Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
णमोत्थु णं समणस्स भगवओ महावीरस्स
શ્રી ભુવનભાનુસૂરિ જમશતાબ્દીમાં નવલું નજરાણુ - ૧૦
नवनिर्मित - 'वेदोपनिषद्' - संस्कृतवृत्तिविभूषिता प.पू.श्रुतकेवलिश्रीसिद्धसेनदिवाकरसूरिविरचिता
वेदवादद्वात्रिंशिका
® मूलसंशोधनम् - संस्कृतवृत्तिनवसर्जनम् - सम्पादनम् 9 प.पू.बैराग्यदेशनादक्ष-आचार्यदेवश्रीमद्विजयहेमचन्द्रसूरीश्वरशिष्य
प.पू.आचार्यदेवश्रीमद्विजयकल्याणबोधिसूरीश्वराः
• મૂળકૃતિ : વેદવાદદ્વાત્રિશિકા (સંસ્કૃત ૩૨ શ્લોક) • મૂળતિકાર : શ્રુતકેવલી પરમકવિ શ્રીસિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિ મહારાજ • સંસ્કૃતવૃત્તિ નવસર્જન + સંપાદન : પ.પૂ.વૈરાગ્યદેશનાદલ આચાર્યદેવ
શ્રીમદ્વિજય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શિષ્ય પ.પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય
કલ્યાણબોધિસૂરીશ્વરજી મહારાજ • નૂતનવૃત્તિ આલંબન : પંડિતશ્રી સુખલાલજીકૃત વેદવાદદ્વાત્રિશિકા
ભાવાર્થ વિવેચન • વિષય : વેદો-ઉપનિષદોમાં નિરૂપિત તત્ત્વ. • વિશેષતા : માત્ર ૩૨ શ્લોકોમાં વિરાટ વૈદિક સાહિત્યનો અર્ક. દ્રવ્યાસ્તિક
નયના પરિશીલન માટે એક પઠનીય આલંબન. શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિ મહારાજાની અપ્રતિમ પ્રતિભાનો આ ગ્રંથમાં ડગલે
ને પગલે સાક્ષાત્કાર થાય છે. • પ્રકાશક : શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ, મુંબઈ • પઠનપાઠનના અધિકારી : ગીતાર્થગુરુ અનુજ્ઞાત આત્મા • આવૃત્તિ : પ્રથમ, પ્રકાશન વર્ષ-વિ.સં. ૨૦૬ ૬, વી.સં. ૨૫૩૬ , ઈ.સ.૨૦૧૦ © શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ - પ્રસ્તુત ગ્રંથના કોઈ પણ અંશનો ઉપયોગ કરતાં પૂર્વે લેખક અને પ્રકાશકની લેખિત મંજૂરી જરૂરી છે. આ ગ્રંથ જ્ઞાનદ્રવ્યમાંથી પ્રકાશિત થયો હોવાથી ગૃહસ્થોએ તેની માલિકી
કરવી હોય, તો તેનું મૂલ્ય જ્ઞાનખાતામાં અર્પણ કરવું. • પ્રાપ્તિ સ્થાન : શ્રી જિનશાસને આરાધના ટ્રસ્ટ
શ્રી ચંદ્રકુમારભાઈ જરીવાલા, દુ.નં. ૫-૬, બદ્રિકેશ્વર સોસાયટી, મરીન ડ્રાઈવ ઈ રોડ, મુંબઈ-૨, ફોન : ૨૨૮૧૮૩૯૦, ૨૨૨૪૪૭૩. શ્રી ચંદ્રકાંતભાઈ એસ. સંઘવી, બી, અશોકા કોપ્લેક્ષ, પહેલા ગરનાળા પાસે, પાટણ-૩૮૪૨૬૫. (ઉ.ગુ.), મો. : ૯૯૦૯૪૬૮૫૭૨ શ્રી બાબુભાઈ સરેમલજી બેડાવાળા, સિદ્ધાચલ બંગ્લોઝ, સેન્ટ એન હાઈસ્કૂલ પાસે, હીરા જેન સોસાયટી, સાબરમતી, અમદાવાદ-૫. મો. : ૯૪૨૬૫ ૮૫૯૦૪. મુદ્રક : શ્રી પાર્શ્વ કોમ્યુટર્સ, અમદાવાદ. ફોન : ૦૭૯-૨૫૪૬૦૨૯૫
® आलम्बनम् छ पण्डितश्रीसुखलालसङ्घवीकृतं वेदवादद्वात्रिंशिकाभावार्थविवेचनम्
© प्रकाशक श्री जिनशासन आराधना ट्रस्ट
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
88— વેવવાદ્રઢત્રશિl -
य एनं विदुरमृतास्ते भवन्ति
-વૈદ્યોનપછ સુધારા-વધારાઓ કરવા સાથે આ ટીકાનું સર્જન કરવામાં આવ્યું છે. પ્રાચીન તાડપત્રી અને હસ્તાદર્શો દ્વારા મૂળ ગ્રંથનું સંશોધન પણ કરવામાં આવ્યું છે. જેનો પરિચય આ મુજબ છે.
काखलायलगाडावानविद्यमायाamni समयशायाग्राहकसमालेमावातीसावा सबटामावताहश्चमाधानक्षतममानशासधिनिवासाकसमात्यायन मावतारश्यधिवासावरसावत नेमतिविधरुपमाविवाहविवारवाना सनीतिकविनितातानेमनासारजमिन। नासपातायकायकानवाल
[ - ભાંડારકર ઈન્સ્ટીટ્યુટ - પૂના, તાડપત્રી નં.૬૭ ]
rafી પાઇ-પાનમ મહાર- પરનr it/h રજાના | મનમોજી | શ - શ કરી ન કે કાકા કા કા કક, વ ન
જાય ? રાખવામી વિંગિ પfiાયામનાથ કપાક માસિક ચીનનીય કામ પાપડી
વણિકને IT INTRIક કમ કોઝનમ, વિકિપnth કદ પ પ યાદવ વ ર જ થાક દરમી મા , મા
માં કી.ના ના કાપા પા ૧ કરે નામના નાના નાના 11 min
11 ન કરી કા નામ ના મ મ | ય | | કાકી કા મ ણ મા ન કર મીન પર કાબૂ ર | નવેમમન કા કા કે * જ તે ના પત્રકારના શાયર 1 Rા નાનામ,માનની ગ.પ વર ની વાત કરે
મા કામ કરી નાસી ગયો દર મા નવા H1 B ની છે. કાલકા કેમ નt E F કી
પfor a મિ કા નામ જ તેલ વાહકતા નવા કાર ની સામે મકર - - 1 - - વાઘ માં નામ
.
11 ના કાકા Hકા જ 'પ્રજા માનવામા જકti રાક વપરાશ 1 કt,મુક મા કામ મ ન વ સ ચ નાના 1ર મારી છે કરવામાdiફ, aka t = કુરાના પાક મા ા યાપનેક ઘaછે
જિનશાસનના ગગનમાં સૂર્ય બનીને ચમકતા શ્રુતકેવલી શ્રીસિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિ મહારાજાએ પોતાના અગાધ શ્રુતસાગરને અર્થગંભીર ગ્રંથોમાં તેમણે ઠાલવી દીધો છે. જેમાનો એક ગ્રંથ છે. વેદવાદદ્વાર્નાિશિકા. પૂજ્યશ્રીએ સ્પેલી બાવીશ દ્વાગિશિકાઓ આજે ઉપલબ્ધ થાય છે. જેમાં સાંખ્યદર્શન, ન્યાયદર્શન, નિયતિવાદ વગેરે અનેક વિષયો પર તેમણે અતિગહન દ્વાનંશિકાઓ રચી છે. તે જ રીતે પ્રસ્તુત દ્વાવિંશિકા વેદાંતદર્શન પર રચી છે. માત્ર ૩૨ શ્લોકોમાં વેદો, ઉપનિષદો, ભગવદ્ગીતા વગેરે ગ્રંથોના તત્ત્વોને તેમણે જે રીતે ગુંથી લીધા છે, તે જોતા મંત્રમુગ્ધ થઈ જવાય છે.
પૂજ્યશ્રીની ષષ્ઠી દ્વાચિંશિકા, અષ્ટમી દ્વાવિંશિકા અને અષ્ટાદશી દ્વાચિંશિકા ઉપર ટીકાનું સર્જન કર્યા પછી પ્રથમ પાંચ દ્વાવંશકાઓના ચૂંટેલા શ્લોકો પર સંસ્કૃત રહસ્યાનુવાદ લખ્યો. આજે પ્રસ્તુત નવમી દ્વાવિંશિકાની વૃત્તિ સંપન્ન થઈ રહી છે. એ પુણ્યપુરુષને એક વધુ શ્રદ્ધાંજલિ અર્પતા ધન્યતા અનુભવું છું.
આ પૂર્વે જે ટીકાઓ લખી તેના કરતા આ ટીકા તદ્દ્ન ભિન્ન પ્રકારની છે. પૂર્વની ટીકાઓ પ્રાચીનટીકાશૈલીને અનુસાર એક-એક પદના તાત્પર્યો અને રહસ્યોનું ઉદ્ઘાટન કરતી હતી. આ ટીકામાં શ્લોકનું સુગમ અવતરણ અને સંભવિત આધારગ્રંથોની આધારગ્રંથોની તુલનાનું પ્રાધાન્ય છે. અને આ શૈલીભેદનું કારણ એ છે કે આ ટીકા પંડિતવર્યશ્રી સુખલાલ સંઘવી કૃત વેદવાદદ્વાવિંશિકાના ભાવાર્થવિવેચનના આલંબને લખાઈ છે. તેથી આ ટીકાનું શ્રેય પણ પંડિતજીને ફાળે જાય છે.
