parAtmavurAtmayoryugN samarthya paryante tu lokottaratAmeva svasya vyanakti / eSa eva panthA atra sUribhirapi svIkRtaH / Rgvede nAsadIyasUkte mUlatattvasvarUpamitthamupadarzitam - naitat sat, nApyasat, nApi sadasat ityAdi / tathAtmasvarUpanirUpaNe'pi tadu sarvasyAsya bAhyataH ( IzA05), savAhyAbhyantaro hyajaH (muNDa02.1.2) ' jevA zabdomAM je vicAra upaniSadoe vyakta karyo che tene ja ahiM kavi 'antarAtmA' ane 'bAhya' zabdathI vyakta kare che. sarvatattvomAM AtmA ja mukhya tattva hoI te para ke parama AtmA tarIke suvidita che. paNa kavi ahiM tene 'durAtmA' paNa kahe che ane sAva virodhi pakSe muke che. A paramAtmA ane durAtmAno virodhAbhAsa gItAnA vibhUtiyoga adhyAya (10) mAM spaSTa che. jyAre kRSNa potAne 'siddhAnAM pitto muniH (10.26), sarvALA'sma vAstutiH (10.28), anantazvAmi nAnAm (10.21)' ema kahe che tyAre te potAmAM parAtmA ane durAtmApaNAnuM dvandva ghaTAvI chevaTe to lokottaratva ja sUcave che. kavie ahiM e ja mArga lIdho che. RgvedanA nAsadIya sUktamAM mUlatattvanuM svarUpa batAvatAM RSi kahe che ke nathI te sat, nathI asat ke nathI sadasad Adi. tema 39 vevIniSad Ta prakRte nAtmaikaH, na nAnA, nApyubhaya ityAdyuktvA sarvAtmakatvena samarthitaH / 72 tadatra sUrizAsito niSkarSaH ajJAna - klezavAsanAgrastaiH puruSairagamyaM paramAtmasvarUpam api tu te tAdRk tatsvarUpaM nizamya taM prati dveSabhAjo bhavanti / atra jIvAtmA pazuzabdenAbhihitaH / tatredaM tAtparyam - mAnavo'pyajJAnapAzanibaddhatvena pazuvaddInaH parAdhInazca / ata eva sa pazupatisvarUpazravaNamAtreNa kupyatIti / kathametAdRgdurgamyajJAne'bhiyogaM kariSyanti jIvAH ? ityAzaGkya virodhamayamapyasya svarUpaM jJAtaM sadamaratvaM pradatta ityavazyaM jJAtavyo'sAvityAkUtenAha ahiM kavi AtmAnuM svarUpa batAvatAM tene eka mAnavo, pRthak mAnavo ke ubhayarUpa mAnavo ItyAdi vikalpono niSedha kare che ane chevaTe kahe che ke te to sarvAtmaka che. kavi AtmAnuM AvuM viruddha dekhAtuM varNana karI chevaTe kahe che ke paramAtmAnuM svarUpa ja evuM che ke je ajJAna ane kleza vAsanAthI grasta evA mANasothI na samajAya. ulaTuM teone evuM svarUpa sAMbhaLI tenA pratye dveSa utpanna thAya che. jIvAtmAne kavi pazu zabdathI varNave che te e sUcavavA ke vastutaH mANasa jAta paNa ajJAnapAzathI baddha hoI pazu jevI dIna ane parAghIna ja che, ane tethI ja te pazupati-paramAtmAnA svarUpathI bhaDake che. paramAtmAnA ATalA durgamasvarUpane jANavAnI mahenata koNa karaze ? evI zaMkA thaI hoya, ane jANe paramAtmAnA svarupanA jJAna mATe jIvone utsAhita karavA mATe kahetA hoya ke bhale paramAtmAnuM svarUpa viroghamaya ane durgama hoya. to paNa tene jANavA avazya prayatna karavo joIe. kAraNa ke temanuM jJAna ja amarapaNuM bakSe che. AvA AzayathI kahe che -
