Page Text
________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिकाप्रतिपादनस्यैतदेव तात्पर्यं यत्परमात्मनः स्वरूपं लौकिकवस्तुसमतीतम्, विभूतिरप्यस्य लौकिकविभूतिमतिक्रम्य व्यवस्थिता । योगसूत्रे विभूतिपादे या विभूतयो निरूपितास्ता योगिसत्का अपि महाद्भुता वर्तन्ते ।
गीतायामेकादशमाध्याये श्रीकृष्णोऽर्जुनाय निजं घोरं विश्वरूपं दर्शितवान्, सोऽपि योगमहिमैव । अत्र तु सूरिभिर्योगिनोऽपि पर परमात्मा संस्तुतः, अत एव चमत्कारकृद्विरोधमयवर्णनेनालौकिकता प्ररूपिता।
प्ररूपणेयमतिप्राच्यकालीनकविरुढिसोपानशतमुल्लङ्घय सम्प्राप्तस्वरूपलाभा। ऋग्वेद इन्द्राग्निप्रभृतिसुराः सहस्राक्षत्वेन संस्तुताः । इत्थं च तत्कृता तेभ्योऽमरेभ्यश्चक्षुसहस्रयुतास्त इति माहात्म्यमारोपितम् (१-२३-३)। पुरुषसूक्ते तु सहस्रशीर्षा, सहस्रपाद् - इत्यपि पुरुषः विशेषितः (१-९०-१)। विश्वकर्मसूक्ते तु - विश्वतश्चक्षुरुत विश्वतो છે તે વિભૂતિઓ યોગીની છતાં અદ્ભુત છે. ગીતાના ૧૧ મા અધ્યાયમાં કૃષ્ણ અર્જુનને પોતાનું ઘોર વિશ્વરૂપ બતાવ્યું છે તે પણ યોગનો મહિમા છે. અહીં તો કવિ યોગીથી પણ પર એવા પરમાત્માને સ્તવે છે, એટલે જ તેણે ચમત્કારી વિરુદ્ધાભાસ વર્ણન દ્વારા અલૌકિત્વ સૂચવ્યું છે.
પ્રસ્તુત વર્ણન બહુ પુરાકાલથી ચાલી આવતી કવિપ્રથાના કેટલાય સોપાનો વટાવી આગળ વધેલું છે. ઋગ્વદના કવિઓ ઈન્દ્ર કે અગ્નિ આદિ દેવોને સ્તવે છે ત્યારે સહસ્રાક્ષ જેવું વિશેષણ વાપરી પોતપોતાના ઈષ્ટદેવોને હજાર ઑખવાળારૂપે મહત્ત્વ અર્પે છે. પણ પુરુષસૂક્તનો ઋષિ પુરુષનું વર્ણન કરતાં તેને માત્ર સહમ્રાક્ષ વિશેષણ આપી સંતોષ નથી પામતો, તે તો પુરુષને સહસશીર્ષ અને સહસંપાદુ પણ કહે છે. વિશ્વકર્મા સૂક્તનો પ્રણેતા હજાર નેત્ર, હજાર પણ કે હજાર મસ્તકથી સંતુષ્ટ નથી થતો, તે તો વિશ્વભ્રષ્ટા દેવને १. ऋग्वेद १.२३.३ १.७९.१२ । २. ऋग्वेद १.९०.१ ।
२६
-वेदोपनिषद्-28 मुखो विश्वतो बाहुरुत विश्वतः पात् (१०-८१-३) इत्यपि प्रोच्य सहस्रादिका महत्योऽपि सङ्ख्यास्तिरस्कृताः।
एवञ्च ऋग्वेदे विशेषणविकासः कालक्रमपिशुन इति प्रतिभासते। यजुर्वेदेऽथर्ववेदादावपि तान्येव ऋग्वेदोपन्यस्तानि विशेषणान्युपलभ्यन्ते । कालक्रमेणातिविकसितोऽप्ययं विशेषणविस्तार सगुणभूमिकामनतिशय्यैव व्यवस्थितः, इति वेदस्तुतिमुद्रा।।
किन्तु पाश्चात्यैस्तन्मुद्रामतिक्रम्य निर्गुणभूमिकां प्रति दृष्टिः प्रसारिता। तल्लक्षणान्युपलभ्यन्ते प्राच्येषूपनिषत्सु गीतायां च । यदा तु परब्रह्मणः प्रतिष्ठा स्फुटीभूता, तदा तु निर्गुणस्वरूपचिन्तनं पराकाष्ठा प्रापितम् । एवं सत्यपि सगुणवर्णनाऽपि नान्तमिता । अत एव श्वेताश्वतरे गीतायां च सत्यपि निर्गणपरमात्मप्ररूपणे - सहस्रशीर्षा 'विश्वतश्चक्षुरुत विश्वतो मुखो विश्वतो बाहुरुत विश्वतः पात् (१०-८१-३)' કહી હજાર કે તેથી મોટી કોઈ સંખ્યાને પણ અવગણે છે. ઋગ્વદના વિશેષણવિકાસમાં કાલક્રમની ગંધ આવે છે. ત્યાર બાદ યજુર્વેદ અને અથર્વવેદ આદિ ગ્રંથોમાં એ જ ઋગ્વદના વિશેષણો જ્યાં ત્યાં મળે છે. આ વિશેષણોનો કાલકમસૂચક વિકાસ ગમે તેટલો થયો કે વિસ્તર્યો હોય છતાં વેદોની સ્તુતિઓ સગુણભૂમિકાથી આગળ વધી નથી એમ કહી શકાય.
પરંતુ ધીરે ધીરે ચિંતકો સગણરૂપથી આગળ વધી નિર્ગુણચિંતન તરફ વળતા જતા હતા. એના લક્ષણો પ્રાચીન ઉપનિષદો અને ગીતામાં નજરે પડે છે. જ્યારે પરબ્રહ્મની સ્થાપના સ્પષ્ટ થઈ ત્યારે નિર્ગુણસ્વરૂપનું ચિતંન પરાકાષ્ઠાએ પહોંચ્યું છે, તેમ છતાં તત્વચિંતકો અને કવિઓ પુરાણી સગુણ વર્ણનની પ્રથાને પણ ચાલુ રાખે છે. તેથી જ શ્વેતાશ્વતર અને ગીતાકાર પરમાત્માનું નિર્ગુણ વર્ણન કરવા छdi 'सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात्' (श्वे० ३.१४) त्या: ३
16
| SR No. | 008879 |
| Book Title | Vedavada Dvantrinshika |
| Original Sutra Author | Siddhasen Divakarsuri |
| Author | Jaykalyanbodhisuri |
| Publisher | Jinshasan Aradhana Trust |
| Publication Year | 2010 |
| Total Pages | 43 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati & Yoga |
| File Size | 471 KB |