૬૫ વર્ષ પૂર્વે લખાયેલ એ ભાવાર્થવિવેચનમાં આવશ્યક અનેક
[ ૬ - શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા (ભાવનગર) મુનિશ્રી ભક્તિવિજય સત્ય પ્રતિ નં.૧૦૨૧]
क
નુ સમ શથિ ભિષણમાં વિવાકિય કામાકા માયનોર પાપ चमिनयमनामहराजावयचनकालिसकnिgmमामासानिया માં મુક' | | | ' વર નરમ તા. 3
જા हानप्रस्थानमाशययनमायनर बननाबालिवनि विनिर्म પદ પરથી રાજી . | | * * * * *
* * * * * 1 મFFAIR गापिकाकानाम्बवनीतासरमपिगरिशचनमापिनुमंगतिया पुरुषमायनोपनगर-कालन नविनविधीपyth कलपकनीमी यासादामश्विन मनिप्रहामपलियाममुपेया। शिनरारीपरिक्वाटेम्पणविरामीनपात्यानुवापिसबैपवितीय मदानपात्यनारपत्र। (friામના '.1% fમ વન ન + રિજનિન પાનિ ન મ નવ જ કે જો
ના કાકા કામ Triાનંમi raષ ક્ષા, ના મન મા નરમ પર પગ માં મમ: જf it 15 * * * શા છે | મી પણ
મતને उपनयनविविधकतमनभवनविषय पनामावनिपालनासमरभुवनमित्य ક
' વ જ કલાકમાં મકાન ય ર લraણમા "કમ પર કાર पतिसमनिसनम या स्वयमभागकराहक्षपोषणाबाजार नेपाली समा गहा मदनसीम in | TET | Tfilm & T F T T T T TT નો 4
*
[ 1 - શ્રી કૈલાસસાગરસૂરિ જ્ઞાનમંદિર (કોબા), પ્રતિ નં.૧૩૦૧૦, પત્ર-૨૨]
એક ખાસ વાત, વેદાંતદર્શનના સંગ્રહરૂપ આ દ્વાવિંશિકામાં જણાવેલ પદાર્થોનો સ્યાદ્વાદ દૃષ્ટિથી સમન્વય થઈ શકે. એ અલગ વાત છે, બાકી આ દ્વાચિંશિકાનું પ્રતિપાધ મુખ્યપણે જૈન મતને
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
-વૈદ્યોના–ચ્છ
—વૈદ્રવીત્રશામાન્ય છે, એવું ન સમજવું. ભાવાર્થવિવેચન-આલેખક પંડિતજીનું સર્વ નિરૂપણ સમ્મત છે. એવું પણ ન સમજવું. તુલના વગેરે દૃષ્ટિએ ઉપયોગી હોવાથી જ તેનું આલંબન લીધું છે. અને તથાવિધ અંશે જ લેખનની ઉપાદેયતા સમજવી. છઘસ્થતા, મતિમાંધ આદિને કારણે આ પ્રબંધમાં જે પણ ક્ષતિઓ રહી ગઈ હોય તેનો નિર્દેશ કરવા બહુશ્રુતોને મારી નમ્ર પ્રાર્થના છે.
કરુણાસાગર ચરમતીર્થપતિ શ્રમણ ભગવાન શ્રીમહાવીરસ્વામિની અનરાધાર કૃપાથી, વિરમગામવિભૂષણ શ્રીશાન્તિનાથજિનચૈત્યની પાવન છાયામાં, વૈરાગ્યદેશના દક્ષ પ.પૂ.આચાર્યદેવશ્રીમદ્વિજય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના પ્રસાદથી પ્રસ્તુત સર્જન-સંશોધન-સંપાદન સંપન્ન થયું છે. સંશોધનમાં ઉપયુક્ત હસ્તાદર્થોની સંરક્ષક સંસ્થાઓ તથા જેમના સૌજન્યથી એની નકલો પ્રાપ્ત થઈ એવા રાષ્ટ્રસંત પ.પૂ.આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય પાસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજા તથા પ.પૂ. મુનિરાજશ્રી કૃપાબિંદુવિજયજી મ.સા. ને શતશઃ અભિનંદન ઘટે છે. શ્રી પાર્થકોમ્યુટર્સ - શ્રી વિમલભાઈએ ટાઈપસેટીંગ આદિનું પરિશ્રમસાધ્ય કાર્ય પણ કુશળતાથી પાર પાડ્યું છે.
પ્રસ્તુત પ્રબંધને માધ્યમે વાચક સ્વ-પરનું કલ્યાણ કરે એ જ શુભાભિલાષા સાથે...જિનાજ્ઞા વિરુદ્ધ લખાયું હોય તો મિચ્છામિ દુક્કડમ્.
- પ.પૂ.વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાનો ચરણકિંકર
વિજય કલ્યાણબોધિસૂરિ
અષાઢ વદ ૧૧ વીર સંવત્ ૨૫૩૫, વિરમગામ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ चेदवादद्वात्रिंशिकावृत्तिरुपा वेदोपनिषद् ॥
इह हि परमकारुणिकः श्रुतकेवली भगवान् श्रीसिद्धसेनदिवाकरसूरिः वेदान्तमतं सङ्ग्रहीतुमीप्सुर्वेदवादद्वात्रिंशिकामारभमाणस्तत्राद्यश्लोकमाह
अजः पंतङ्गः शबलो विश्वमयो धत्ते गर्भमचरं चरं च। योऽस्याध्यक्षमकलं सर्वधान्यं वेदातीतं वेद वेद्यं स वेद ।।१।।
पतङ्गः शबलो विश्वमयश्चैवम्भूतो योऽजोऽचरं चरं च गर्भ धत्ते, अस्येति गर्भस्य तदाधानकर्तुर्वाऽध्यक्षम् - निर्गुणं ब्रह्म, अकलम्, सर्वबीजं वेदातीतं च यो वेद, स एव वेद्यं वेद, इति समासार्थः ।
અર્થ :- પતંગ, શબલ અને વિશ્વમય એવો અજ (ચેતન યા સગુણ બ્રહ્મ) અચર તેમ જ ચર એવા ગર્ભનું આધાન કરે છે. આના - ગર્ભ યા તેના આધાયકના અધ્યક્ષ-નિયામક (નિર્ગુણ બ્રહ્મ), અકલ, સર્વના બીજ તેમ જ વેદથી અતીત અને છતાં વેધ છે તેને જે જાણે છે તે જ જાણે છે.III
ભાવાર્થ :- અહીં સાંખ્ય – યોગની ભેદ દષ્ટિએ વિચારતાં અજરૂપે જીવાત્મા અને અધ્યક્ષરૂપે પરમેશ્વર લઈ શકાય, તેમ જ વેદાન્તની અભેદદષ્ટિએ વિચારતાં અજરૂપે સગુણબ્રહ્મ અને અધ્યક્ષરૂપે નિર્ગુણબ્રહ્મ લઈ શકાય. ગમે તે દૃષ્ટિએ અર્થ કરતાં એટલું તત્વ તો સમાન જ છે કે ચરાચર વિશ્વનું ધારણ, પોષણ અને સંવર્ધન ચેતનતત્ત્વને આભારી છે. તેથી ચરાચર વિશ્વને અજના ગર્ભ તરીકે કવિએ વર્ણવ્યું છે. ચરાચરભૂતરૂપ હેમાણ્ડમાં બ્રહ્મદેવ પ્રકટ થયા અને તે બ્રહાદેવ બ્રહાજન્ય છે, આવું મહાભારતનું વર્ણન સામે રાખી અહીં એવો પણ અર્થ કરી શકાય કે અજ પોતે ચરાચર ગર્ભમાં અવતરે
-वेदोपनिषद्-08 विवेचयाम एनमेव श्लोकं साङ्ख्य-योगसत्कया भेददृष्ट्या वेदान्तिनोऽभेददृष्ट्या च। अज इत्यत्र जीवात्मा, अध्यक्ष इति तु परमात्मेति साङ्ख्यसन्दृष्टपन्थाः। वेदनयेन तु विचार्यमाणोऽजा सगुणब्रह्म, निर्गुणब्रह्म चाध्यक्षम् । सर्वत्राप्येतत्तत्त्वं तु समानमेव यच्चराचरविश्वस्य धारणं पोषणं संवर्धनं च चेतनतत्त्वमूलकम् । अत एवाजगर्भत्वेनैतच्चराचरं विश्वमिति सूरिभिावर्णितम् । चराचरभूतरूपे हेमाण्डे प्रकटीभूतो ब्रह्मजन्यो ब्रह्मदेव इति महाभारतग्रन्थानुसारेण त्वयमप्यत्रार्थ:- अजः स्वयमेवावतरति चराचरात्मके गर्भे, किमुक्तं भवति ? ब्रह्मात्मकेनाकलेन निर्गुणतत्त्वेनाजलक्षणो ब्रह्मदेवः सचराचरे विश्वे जायत इति । अज एव पतङ्गः, सूर्यवत् प्रकाशमानत्वात् ।
स एव शबलो विश्वमयश्चोक्तः, तत्रायमभिप्रायः, यदैव चेतनतत्त्वं प्राकृतगुणानुभावेन मायास्पन्दनेन वा चित्रतां प्रतिपद्यते, नानारूपसर्जने साभिमुखभावं भजते, तदैव तच्चराचरप्राकृतिकसृष्टौ जनकतामुपयाति, यद्वा तस्यामाविर्भवति।
सेश्वरसाङ्ख्यनयेन वेदान्तविचारेण वा भोक्तृभोग्ययोः किञ्चिછે એટલે કે બ્રહારૂ૫ અકલ નિર્ગુણતત્તથી અજરૂપ બ્રહ્મદેવનો ચરાચર વિશ્વમાં જન્મ થાય છે.