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-vedavAdadvAtriMzikA -73 sarvAtmakaM sarvagataM priitmnaadimdhyaantmpunnypaapm| bAlaM kumAramajaraM ca vRddhaM ya enaM viduramRtAste bhavanti // 28 // sarvarUpaH sarvavartI sarvavyAptazca, AdimadhyAntavibhAgavirahitaH, puNyapApavarjitaH, bAlo'pi san kumAraH, vArdhakyavarjito'pi vRddhaH paramAtmA vartate / tadevambhUtaM paramAtmAnaM yo jAnAti, so'maratAmupayAti / atrApyApAtavirodhaM gumphanam, kintu paramAtmanaH sarvavyApakatvAt sarvarUpatvAcca tAdRg grathanaM virodhazUnyameva / ye sarvatra paramAtmAnaM pazyanti, ta eva mRtyoraparaM pAraM prayAntItyatrAbhiprAyaH / prakRta AdimaH pAdaH zvetAzvatarIyasya - sarvAtmAnaM sarvagataM vibhutvAt - iti vacasaH (3-21) pratibimbam / dvitIyastu anAdimadhyAntamanantavIryam - iti gItokteH pratidhvaniH (11-19) / tRtIyo'pi artha :- sarvarUpa ane chatAM sarvamAM rahela tema ja vyApta, Adi, madhya ane aMtathI rahita, puNya-pApathI rahita, bAla chatAM kumAra, vRddhatva rahita chatAM vRddha evA e paramAtmAne je jANe che te amara thAya che. bhAvArtha :- ahiM paNa virodhAbhAsI varNana che. paramAtmA sarvavyApaka ane sarvarUpa hovAthI evuM varNana vastutaH virodha vinAnuM ja che. kavinuM mukhya tAtparya to e che ke jeo sarvatra paramAtmadarzana kare che te ja mRtyunI pelI pAra jAya che. mA parnu prathama pAE zvetAzvatara (3.21) nA 'sarvAtmAnaM sarvagataM vibhutvAt' me vayana- pati cha. nIla pAhamA 'anAdimadhyAntamanantavIryam' gItA (11.10) no tathA 'ya AtmA apahatapApmA' chAndogya (8.7.1) no pratidhvani cha. zrI pAma tvaM strI tvaM 1. ka - 0tmAkam / 2. kha - paapau| 3. kha - pratI 'ca' iti nAsti / -vedopaniSad-08 tvaM strI tvaM pumAnasi tvaM kumAra uta vA kumArI tvaM jIrNo daNDena vaJcasi - iti (4-3), tathA vedAhametamajaraM purANam - iti (321) zvetAdhataravacasaH samAsaH / turyastu - ya etadviduramRtAste bhavanti - iti zvetAzvatarIyokteranukRtiriti / itazca paramAtmA jJAtavyaH, tajjJAnAdhigame kRtArthatAsambhavAdityAhanAsmin jJAte brahmaNi brahmacarya 'nejyA jApaH svastayo no pvitrm| nAhaM nAnyo no mahAnno kanIyAna niHsAmAnyo jAyate nirvishessH||29|| paramAtmajJAne samprApte sati brahmacaryaM yajJo japaH svastipaThanaM pavitradarbha yajJopavItaM vA kiJcidapi kartavyatayA nAvaziSyate / tatastvahaM nAsmi, anyo'pi nAsmi, ahaM mahAnnAsmi, ahaM kanIyAnapi nAsmi, itthamAtmA niHsAmAnyo nirvizeSazca jAyate / pumAnasi tvaM kumAra uta vA kumArI tvaM jIrNo daNDena vaJcasi' (4.3) tathA 'vedAhametamajaraM purANam' (3.21) me zvetAzvatarako saMkSepa cha. yo) pAE paer zvetAzvataranA 'ya etadviduramRtAste bhavanti' (3.1 tathA 10) vacananI anukRti che. paramAtmAne jANavA joIe, tenuM bIjuM kAraNa e che ke temane jANavAthI kRtakRtyapaNuM prApta thAya che. e ja kahe cha - martha :- mA praha-paramAtmAnuM jJAna thAya tyAre pralayartha, yajJa, japa, svastivAcana ke pavitra - darbha yA yajJopavIta-e kazuM kartavya rahetuM nathI. pachI to AtmA huM nahiM, bIjo nahIM, moTo nahiM, nAno nahiM, evo niHsAmAnya ane nirvizeSa thaI jAya che. 1. ka.ga - nevyaa| kha - tayyA / 2. kha - yAtaH sv0| 3. ka.kha.ga - na m0| 4. ga - na k0| 5. kha - vyaattiHsaa0| 6. kha - nirvikAzeSaH / 40