અજને પતંગ કહેલ છે, કેમ કે તે સૂર્યની પેઠે પ્રકાશમાર્ છે. તેને શબલ અને વિશ્વમય વિશેષણ આપી એમ સૂચવ્યું છે કે જ્યારે ચેતનતત્ત્વ પ્રાકૃત ગુણોના પ્રભાવથી કે માયાના સ્કૂરણથી ચિત્રરૂપ બને છે અને નાના રૂપનું સર્જન કરવા અભિમુખ બના છે, ત્યારે જ તે ચરાચર પ્રાકૃતિક સૃષ્ટિનું જનક બને છે અથવા એ સૃષ્ટિમાં પ્રકટ થાય છે.
સેશ્વરસાંગની કે વેદાન્તની દૃષ્ટિએ ભોક્તા અને ભોગ્ય બન્નેનું કોઈ નિયામક તત્વ હોવું જ જોઈએ એવો સિદ્ધાન્ત છે. તેથી
१. ख - तंग श०। २. ख - योसाध्य०। ३. क.ख- सर्वधानम् । ४. ख - वेदानीतम् । ग - बदातीतम् । ५. क. ख. - वेदः ।
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिका नियामकमावश्यकम् । अत एव तन्नियामकं तत्त्वमेव सूरिभिर्भाग्यस्य विश्वस्य भोक्तुश्च पुरुषस्याध्यक्षत्वेनोदितम् । अध्यक्षः परमात्माऽकलस्य प्रकृतितत्त्वस्य क्लेशकर्मादेर्निर्मुक्तः, प्राणादिकलाभिश्चाप्यस्पृष्टः, तथाऽप्यसौ सर्वभोग्यभोक्तृवर्गस्य बीजम्, सन्मात्रबीजभावात्परमात्मनः, सन्मात्रनिधानत्वाच्च । परमात्मा नामावाङ्मनसगोचर इति विचारकाः, अत एव वेदातीतोऽसाविति सूरयोऽभिदधन्ति। न च वेदेष्वपि તે નિયામક તત્વને જ કવિએ ભોગ્ય વિશ્વ અને ભોક્તા પુરુષના અધ્યક્ષ તરીકે વર્ણવેલ છે. કવિ વર્ણવે છે કે અધ્યક્ષ પરમાત્મા અકલ એટલે પ્રકૃતિ તત્ત્વની ક્લેશકર્માદિ કે પ્રાણ આદિ કલાના પર્શથી સર્વથા મુક્ત છતાં તે સર્વ ભોગ્યભોક્તવર્ગનું બીજ છે. કેમ કે જે કાંઈ છે તે સર્વનું બીજ પરમાત્મા છે. પરમાત્મા જ સર્વનું નિધાન છે. પરમાત્માને ચિંતકોએ વાણી અને મનથી અગોચર વર્ણવેલો હોઈ કવિ પણ તેને વેદાતીત કહે છે. વેદોમાં તેવા પરમાત્માનું વર્ણન ન હોય તેથી પણ વેદાતીત કહેવાય. મત્રોનો પાઠ માત્ર થતો અને અર્થચિંતન નહીં એવો કૌત્સનો મત માનીએ તો પણ પરમાત્મા વેદાતીત કહેવાય, અને વેદ વર્ણન કરે તોય તે છેવટે શબ્દાત્મક હોવાથી સંપૂર્ણપણે પરમાત્માનું વર્ણન કરી ન શકે એ દષ્ટિએ પણ તે વેદાતીત કહેવાય. કવિનું કહેવું એમ છે કે પરમાત્મા શબ્દગમ્ય નથી છતાં તે ોય તો છે જ. એટલે જે એવા પરમાત્માને ધ્યાન કે સ્વાનુભવથી જાણે છે તે જ જાણે છે.
સેશ્વર સાંખ્ય અને અદ્વૈત વેદાન્તની દૃષ્ટિએ ઉપર અર્થ ઘટાવવામાં આવ્યો છે તેવી જ રીતે જૈન દૃષ્ટિએ પણ પ્રસ્તુત પધનો અર્થ બરાબર ઘટે છે. કેમ કે જૈનદૃષ્ટિ પ્રત્યેક ચેતનની બે અવસ્થા સ્વીકારે છે. તાત્વિકપણે - નિશ્ચય દૃષ્ટિએ તે આત્માને અધ્યક્ષસાક્ષીરૂપ કર્તુત્વ-ભોકતૃત્વની કલાથી વિહીન અને શબ્દ અગમ્ય માને ૧. નિરુક્ત ૧.૫ /
-વૈપનિષ– तथाविधपरमात्मवर्णनमुपलभ्यत इत्यपि वेदातीतोऽसौ । कौत्साभिप्रायेण तु मन्त्रपाठमात्रमर्थविचारविरहितं भवतीत्यतोऽपि वेदातीत एव परमात्मा ।
किञ्च व्यावर्ण्यतां वेदः, तथापि शब्दात्मकत्वेन परिपूर्णतया परमात्मनिर्वर्णनेऽसमर्थ एवेत्यपि वेदातीतः परमात्मा ।
तदेवं शब्दगम्यत्वाभावेऽपि गम्यस्तु स भवत्येव, ध्यान-स्वानुभवविज्ञेयत्वात् । तमवलम्ब्य य एनं जानाति, स एव वेद्यम् - विज्ञेयत्वेनाभिमतं परमतत्त्वं जानाति । ___इत्थं च विवेचितं वृत्तं सेश्वरसाङ्ख्यसमीक्षयाऽद्वैतवेदान्तविचारेण च । जैननयेनापि प्रस्तुतः पद्यार्थः सङ्गतिमङ्गति । यतस्तन्नयेन प्रत्येकोऽपि चेतनो द्विविधावस्थः, तत्त्वेन - निश्चय-दृष्ट्याऽऽत्माऽध्यक्षः साक्षिरूपः, कर्तृत्वभोक्तृत्वकलाविकलः, शब्देनागम्यश्च । व्यवहारनयेन तु स एवात्मा कर्मसम्बन्धसम्प्राप्तशबलभावो नानारूपधरश्च । अद्वैतपरब्रह्मणो जीवभेदस्य च यः सम्बन्धः, तत्र योऽभिप्रायो वेदान्तिनः, स एव जैननयेन प्रत्येकस्वतन्त्रचेतनस्य निश्चयव्यवहाराभिमते स्वरूपसम्बन्धेऽपि विद्यते। છે. જ્યારે વ્યાવહારિક દૃષ્ટિએ તે આત્માને કર્મના સમ્બન્ધથી શબલ તેમજ નાનારૂપઘારી માને છે. અદ્વૈત પરબ્રહ્મ અને જીવભેદ એ બેના સમ્બન્ધનો જે ખુલાસો વેદાન્ત કરે છે તે જ ખુલાસો જૈનદષ્ટિએ પ્રત્યેક સ્વતંત્ર ચેતનના તાત્વિક અને વ્યાવહારિક સ્વરૂપના સમ્બન્ધ વિષે છે.
ઋગ્વદ મડલ ૧ સૂક્ત ૧૬૪ ના મ– ૨૦ માં જાણે સેશ્વર સાંખ્યનું બીજ હોય તેવી રીતે એક જ વૃક્ષ ઉપર રહેલ બે પંખીઓનું વિશ્વમાં રહેલ જીવાત્મા અને પરમાત્મા સાથે રૂ૫ક કરી વર્ણન
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिका
ऋग्वेद आद्यमण्डले सागरारिसूर्यप्रमिते सूक्ते रावणाक्षसङ्ख्ये मन्त्रे सेश्वरसाङ्ख्यबीजसङ्काशं रूपकमेकं व्याख्यातम्, यथैकस्मिन्नेव वृक्षे द्वौ पक्षिणौ, तत्रैको विश्ववर्ती जीवात्मा, अपरस्तु परमात्मा । उभयोरपि समानः स्वभावः, द्वयोश्च सहचरमित्रभावः। तयोरेको जीवात्मसज्ञितः स्वादु कर्मफलमास्वादयति । द्वितीयस्तु तदास्वादमन्तरेणैव प्रकाशते।
अग्रेतनेऽपि मन्त्रद्वये प्रोक्तमेव रूपकं विस्तृततयोपलभ्यते । तयोः प्रकारान्तरेण जीवात्मानो व्यावर्णिताः । रूपकमिदमत्यन्तमनुरूपं मनोहरं च। अत एवानेकवर्षसहस्रानन्तरमपि नास्य विस्मृतिः, अपि तु तत्त्वज्ञानविकासस्पर्द्धयैवार्थविकासभाजनत्वमेवाभवत् । ___ इदमेव ऋग्वेदमन्त्रत्रितयमथर्ववेदेऽपि नवमकाण्डे नवमसूक्तेऽप्युपलभ्यते । मुण्डकोपनिषदि तृतीयमुण्डक आद्यखण्डे पक्षिद्वयरूपकमन्त्रस्तु स एव, किन्त्वनन्तरमन्त्रेऽयमाशयः प्रकटीकृतः - वृक्षस्त्वेक કરવામાં આવ્યું છે. બે સમાન સ્વભાવનાં સહચારી મિત્ર જેવાં પંખીઓ એક જ વૃક્ષને આશ્રિત રહેલાં છે. તેમાંથી એક-જીવાત્મા સ્વાદુ ફલ (કર્મફલ) ને ચાખે છે, જ્યારે બીજું પંખી-પરમાત્મા એવું કુલ ચાખ્યા સિવાય જ પ્રકારે છે. આ પછીના જ બે આગલા મત્રોમાં પણ વૃક્ષ અને પંખીઓનું રૂપક વિસ્તારી સહેજ ભંગીભેદથી પુનઃ જીવાત્માઓનું વર્ણન કરેલું છે. આ રૂપક એટલું બધું સચોટ અને આકર્ષક છે કે તે ચાયાને હજારો વર્ષ વીતી ગયાં, છતાં તે ચિંતકો અને સામાન્ય લોકોના વિચારપ્રદેશમાંથી ખસવાને બદલે તત્ત્વજ્ઞાનના વિકાસની સાથે અર્થથી વિકસતું ગયું. અથર્વવેદના કાઇ ૯ સૂક્ત ૯ માં એ જ ઝર્વેદના ત્રણ મિત્રો છે. જ્યારે મુક ઉપનિષદ મુંo 3 ૧ માં બે પક્ષીના રૂપકનો મન તો એ જ છે, પણ ત્યાર બાદ બીજા મનમાં એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે વૃક્ષ એક
-वेदोपनिषद्-98 एव, तथाऽपि तत्र लुब्धतामुपयातः पुरुषो दैन्यानुभावेन मोहमनुप्राप्तः सन् हर्षविषादावनुभवति । तथापि स लुब्धः पुरुषो यदा समानवृक्षारूढमन्यं समर्थमलुब्धं निर्मोहं पुरुषं पश्यति, तदा स्वयमपि निर्मोहीभवति । ___ एकवृक्षाश्रितपतत्त्रिद्वयरूपकेण ऋग्वेदेऽथर्ववेदे वा योऽर्थो विवक्षितः, स एव मुण्डककृता मन्त्रान्तरे स्फुटीकृत इति प्रतिभासते, तथा च - या पुरुषो वृक्षे लुब्धः स मोहेन दुःखीभवति, द्वितीयस्तु पुरुषः समर्थतयाऽलुब्धः, यद्दर्शनेन लुब्धस्यापि निर्मोहतोपजायत इत्यर्थतो मुण्डकोपनिषदि।
श्वेताश्वतरे तुर्याध्ययनेऽपि मुण्डकमन्त्रद्वितयग्रहणपुरस्सरं जीवात्मपरमात्मनोः स्वरूपं परस्परसम्बन्धश्च व्यावर्णितौ, इदं च नवीनमपि मनोहरं रूपकं योजितम् । यत्र बद्धमुक्तलक्षणं पुरुषद्वयं व्याख्यातम् । तत्रैवाजरूपकेणेदं सूचितम् - एकोऽजः = बद्धजीवो भोगाभिमुखજ છતાં તેમાં લુબ્ધ થએલો પુરુષ દીનતાને લીધે મોહ પામતો હર્ષવિષાદ અનુભવે છે. પણ તે લુબ્ધ પુરુષ જ્યારે તે જ વૃક્ષ ઉપર રહેલ બીજા સમર્થ-અલુબ્ધ અને નિર્મોહ પુરુષનું દર્શન કરે છે ત્યારે તે પોતે પણ નિમહ બને છે. એક જ વૃક્ષને આશ્રિત બે પક્ષીઓની રૂપક દ્વારા ઋગ્વદ કે અથર્વવેદમાં જે અર્થ વિવક્ષિત હતો તેને જ મુesકકારે બીજા મમાં સ્પષ્ટ કર્યો લાગે છે. કેમ કે તે કહે છે કે જે પુરુષ વૃક્ષમાં લુબ્ધ છે તે મોહથી દુઃખી થાય છે, અને બીજો પુરુષ સમર્થ હોઈ તેમાં લુબ્ધ નથી, તેથી લુબ્ધને અલુબ્ધના સ્વરૂપનું દર્શન થતાં જ તે પણ નિર્મોહ બને છે. શ્વેતાશ્વતરમાં (અ.૪) મુડકના એ બે મત્રો લઈ જીવાત્મા અને પરમાત્માના સ્વરૂપનું તેમ જ પારસ્પરિક સમ્બન્ધનું વર્ણન તો કર્યું જ છે. પણ વધારામાં તેણે એક નવું આકર્ષક રૂ૫ક યોજી બદ્ધ અને મુક્ત એવા બે પુરુષોનું વર્ણન કર્યું છે. તેણે અજ-બકરાનું રૂપક કરી કહ્યું છે કે એક અજ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
80-वेदवादद्वात्रिंशिकाप्रकृतिरूपामजां स्निह्यन् दुःखितो भवति, द्वितीयस्त्वजः = मुक्तजीवो भोगपराङ्मुखामजां त्यजति ।
इत्थं च ऋग्वेदादारभ्य आ श्वेताश्वतरं निदर्शितानां रूपकाणामिदं निष्कर्षो यत् प्रकृति-बद्धपुरुष-मुक्तपुरुष-परमात्मात्मकं तत्त्व-चतुष्टयम् विचारप्रदेशे स्थिरीभूतम्, एतदेव सेश्वरसाङ्ख्यस्य साङ्ख्ययोगस्य वा भूमिकेति ।
प्रस्तुतपद्ये तदेव वस्तुतत्त्वं प्राच्यरूपकपरिहारेणेषत्परावर्त्तपूर्वकं सूरिभिः संवर्णितम् । तैर्हि बद्धमुक्तपुरुषद्वयमध्याद् बद्धमात्रोऽजत्वेन प्रोक्तः । मुक्तस्याजरूपकं परमात्मनः पक्षिरूपकतां चोत्सृज्य परमात्मा सृष्टिजीवात्मनोरध्यक्ष इत्युदितम्, योस्याध्यक्षमकलं सर्वधान्यं वेदातीतं वेद वेद्यं स वेद- इत्युक्तेः । एतदेव प्रतिशब्दसङ्काशं ऋग्वेदमन्त्रस्य, तथोक्तं नासदीयसूक्तान्तर्गते सप्तममन्त्रे- योऽस्याध्यक्षः परमे व्योमन् બદ્ધ જીવ ભોગાભિમુખ પ્રકૃતિરૂપ અજા ઉપર પ્રીતિ કરતો હોઈ દુઃખ પામે છે, જ્યારે બીજો અજ-મુક્ત જીવ ભોગપરામુખ અજાને ત્યજી દે છે. આ રીતે ઇન્વેદથી શ્વેતાશ્વતર સુધીના રૂપકો દ્વારા થયેલું વર્ણન એટલું સૂચવે છે કે પ્રકૃતિ, બદ્ધપુરુષ, મુક્તપુરુષ અને પરમાત્મા એ ચાર તત્વો વિયાપ્રદેશમાં સ્થિર થઈ ગયાં છે કે જે સેશ્વરસાંખ્ય યા સાંખ્યયોગની ભૂમિકારૂપ છે.
પ્રસ્તુત પધમાં એ જ વસ્તુ જુના રૂપકો છોડી સહેજ ફેરફાર સાથે બીજી રીતે વર્ણવી છે. તે બદ્ધ અને મુક્ત બે પુરુષોમાંથી માત્ર બદ્ધ પુરુષનું જ એક અજરૂપે વર્ણન કરે છે અને મુક્ત પુરુષનું અજરૂપક તથા પરમાત્માનું પક્ષીરૂપક છોડી દઈ પરમાત્માને સૃષ્ટિ भने वामाना मध्यक्ष तरी 'योऽस्याध्यक्ष अकलं सर्वधान्यं वेदातीतं वेद वेद्यं स वेद ।' मेम 5ही वावि छे. मेमना मे ऽथनमा पेभाना नासीयसूतगत मन भांना 'योऽस्याध्यक्षः परमे व्योमन् सो अङ्ग
-वेदोपनिषद्-28 सो अङ्ग वेद यदि वा न वेद- इति ।
इदमेव वैदिकमौपनिषदं रूपकं विशिष्टमनीषोन्मेषेण प्रतिपादितमानन्दघनाख्येन जैनमहर्षिणा राष्ट्रभाषायाम्, यथा - वृक्ष एकस्मिन् विहङ्गद्वयं निषण्णम्, तयोरेको गुरुः, शैक्षोऽपरः। शैक्षः फलं गृहीत्वा गृहीत्वाऽत्ति, गुरुस्तु सदात्माराम आत्मसन्तुष्टश्च । आनन्दघनेन महर्षिणाऽनेन रूपकेण जैनपरम्परासम्मतौ बद्धमुक्तजीवावभिहितौ । एतदप्यभिधानं साङ्ख्यनयाभिमत-बद्धमुक्ताजद्वयवर्णनसप्रक्षमेव, वैदिकरूपकानुसारेण जीवात्मपरमात्मवर्णनसधर्ममेव ।
___ भगवद्गीतायां पद्यमिदं वर्तते- मयाऽध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम् ।।९-१०।। तत्र परमात्मत्वेन श्रीकृष्णोऽध्यक्षतयोदितः, वेद यदि वा न वेद' मा पोनो २LISर छे.