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88-vedavAdadvAtriMzikA -75 prAcInakAlAd brahmacaryaM gRhasthAzrama ityAdestatsambandhikartavyapAlanasya ca rItiH prclitaa'sti| brahmacaryaM dhArayitvA prathamamAzrame'dhyayana kriyamANamabhUt / dvitIye gRhasthAzrame'nekaprakArA yajJAH kartavyA iti niyamo'bhavat / vAnaprasthAzramastu tyAgAbhimukhaH, yasmin japaH svastipaThanaM pavitradarbhAsanopayogAdi kurvanti sma / prakRte saMnyAsAzramasatkasya brahmajJAnasya zreSThatAmAviSkatu sarvotkRSTakartavyatvena ca tat samarthayitamAha - yadA brahmajJAnaM bhavati, tadA prAktanasyAzramatritayasya kartavyAni vidhAnAni ca svayameva nirupayogIni bhavanti / brahmajJAnAnantaraM yA''tmadazA bhavati, tAM varNayati - tadA''tmA'ham - prathamapuruSo na bhavati / anyaH - tRtIyapuruSo'pi na bhavati / tasmina mahattvalaghutvAdibhAvo'pi na bhavati / sa sAmAnya bhAvArtha :- prAcIna kAlathI brahmacarya, gAdhya Adi AzramonI ane te aMgenA kartavyapAlananI prathA cAlatI AvI che. brahmacarya dhAraNa karI prathama AzramamAM zAstrAdhyayana karAtuM. bIjA gAharaNya AzramamAM anekavidha yajJo karavAnuM baMdhana hatuM. tyAgAbhimukha vAnaprastha AzramamAM ja5, svastivAMcana, tema ja pavitra gaNAtA darmAsana Adino upayoga karavAnI prathA hatI. kavi ahiM saMnyAsAzramanA brahmajJAnanI sarvazreSThatA ane sarvocca kartavyatA batAvatA kahe che ke jyAre brahmajJAna thAya che tyAre prathamanA traNe AzramonA kartavyo ane vidhAno svayameva anupayogI banI chUTI jAya che. brahmajJAna thayA pachInI AtmakathA varNavatAM kavi kahe che ke te vakhate AtmA huM - prathamapuruSa ke anya - tRtIyapuruSa raheto nathI. tema ja enAmAM moTApaNA ke nAnApaNAno bhAva paNa raheto nathI. e sAmAnya ane vizeSa banne prakArothI para thaI jAya che. brahAjJAnajanita AtmasthitinuM A varNana nirguNa ane hRddhAtIta bhUmikA sUcave che. jJAnapradhAna -vedopaniSad-4 vizeSalakSaNaprakAradvitayAdapi parastAd bhavati / brahmajJAnajaniteyamAtmasthitirnirguNAvasthA dvandvAtItabhUmikAM ca sUcayati / jJAnapradhAneSUpaniSatsu jJAnayogapradhAneSu ca gItAvacaneSu prakRtarItyaivAtmajJAnamAhAtmyamupalabhyate / itazca paramAtmA jJAtavyaH, tajjJAne sati zokAdivigamAdityAhanainaM matvA zocate nAbhyupaiti nApyAzAste mriyate jAyate vaa| nAsmilloke gRhyate no parasmin lokAtIto vartate loka eva / / 30 / / vijJAya paramAtmAnaM jJAtA na zocate, na kiJcit prApnoti, nApi kiJcit kAGkSate, na nidhanamupayAti, nApyutpadyate, nehaloke paraloke vA gRhyte| lokAtIto'pi sa loka eva vrtte| __ tadatrAyamabhiprAyaH / jIvanmukto brahmajJAnI janamadhye nivasannapi tadIyazoka-harSa-spRhA-janma-mRti-aihikAmutrikabandhanebhyaH parastAd bhUtvA upaniSadomAM ane jJAnayogapradhAna gItAnA vacanomAM A ja rIte AtmajJAnanuM mAhAnya varNavAyeluM che. paramAtmAne jANavo joIe, tenuM haju eka kAraNa e che ke paramAtmAne jANavAthI zoka vagere patA rahe che. me 1 he che - artha :- paramAtmAne jANyA pachI jJAtA nathI zoka karato ke nathI kAMI prApta karato. te AzA paNa nathI sevato, nathI marato ke nathI janma leto. te A ke paralokamAM pakaDAto ja nathI. te lokAtIta thayA chatAM lokamAM ja varte che. bhAvArtha :- kavie ahiM jIvanamukta brahmajJAnInI dazAnuM varNana karyuM che. tevo jJAnI loko vacce rahe che chatAM te sAdhAraNa lokonA zoka, harSa, AzA, janma, maraNa ane aihika-pAralaukika 1. kha - naathaashaa0| 2. ka- mRyate / 41
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8- vedavAdadvAtriMzikA lokAtIto bhavati / etAdRksthitisampAdanasya pradhAnaM sAdhanamAtmajJAnameva / gItAyAmIdRgjIvanamuktapuruSadazA'nekadhopalabhyate / kaThasatkAH - matvA dhIro na zocati iti ( 4-4), tathA na jAyate mriyate vA vipazcit - iti (3-18) uktayastvatra punaravatAraM prAptA iti pratibhAsate / tadevaM jJAnamAhAtmyamapi jJeyamAhAtmyAditi punarapi tadeva stauti - 77 yasmAt paraM nAparamasti kiJcid yasmAnnANIyo na jyAyo'sti kazcit / vRkSa iva stabdho divi tiSThatyekaH tenedaM pUrNaM puruSeNa sarvam / / 31 / / yataH paramaparaM vA na vidyate / yato laghu mahadapi na vidyate / ya eka evAkAze vRkSavannizcala Aste, tena puruSeNedaM sarvaM paripUrNaM vartate / baMdhanathI para hoI lokAtIta banI jAya che. AvI sthiti prApta karavAnA mukhya sAdhana tarIke ahiM AtmajJAnane ja nirdezeluM che. gItAmAM AvA jIvanamukta puruSanI dazAnuM aneka rIte varNana che. SSnA 'matvA dhIro na zocati' tathA 'na jAyate mriyate vA vipazcit' yo zabdo to prastuta padhamAM punaravatAra pAmelA bhAse che. A rIte paramAtmAnA jJAnanuM je mAhAtmya che, temAM kAraNa che jJeyarUpa paramAtmAnuM mAhAtmya, mATe pharIthI tene ja varNave che - artha :- jenAthI para ke apara kAMI nathI, jenAthI koI vadhAre nAnuM ke vadhAre moTuM nathI, je ekalo phUlokamAM vRkSanI peThe nizcala Ubho che. te puruSathI A badhuM paripUrNa che. bhAvArtha :- ahiM laukika vastuothI paramAtma puruSanI vilakSaNatA 42 vedopaniSad -88 atra laukikairvastubhiH paramAtmapuruSasya vailakSaNyaM virodhamayena pratipAdanena prkttiikRtm| yathA IzAvAsyopaniSadi taddUre tadvantike - iti (5) vacanAt, kaThopaniSadi - aNoraNIyAn mahato mahIyAniti (2-20) vacanAt, chAndogyopaniSadi - eSa yo AtmA'ntahRdaye'NIyAn... jyAyAn iti (3-14-3) vacanAcca yo bhAvaH pratipAditaH, sa eva bhAvo'tra zvetAzvatarIyamakhilaM padyaM ( 3-9) gRhItvA vyatirekeNa pUrvArdhe'bhihitaH / caramapAde tu yena sarvamidaM tatam iti