આનંદઘનજી નામક જૈન સંતે હિંદી ભાષામાં એ વૈદિક અને ઔપનિષદ રૂપકને બહુ ખૂબીથી વર્ણવ્યું છે. તેઓશ્રી કહે છે, કે એક વૃક્ષ ઉપર બે પંખી બેઠેલા છે. તેમાં એક ગુરુ અને બીજી ચેલો છે. ચેલો ફળ ચૂંટીઘૂંટીને ખાય છે, પણ ગુરુ તો સદા મત હોઈ સદા આત્મતુષ્ટ છે. આનંદઘનજીએ આ રૂપક દ્વારા જૈન પરમ્પરાસમ્મત બદ્ધ અને મુક્ત જીવનું વર્ણન કર્યું છે, તે સાંખ્યપરમ્પરાસમ્મત બદ્ધ અને મુક્ત બે અજના વર્ણન જેવું જ છે, અથવા વૈદિક રૂપક પ્રમાણે
वाला मने परमात्माना पान १ छे. गीतामा 'मयाध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम्' (-१०) मे पधमां परमात्मा३ याने અધ્યક્ષ કહી ચરાચર સૃષ્ટિને જન્મ આપનાર તરીકે પ્રીલિંગ પ્રકૃતિનો નિર્દેશ છે. સ્ત્રી જ ગર્ભ ધારણ કરે છે અને પુરુષ તો માત્ર નિમિત છે - એવા વ્યાવહારિક અનુભવને સાંખ્ય-પરમ્પરા અનુસાર १. तरुवर एक पंछी दोउ बेठे, एक गुरु एक चेला |
चेलेने जग चुण चुण खाया, गुरु निरंतर खेला ।। पद० ९८।।
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिकानिर्दिष्टा च चराचरसृष्टिजननीतया स्त्रीलिङ्गप्रकृतिः प्रसूतयोपन्यस्ता गीताकृता।
श्वेताश्वतरकारस्तुर्याध्याये तस्या एव प्रकृत्या स्त्रीलिङ्गाजारूपेण रूपकं विहितवान् । सूरयस्तु चराचरगर्भधारकत्वेन पुरषमजं वर्णयन्तीत्यापाततो विरोधः। तत्परिहारो द्विधा सम्भवति। यथा- गर्भ धत्ते-इत्युक्तेः सूरिभिर्गर्भाधानकृत् पुरुषो निर्वर्णितः, न तु गर्भधारयित्री नारीति। ___अयमपरोऽत्र समाधानसञ्चरः, कदाचित् सूरेराशयो “विरोधावहवर्णनेन साङ्ख्यपरम्परातः पार्थक्यमस्तु' इत्यपि सम्भवति । ततश्च तैरिदं सूचितम् - साङ्ख्यनयेन प्रकृतिः कर्ता, पुरुषोऽकर्ता, तथापि भोक्तेति । परमार्थतः कर्ता भोक्तृ च न व्यधिकरणौ घटाकोटिमाटीकेते । अत पुरुष एव भोक्तृवद् कर्ताऽप्यस्तु । स्वकर्तृत्वेऽयमन्यसहकारिणमपेक्षताम्, न तत्र काऽपि क्षतिः। યથાવત વ્યક્ત કરતા ગીતાકારે સ્ત્રીલિંગ- પ્રકૃતિનો પ્રસવ કરનાર તરીકે નિર્દેશ કર્યો છે અને શ્વેતાશ્વતરે એ જ પ્રકૃતિનું સ્ત્રીલિગી અજા-બકરી રૂપે રૂપકકર્યું છે (અધ્યાય-૪). ત્યારે સૂરિજી તો ચરાચર ગર્ભના ધારક તરીકે પુરુષ અજનું વર્ણન કરે છે, એ દેખીતો વિરોધ છે. આનો પરિહાર બે રીતે સંભવે છે, એક તો એ કે સિદ્ધસેન सूकि 'गर्भ धत्ते' मे शE द्वारा गर्भ, माधान 5२नार पुरुपर्नु વર્ણન કરે છે, નહીં કે તેને ધારણ કરનાર સ્ત્રીનું. બીજુ સિદ્ધસેન સૂરિજીનો આશય કદાચ આવા વિરોધાભાસી વર્ણન દ્વારા સાં પરમ્પરાથી જુદા પડી એમ સૂચવવાનો હોય કે સાંખ્યો પ્રકૃતિને કર્તા અને પુરુષને અકર્તા છતાં ભોક્તા માને છે, પણ વસ્તુતઃ કર્તા અને ભોક્તા જુદા જુદા ન હોય. તેથી પુરુષને જ ભોક્તાની જેમ કર્તા માનવો ઘટે, ભલે તે કર્તૃત્વમાં અન્ય તત્વનો સહકાર લે.
-वेदोपनिषद्-08 साङ्ख्यदर्शनं हि पुरुषे सर्वथाऽकर्तृत्वं प्रतिपन्नम्, तत्र प्रतितिष्ठन्ति न्याय-वैशेषिक-जैन-प्रमुखदर्शनानि । नैतन्मात्रम्, वेदान्तस्य प्रत्येकशाखा ब्रह्मकर्तृत्वं प्रसाध्य गौणीकुरुते साङ्ख्यसम्मतं प्रकृतिकर्तृत्वम् । अत्रापि सूरीणामिदमेव तात्पर्य सम्भाव्यते, यतोऽग्रेतनेष्वप्यनेकेषु पद्येषु प्रभूतेषु पदेषु साङ्ख्यनयप्राचीननीतिभ्यो वैसादृश्येनापि निरूपणमुपलभ्यते।
अजशब्दस्य रूढ्यर्थश्छागः, यौगिकार्थस्त्वजन्मा । अतिप्राचीनकालेऽजवृन्देनातिपरिचितैस्तन्मध्यकृतनिवासै ऋषिकविभी रूपकतयाऽजः प्रयुक्त इति सम्भाव्यते । किन्तु शनैः शनैः स उपमेयभूतेषु देवात्मपरमात्मप्रभृतीषु योज्यते स्म । ततश्च तदर्थोऽजन्मेति यौगिको विहितः, य उपनिषत्सु गीतादौ च सर्वत्र - अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराण:પુરુષમાં સર્વથા અકર્તુત્વ માનનાર સાંગપરમ્પરાની વિરુદ્ધ ન્યાયવૈશેષિક, જૈન આદિ ઘણી પરમ્પરાઓ છે. એટલું જ નહીં પણ વેદાન્તની દરેક શાખા બ્રહાનું જ કર્તૃત્વ સ્થાપી સાંખ્યસમ્મત પ્રકૃતિના કર્તુત્વને સાવ ગૌણ કરી દે છે. એ જ ભાવ સિદ્ધસેન સૂરિજી કહેવા માંગતા હોય તેવો પણ સંભવ છે. કેમ કે આગળના પધોમાં પણ ઘણે સ્થળે સિદ્ધસેન સૂરિજીએ સાંખ્યની પ્રાચીન પ્રણાલિકાઓથી જુદી રીતે પણ વર્ણન કર્યું છે.
અજ શબ્દનો રૂઢ અર્થ છે બકરો અને યૌગિક અર્થ છે અજન્મા. એમ લાગે છે કે અતિપ્રાચીન સમયમાં બકરાઓના ટોળાઓથી અતિપરિચિત અને તેની વચ્ચે રહેનાર ઋષિકવિઓએ રૂપક તરીકે અજપ્રયોગ કર્યો હશે. પણ ધીરે ધીરે તે ઉપમેય દેવ, આત્મા, પરમાત્મા આદિમાં વપરાવા લાગ્યો અને ત્યારે તેનો અર્થ અજન્મા એવો યૌગિક 5रवामां माव्यो, २ पनिषद्यो भने गीता माहिमां सर्वा 'अजो नित्या शाश्वतोऽयं पुराणः' (२.२०) त्या GSTम हेणाय छे.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
88 - वेदवादद्वात्रिंशिका
(२-२०) इत्याद्युक्तौ दृश्यते ।
प्रस्तुतपद्यपूर्वार्धण श्वेताश्वतरस्थः नीलः पतङ्गो हरितो लोहिताक्षः ( ४-४ ) इत्यादिः पादोऽपि स्मृतिसञ्चरमवतरति । ।१ ।। परमात्मानमेव पुनः परिज्ञापयति -
स एवैतद्विश्वमधितिष्ठत्येकस्तमेवैतं विश्वमधितिष्ठत्येकम् । स एवैतद्वेद यदिहास्ति वेद्यं तमेवैतद्वेद यदिहास्ति वेद्यम् ॥ २ ॥ स एवैकः परमात्मेदं विश्वमधितिष्ठति । इदमेकं विश्वं तं परमात्मानमधितिष्ठति । स एव परमात्माऽत्रस्थं यत्किञ्चिद्वेद्यं विद्यते, तज्जानाति यदत्र वेद्यं तत्तं परमात्मानं जानातीति श्लोकार्थः ।
-
११
तदत्रायं भावार्थ:- पद्येऽस्मिन् चराचरविश्वपरमात्मनोः परस्परमधिष्ठातृत्वं व्यावर्णितम्, यद्वैदिकोपनिषद्गीताप्रभृतिप्रतिपादिताद्वर्णनाद् भिन्नतरम् । तथाहि— ‘तस्मिन्ना तस्थुर्भुवनानि विश्वा' इति ऋग्वेदे (१-१-६४-१३), यः कारणानि निखिलानि तानि कालात्मयुक्तान्यधिप्रस्तुत पधनुं पूर्वार्ध वांयतां श्वेताश्वतरनं 'नीलः पतङ्गो हरितो लोहिताक्षः' ( ४.४ ) त्याहि पाहनुं स्मरण थाय छे.
ફરીથી પરમાત્માનો જ પરિચય કરાવતા કહે છે -
અર્થ :- તે જ એક - પરમાત્મા આ વિશ્વનું અધિષ્ઠાન કરે છે. આ એક વિશ્વ તેનું - પરમાત્માનું અધિષ્ઠાન કરે છે. તે જ પરમાત્મા અહીં જે કાંઈ વેધ છે તેને જાણે છે. અહીં જે વેધ છે ते तेने परमात्माने ४ भएरो छे.
ભાવાર્થ :- આ પદ્યમાં ચરાચર વિશ્વ અને પરમાત્મા એ બન્નેના પરસ્પર અધિષ્ઠાતૃત્વનું વર્ણન છે, જે વૈદિક, ઔપનિષદ અને ગીતા महिना वर्शनथी हुं पडे छे. डेम डे 'तस्मिन्ना तस्थुर्भुवनानि विश्वा' मेवेह (१.१.५४. 93 ) मां तथा 'या कारणानि निखिलानि तानि १ ख वैकम् ।
वेदोपनिषद् -98
१२
तिष्ठत्येकः (१-३), यो योनिं योनिमधितिष्ठत्येकः (४-१) इति श्वेताश्वतरे, गीतायां च प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय सम्भवाम्यात्ममायया (४-६) इत्यत्र परमात्मैव विश्वस्याधिष्ठानत्वेनाभिहितः, न तु विश्वमपि परमात्माधिष्ठानत्वेन ।
एवं च प्राक्तननयाद्विरुद्धनयोऽत्रावलम्बितः । तत्र तात्पर्यमिदं सम्भाव्यते - यदि तत्त्वद्वयमप्यनन्तम्, कथमेकमेवापराधार इति वक्तुं शक्यते, यद्येकमन्यस्याधारः कथं नान्यमपि तस्येति मिथ आधारतैवाभ्युपगन्तुं युक्तेति ।
किञ्चागम्यानाममेयानां च तत्त्वानां वर्णनं विरोधालङ्कारेणैव सुकरमिति मत्वेयमेव रीतिर्वेदिकऋषिभ्य आरभ्या तत्त्वज्ञकवीन् सवैरप्याश्रिता ।
कालात्मयुक्तान्यधितिष्ठत्येकः' (१.3) 'यो योनिं योनिमधितिष्ठत्येकः' ( ४.११) छत्याहि श्वेताश्वतरमां रमने गीतामां 'प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय सम्भवाम्यात्ममायया' ( गी. ४.५) मात्र परमात्माने विश्वना अधिष्ठान तरीडे વર્ણવેલ છે, નહીં કે વિશ્વને પણ પરમાત્માના અધિષ્ઠાન તરીકે. પ્રાચીન નયથી વિરુદ્ધ દેખાતો નય અવલંબવા બદલ દૃષ્ટિબિંદુ એ લાગે છે કે જે બે તત્ત્વો અનન્ત છે, તેમાંથી એકને જ બીજાનો આધાર કેમ કહી શકાય ? જો એક બીજાનું આધાર મનાય તો બીજું પહેલાનું આધાર કેમ ન મનાય ? તેથી બન્નેને એક બીજાના આધાર માનવા એ જ યુક્ત છે. વળી અગમ્ય અને અમેય તત્ત્વોનું વર્ણન જો શક્ય હોય તો તે વધારે સારી રીતે વિરોધાભાસ દ્વારા જ થઈ શકે. એવી વિરોધાભાસ શૈલીનો આશ્રય વૈદિક ઋષિઓથી માંડી ઠેઠ સુધીનો બધા જ તત્ત્વજ્ઞ કવિઓએ લીધો છે.
તેથી જ અહીં પરમાત્મા અને વિશ્વ બન્નેને પરસ્પરના જ્ઞાતા અને જ્ઞેયરૂપે વર્ણવ્યા છે. પરમેશ્વર વિશ્વને જાણે છે એ ખરું પણ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
88-वेदवादद्वात्रिंशिका ___ अत एवात्र परमात्मविश्वयोरन्योन्यज्ञातृज्ञेयत्वमभिहितम् । परमात्मा तु विश्वं वेत्त्येव, किन्तु ज्ञेयत्वेनाभिमतं विश्वमपि स्वकुक्षिप्रविष्टजीवात्मत्वेन परमात्मानं जानाति, तदन्यतज्ज्ञाभावात्। अत एव गीतायामर्जुनलक्षणो जीवात्मा श्रीकृष्णात्मकं परमात्मानमाह- ज्ञाताऽपि त्वम्, ज्ञेयरूपं चरमधामापि त्वमेवेति (११-३८)। परमात्मविश्वयोर्मिथः कर्तृभावं ज्ञापयन्नाहस एवैतद्भुवनं सृजति विश्वरूप
स्तमेवैतत्सृजति भुवनं विश्वरूपम्। न चैवैनं सृजति कश्चिन्नित्यजातं
न चासौ सृजति भुवनं नित्यजातम् ।।३।। स एव नानारूपं परमात्मा विश्वमेतद् सृजति, इदमेव च चित्ररूपं विश्वं परमात्मानं सृजति । अपि च नित्यजातं परमात्मानं न कोऽपि सृजति, नापि परमात्मा नित्यजातं भुवनं सृजतीति प्रघट्टकार्थः । વિશ્વ કે જે શેય મનાય છે અને જેમાં જીવાત્માનો પણ સમાવેશ થાય છે તે પરમાત્માને ન જાણે તો બીજું કોણ જાણે. તેથી જ ગીતામાં અર્જુન-જીવાત્મા કૃષ્ણ-પરમાત્માને કહે છે કે જ્ઞાતા પણ તું છે અને ોય એવું અંતિમ ધામ પણ તું જ છે - ગીતા ૧૧-૩૮. પરમાત્મા અને વિશ્વના પરસ્પર કર્તભાવને જણાવતા કહે છે -
અર્થ :- જ નાના૫ પરમાત્મા આ વિશ્વને સજે છે અને આ જ નાનાક્ષ વિશ્વ તેને - પરમાત્માને સજે છે. વળી એ નિત્યજાત પરમાત્માને કોઈ સરજતું નથી અને આ પરમાત્મા નિત્યજાત ભુવનને સરજતો નથી.
ભાવાર્થ :- આ પધમાં નાનારૂપ ભુવન અને પરમાત્માને એક બીજાના સર્જકરૂપે વર્ણવ્યા છે. અને વળી ભવન તેમ જ પરમાત્માને નિત્યજાત સદોત્પન્ન કહી કોઈ કોઈને સરજતું નથી એમ પણ કહ્યું
-वेदोपनिषद्-98 अयमत्र व्यासार्थः । काव्येऽस्मिन् चित्ररूपविश्वपरमात्मनोः परस्परं स्रष्ट्रभावो निरूपितः। तथोभयमप्येतन्नित्यजातत्वेन सदोत्पन्नमिति नान्यतरदितरं सृजतीत्यप्युदितम् । भिन्नापेक्षतयाऽऽपातविरोधोऽयं विलयमुपयाति।
जैनसिद्धान्ते द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकलक्षणं नयद्वितयं प्रसिद्धम्, सर्वतत्त्वानुगामि चैतत् । तदनुसारेण चेतनाचेतनात्मकं कृत्स्नं तत्त्वं स्वभावाव्ययत्वेन शश्वदनुत्पन्नं च भवतीति न कोऽपि कञ्चित् सृजति । यदा तु तदेव तत्त्वं स्वस्वरूपेण नित्यमप्यवस्थाभेदमनुभवति, स चावस्थाभेदो मिथः संयोगमपेक्षत इति चेतनाचेतनं तत्त्वं परस्परं कर्तृभावमपि भजते। ___ साङ्ख्ययोगसमीक्षया वेदान्तविलोकनेनापि नैतदसङ्गतम् । परमेश्वरश्चित्रजगत्स्रष्टेति तु - अस्मान्मायी सृजते विश्वमेतत् (४-९)
છે. આ દેખીતા વિરોધનો પરિહાર દષ્ટિભેદથી થઈ જાય છે. જૈનપરમ્પરામાં દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક એ બે દષ્ટિઓ પ્રસિદ્ધ છે અને તે સર્વ તત્વને લાગૂ પડે છે. તે અનુસાર એમ કહી શકાય કે ચેતન કે અચેતન દરેક તત્વ પોતાના મૂલસ્વરૂપે શાશ્વત અને અનુત્પન્ન હોઈ તેમાંથી કોઈ એક બીજાને સરજતું નથી. જ્યારે તે જ દરેક તત્વ સ્વસ્વરૂપે નિત્ય છતાં અવસ્થાભેદ અનુભવે છે, અને તે અવસ્થાભેદ પરસ્પરના સંયોગને આભારી હોવાથી બન્ને ચેતનઅચેતન તત્વ એક બીજાનું સર્જન પણ કરે છે.