gItAvacanasya pratidhvaniH zrUyate / upasaMharatinAnArkalpaM pazyato jIvalokaM nityAsaktA vyAdhayazcAdhayazca / yasminnevaM sarvataH sarvatattva 78 dRSTe deve no punastApameti / / 32 / / 4 virodhAbhAsI varzana dvArA vyakta yardha che. IzAvAsyamAM 'tadUre tadvantike' zavthI mane mAM 'aNoraNIyAn mahato mahIyAn' tathA chAndogyamA 'eSa yo AtmA'nta- hRdaye'NIyAn... jyAyAn' zabdhthI vidhibhuNe je bhAva pratipAdita thayo che, te ja bhAva ahiM kavie zvetAzvataranuM (3. E ) khANuM padya nemanuM tema vardha, vyatire'bhuje pUrvArdhamAM sUyavyo che. aMtima pAha 'yena sarvamidaM tatam' ( gItA 8.22) no pratidhvani che. upasaMhAra kare che - artha :- jIvalokanuM nAnArUpe darzana karanArane Adhio ane vyAdhio sadA vaLagelI rahe che. paraMtu pUrvokta prakAre sarva tarapha sarvatattvarUpa je deva che tenuM darzana thatAM ja draSTA pharI saMtApa nathI pAmato. 1. ga 0 kalpaH / 2. ka. ga 0 tyAzaktA /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ -vedopaniSad-08 zrImatsadguruprasAdena parameSThirasAmbaranayane (2065) vaikrame'bde zrItapAgacchIya - AcAryadevazrImadvijayaprema-bhuvanabhAnu-padma-hemacandrasUrIzvaraziSya AcAryavijayakalyANabodhisUrisaMstutA zrutakevalizrIsiddhasenadivAkarasUrivihitavedavAdadvAtriMzikAvRttirUpA vedopaniSad 88-vedavAdadvAtriMzikA jIvalokaM nAnArUpeNa pazyata Adhayo vyAdhayazca sadA'viyuktA eva tiSThanti / kintu pUrvoktarItyA sarvataH sarvatattvAtmako yo devaH, tasmin nibhAlite'valokayitA punaH santApaM na prApnoti / prAktaneSvazeSeSvapi kAvyeSu paramAtmano'dvaitasvarUpaM vyAvarNitam / ata upaniSadgItAnusAreNa dvaitAdvaitajJAnayoH phalaM prarUpayannAha- bhedajJAnAtsantApaH, abhedasaMvedanAttu santApAbhAva iti / chAndogyopaniSadi - tarati zokamAtmavid - iti (7-1-3) saGkSipte vacana AtmajJAnaphalaM proktam / arthApattyA bhedajJAjanyaH santApo'pi tatraiva vyaakhyaatH| sa evArtho'tra sUribhiH spaSTataraM pratipAditaH / tadevaM paramAtmavijJAne prayatitavyam, tasyaiva tAdAtmyaprayAsaprayojakatvenAzeSasukhasampanmUlatvAdityatra niSkarSaH / mithyA'stu duruktaM mama / zodhayantu kRtakRpA bhushrutaaH| iti caramatIrthapati-karuNAsAgara - zramaNabhagavanmahAvIrasvAmizAsane viramagAmavibhUSaNa - prazamarasanimagnazrIzAntinAthajinacaityasAnnidhye bhAvArtha :- ahiM kavie pahelAnA badhA padhomAM ekaMdara paramAtmAnuM advaitasvarUpa varNavyuM che. tethI upaniSado ane gItAnI peThe dvaita ane atajJAnanI phalazruti karatAM bhedajJAnathI saMtApa ane mAnathI saMtApano mabhAva vavi cha. chAnhojyanA 'tarati zokamAtmavid' me huuN| vA'yamA mAtmajJAnI ilazruti mane mardhApattithI bhedajJAnajanya saMtApanuM sUcana che, te ja bhAvane kavie ahiM vadhAre sASTatAthI varNavyo che. A rIte paMDitavarya zrI sukhalAla saMghavIkRta bhAvArthavivecanane AlaMbIne karelo TIkAnuvAda sAnaMda samApta thayo. 43