સાંખ્ય-ચોગ કે વેદાન્તની દષ્ટિએ પણ કવિનું વર્ણન અસંગત नथी. परमेश्वर नाना३५ विश्वने सरने छ मे मन्तव्य तो 'अस्मान्मायी सृजते विश्वमेतत्' में श्वेताश्वतरनी GSत्तमा स्पष्ट छ. 'मने प्रभु
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
8- वेदवादद्वात्रिंशिका
१५
इति श्वेताश्वतरोक्त्या प्रकटमेव। गीतायाम् न कर्तृत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः । न कर्मफलसंयोगं स्वभावस्तु प्रवर्तते इति वचसा परमात्मनोऽकर्तृभावोऽपि स्फुट एव ।
किञ्च नानारूपं विश्वं परमेश्वरमूलकमिति यथासौ तत्कर्तृत्वेन व्यपदिश्यते, तथैव परमात्मसम्बद्धानि नानारूपाण्यपि प्राकृतमायिकान्यतरत्वेनाभिमतस्य विश्वस्य कार्याणीत्येतदपि तद्विधातृ । न च प्रकृतिमात्रमपि तु चेतनपरमात्माऽपि नित्यजाततया सदातनत्वेन नान्यतरदितरं सृजतीत्यपि व्यपदिश्यते । इत्थं च सर्जनमसर्जनं वाऽपि सर्वमापेक्षिकं मायिकं वेत्यन्ततोऽगम्यतैव तत्त्वस्येति सूरिभिः संसूचितम् । तथापि तज्ज्ञाने यत्नो विधेय अन्यथाऽगम्यत्वेऽप्यनुभवगम्यत्वात्, विश्वेऽपि विश्वे तस्यैव ज्ञातव्यत्वाच्चेत्याह
લોકનું કર્તૃત્વ આદિ કશું સરજતો નથી, સ્વભાવ જ સ્વયમેવ પ્રવર્તે છે' એ ગીતાવચનમાં પરમાત્માનું અસર્જકપણું પણ સ્પષ્ટ છે. વળી નાનારૂપ વિશ્વ પરમેશ્વરને આભારી હોવાથી જેમ તે તેનો સર્જક કહેવાય તેમ પરમેશ્વરના નાનારૂપો પણ પ્રાકૃત કે માયિક નાનારૂપ વિશ્વને આભારી હોવાથી વિશ્વને પણ તેનું સર્જક કહી શકાય. અને માત્ર પ્રકૃતિ જ નહીં પણ ચેતન પરમાત્મા સુદ્ધાં નિત્યજાત = સદાતન હોવાથી બન્નેમાંથી કોઈ અન્યને સરજતું નથી એમ કહી શકાય. સર્જન-અસર્જન એ બધું આપેક્ષિક કિંવા માયિક છે એમ કહી કવિ છેવટે તો તત્ત્વની અગમ્યતા જ સૂચવે છે.
આમ છતાં પણ તેમને જાણવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ કારણ
કે બીજી રીતે અગમ્ય હોવા છતાં પણ તે અનુભવ ગમ્ય તો છે જ. વળી, સમગ્ર વિશ્વમાં જાણવા યોગ્ય કોઈ હોય તો એ પણ તે छे, यो उहे छे
11
१६
वेदोपनिषद् -98
एकायनर्शतात्मानमेकं विश्वात्मानममृतं जायमानम् ।
यस्तं न वेद किमृचा करिष्यति यस्तं च वेद किमृचा करिष्यति ॥ ४ ॥ एकाश्रयरूपं शतात्मकम् एकं च विश्वात्मकम्, अमृतं जायमानमेवम्भूतं परमात्मानं यो नावगच्छति स ऋचा किं करिष्यति ? यश्चेत्थम्भूतं परमात्मानं जानाति सोऽपि ऋचा किं करिष्यतीति श्लोकार्थः ।
विस्तरार्थस्त्वेवम् पद्येऽत्र परमात्मनः परस्परविरुद्धान्यनेक स्वरूपयुगलानि निरूपितानि । परमेश्वर एकायन इत्युक्त्या सूरिभिरसावेव सर्वेषामेक एवाधार इति प्रमाणितम् । तथायमेव शतात्मेति वचसाऽनेकाधारोऽसावित्यपि सूचितम् । परमात्मैकः, स एव नानारूपोऽपि । स एवामरः, जन्मभागपि । आपातविरुद्धानीमानि वचांसि वस्तुतस्तु सर्वशक्तिसम्पन्नस्य परमात्मनोऽलौकिकतामेव ज्ञापयन्ति । वेदेषूपनिषत्सु
અર્થ :- એક આશ્રયરૂપ અને શતાત્મરૂપ તથા એક અને વિશ્વાત્મરૂપ તેમ જ અમૃત અને જન્મ લેનાર એવા તેને - પરમાત્માને જે નથી જાણતો તે ઋચાથી શું કરવાનો હતો અને જે તે પરમાત્માને જાણે છે તે પણ ઋચાથી શું કરવાનો છે ?
ભાવાર્થ :- આ પધમાં પરમાત્માના પરસ્પરવિરુદ્ધ એવાં અનેક સ્વરૂપદ્વંદ્વો વર્ણવ્યા છે. કવિ પરમાત્માને એકાયન કહી સર્વના એકમાત્ર આધાર તરીકે વર્ણવે છે, જ્યારે સાથે જ તેને શતાત્મા કહી અનેક આધારરૂપે પણ સૂચવે છે. તે પરમાત્માને એક કહે છે અને વળી નાનારૂપ કહે છે. ફરી તે પરમાત્માને અમર કહે છે અને વળી જન્મ લેનાર પણ કહે છે. આ કથનો વિરુદ્ધ જેવાં દેખાય છે, પણ વસ્તુતઃ તે સર્વશક્તિસમ્પન્ન પરમાત્માની અલૌકિકતા જ સૂચવે છે. १. क ०शतवत्मानमेकम् । ग शवत्मनिमेकम् । २ क ख 'न' इति नास्ति । ३. क.खस्तं न वेद ।
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिका गीतायां च सर्वत्रैतादृग् विरोधगर्भितं प्रतिपादनमुपलभ्यते, यत् सूरिभिरनुसृतम् ।
किन्तु वास्तवी प्रतिभा तु सूरीणां प्रकटीभवत्युत्तरार्धे । स्मर्तव्यमत्र पूर्वं श्वेताश्वतरपद्यमिदम्- ऋचोऽक्षरे परमे व्योमन्यस्मिन् देवा अधिविश्वे निषेदुः । यस्तं न वेद किमुचा करिष्यति य इत्तद्विदुस्त इमे समासते (४-८) - इति । अत्र हि ऋचां महत्त्वमुपयोगित्वं च स्वीकृत्यैतावदेव प्रोक्तं यत् - या परमात्मानं न जानाति तं प्रति निष्फला वेदाः - ऋचः । या परमात्मानं जानाति स समाहितात्मा भवतीति । किन्त्वत्र सूरयस्तर्कशक्त्यातिक्रम्य श्वेताश्वतरं युक्तिसुलभं विकल्पद्वयमवलम्ब्य ऋग्मन्त्राणामपार्थकत्वमाविष्कुर्वते स्म ।
अयमत्राशयः - श्राद्धा हि ऋचो वेदाश्च सर्वस्वमिति सम्प्रधार्य तान् पठन्ति, तदेकाध्यवसिताश्च भवन्ति, किन्तु चेन्न परमार्थदृष्ट्या આવાં વર્ણનો શું વેદો, શું ઉપનિષદો કે શું ગીતા જ્યાં દેખો ત્યાં સર્વત્ર મળે છે. કવિએ પણ તેનું અનુસરણ કર્યું છે.
પરંતુ કવિની પ્રતિભાની ખરી ખૂબી તો આ પદ્યના ઉત્તરાર્ધમાં व्यत थाय छे. तातर 'ऋचोऽक्षरे परमे व्योमन्यस्मिन देवा अधिविश्वे निषेदुः । यस्तं न वेद किमुचा करिष्यति य इत्तद्विदुस्त इमे समासते (४-८)' આ પધ દ્વારા ઋચાઓની મહત્તા અને ઉપયોગિતા સ્વીકારીને એટલું જ કહે છે કે પરમાત્માને જે નથી જાણતો તેને વાતે ઋચાઓ = વેદો નકામાં છે અને જે પરમાત્માને જાણે છે તે શાન્ત-સમાહિત બને છે. પરતું સૂરિજી શ્વેતાશ્વતરથી તાર્કિક દષ્ટિએ આગળ વધી તર્કસુલભ બન્ને વિકલ્પોને અવલમ્બી શ્રમંત્રોનું નિરર્થકત્વ સૂચવે છે. તેનું વક્તવ્ય એ છે કે શ્રદ્ધાળુ લોકો ઋચાઓ અને વેદોને સર્વસ્વ માની તેનો પાઠ કરે છે અને તેની આસપાસ ચકરાવો મારે છે. પણ જો ખરા ોય એવા પરમાત્માને જાણ્યો ન હોય તો વેદમંત્રો શા
-वेदोपनिषद्-08 ज्ञेयः परमात्मा विज्ञाता तदा वेदमन्त्रैः किम् ? तदज्ञानेऽपि वेदपाठस्य साफल्यमित्यभ्युपगम्यमाने शुकादिभिरतिप्रसङ्गापत्तेः। चेच्च विज्ञात एव परमात्मा तदोपलब्ध एव वेदमन्त्रसारः, इत्येवमपि निरर्थका एव वेदाः । श्वेताश्वतरग्रन्थः परमात्मविज्ञानविरह एव वेदपाठव्यर्थतामुरीकुरुते, सूरयस्तु तज्ज्ञानाज्ञानोभयेऽपि वेदपाठो निरर्थक इति कक्षीकुर्वन्ति। इतश्च वेदानां वैफल्यमित्याह
सर्वद्वारा निभृता मृत्युपाशैः स्वयम्प्रभानेकसहस्रपर्वा । यस्यां वेदाः शेरते यज्ञगर्भाः सैषा गुहा गूहते सर्वमेतत् ।।५।।
यदन्तर्यज्ञलक्षिणो वेदा शेरते, ईदशी मृत्युपाशाप्ता, सर्वतोद्वारा, स्वयम्प्रकाशा, नैकसहस्रपर्वमण्डिता - एवम्भूतेयं गुहेतत् सर्वमावृणोति ।
उक्तः सङ्क्षपेणार्थः, विस्तरार्थस्त्वयम् - सूरिभिरत्राविद्या माया वा प्ररूपितेति प्रतिभासते। साङ्ख्यनयेनौपनिषत्परम्परानुसारेण वा કામના ? એવો પાઠ તો પોપટ પણ કરે. અને જો પરમાત્માનું જ્ઞાન થયું તો પછી વેદમત્રોનો સાર મળી જ ગયો, એટલે પણ તે નકામાં જ છે. શ્વેતાશ્વતર પરમાત્માના જ્ઞાનના અભાવમાં જ વેદપાઠના મહત્ત્વનો ઈનકાર કરે છે. જ્યારે સૂરિજી પરમાત્માના અજ્ઞાન અને જ્ઞાન બન્નેમાં વેદપાઠના મહત્ત્વનો ઈનકાર કરે છે. વેદો નિષ્ફળ છે, તેનું બીજું કારણ પણ આપે છે -
અર્થ :- જેની અન્દર યજ્ઞલક્ષી વેદો શયન કરે છે એવી મૃત્યુપાશથી વ્યાપેલી સર્વદ્વારવાળી, સ્વયંપ્રકાશવાળી, અનેક હજાર પર્વોવાળી એવી આ ગુહા આ સર્વને ઢાંકે છે.
ભાવાર્થ :- આ પદ્યમાં કવિએ ગુહારૂપે અવિધા કે માયાનું વર્ણન કરેલું લાગે છે. સાંખ્ય અને ઔપનિષદ પરમ્પરા પ્રમાણે પ્રકૃતિ, બુદ્ધિ, અવિધા કે માયા એ જ સર્વ પ્રપષ્યને આવરે છે, કેમ १. क - द्वाराणि भृता । २. ख.ग. - ०भृतमृत्यु०। ३. ख - ०स्या ।
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
88-वेदवादद्वात्रिंशिकाप्रकृतिर्बुद्धिरविद्या माया वा, सैव सर्वप्रपञ्चनिगूहननिपुणा, यतः कृत्स्नमपि जगत्तेनैव हेतुनाऽऽवृतं वर्तते, अत एतत् सर्वजगतो लीनावस्थास्पदत्वेन गुहातुल्यम् ।
साङ्ख्यवेदान्तनयद्वयानुसारेणात्मज्ञान एव परमः पुरुषार्थः । यज्ञादिकर्माणि तु भवनिबन्धनतयाऽविद्यारूपाणि । अत एव यज्ञाद्युपयोगिनो वेदा अप्यविद्याकुक्षिप्रविष्टानीति सूरिभिरविद्याशायितया वेदा विशेषिताः। ____ तथाऽत्र तैरविद्या व्यावर्णिता यथा लौकिकगुहातोऽस्या वैधयं लक्ष्यते। पर्वतीयगुहाया एकं द्वारं भवति । अधिकभावेऽपि वा द्व एव द्वारे भवतः। अविद्यायास्तु सर्वत एव द्वाराणि । पर्वतीयगुहा भयाद्रक्षति, ध्यानधामत्वेन निवारयति च मरणम् । अविद्या तु मृत्युपाशैः परिव्याप्ता। नात्र रक्षणममृतत्वं वा ।
किञ्च पर्वतीयगुहाऽन्धतमसनिभृततयाऽपेक्षते प्रदीपादिप्रभाम्, કે આખું જગત એ મૂળ કારણથી જ આવરાએલું છે. તેથી તે સર્વ જગતને લીન થવાનું સ્થાન હોઈ ગુહા તુલ્ય છે.
સાંખ્ય અને વેદાન્તની દૃષ્ટિએ આત્મજ્ઞાન એ જ મુખ્ય પુરુષાર્થ છે અને યજ્ઞયાગાદિ કર્મો તે ભવહેતુ હોવાથી અવિધારૂપ છે. અને તેથી જ યજ્ઞ-યાગાદિમાં ઉપયોગી વેદો તે પણ અવિધાની કોટિમાં પડતા હોઈ કવિએ વેદોને અવિઘામાં શયન કરનાર કહ્યા છે.
કવિએ અવિધાને જે રીતે વર્ણવી છે તે તેનું લૌકિક ગુહાથી વિલક્ષણત્વ સૂચવે છે. પર્વતમાંની ગુફાને એક અને બહુ તો બે દ્વાર હોય છે, જ્યારે અવિધાને સર્વ કાંઈ દ્વાર જ છે. પર્વતીય ગુફા ભયથી રક્ષણ આપે છે અગર ધ્યાનનું સ્થાન હોઈ મૃત્યુને નિવારે છે,
જ્યારે અવિધા મૃત્યુના અનેક પાશોથી વ્યાપ્ત છે. તેમાં રક્ષણ કે અમૃતત્વ જેવું કશું જ નથી. પર્વતીય ગુફા અન્ધકારમય હોઈ દીપાદિ
-वेदोपनिषद्-08 अविद्या तु सत्त्वगुणानुभावेन स्वयम्प्रकाशा, अत एव द्रष्टुमपि दुःशक्या । पर्वतीयगुहाया यावन्तोऽप्यंशा भवेयुः, ते परिमिता एव सम्भवन्ति । अविद्यायां तु सहस्रशो लक्षशो वा ग्रन्थयो भवन्ति, येभ्य आविर्भवन्ति रागादिवासनात्मकाः शाखाः प्रशाखाश्च। अपि च पर्वतीयगुहा परिमितान्येव वस्तून्यावृणुते, अविद्यया त्वावृतं विश्वमप्येतद्विश्वम्, कृत्स्नजगत्प्रभवप्रलयास्पदत्वादविद्यायाः। किञ्च पर्वतीयगुहायां वेदानां स्थानमेव नास्ति, यज्ञपक्षपातिनां तु निखिलानामपि वेदानां वासनापोषकत्वेनाविद्यायामेव पर्यवसानमिति । अथ विरोधालङ्कारेण परमात्मानं संस्तुवन्नाहभावोऽभावो निःस्वतत्त्वः(सतत्त्वो)
निरजनो (रजनो) यः प्रकारः। પ્રકાશની અપેક્ષા રાખે છે, જ્યારે અવિધા સત્ત્વગુણને લીધે સ્વયંપ્રકાશ હોઈ સૌને આંજી નાંખે છે. પર્વતીય ગુફામાં ગમે તેટલા ખડો કે ભાગો હોય છતાં તે પરિમિત જ હોવાના, જ્યારે અવિધામાં હજારો અને લાખો પર્વો-ગ્રન્થિઓ હોય છે જેમાંથી વાસના અને રાગદ્વેષ આદિની અનેક શાખા પ્રશાખાઓ ફૂટે છે. પર્વતીય ગુફા ગણ્યા ગાંડ્યાને જ આવરે છે, જ્યારે અવિધા તો સમગ્ર વિશ્વને આવરે છે. કેમ કે આખા જગતનું પ્રભવ અને પ્રલય સ્થાન એ જ છે. પર્વતીય ગુફામાં વેદોનું સ્થાન જ નથી, જ્યારે યજ્ઞસમર્થક બધા જ વેદો વાસનાપોષક હોઈ અંતે અવિદ્યામાં જ પર્યવસાન પામે છે. હવે વિરોધ અલંકારથી પરમાત્માની સ્તુતિ કરતા કહે છે -
અર્થ :- જે પ્રકાર ભાવરૂપ છે અને અભાવરૂ૫ છે, સ્વતજ્વરહિત છે અને સતત્ત્વ છે, નિરજન છે અને જન છે, ગુણાત્મક છે અને નિર્ગુણ છે, પ્રભાવરહિત છે અને વિશ્વનો
13
१. ख. - भावा । ग - भवा । २. क. ग - ज्ञः प्र। ३. क - ०कार।
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
8- वेदवादद्वात्रिंशिका
गुणात्मको निर्गुणो निष्प्रभावो
विश्वेश्वरः सर्वमयो न सर्वः ॥ ६ ॥
यः प्रकारो भावरूपोऽभावरूपश्च स्वतत्त्वविकलः सतत्त्वश्व, निरञ्जनो रञ्जनश्च, गुणात्मको निर्गुणश्च प्रभावहीनो जगदीशश्च सर्वमयो न सर्वश्चास्तीति गद्यम् ।
२१
उपनिषत्सु यदुपलभ्यते तदेजति तन्नैजति तद्दरे तद्वन्तिके । तदन्तरस्य सर्वस्य तदु सर्वस्यास्य बाह्यतः - इतीशावास्योपनिषदि अणोरणीयान् महतो महीयान् इति कठोपनिषदि । ।१-२-२ ।। इत्यादि यथा परमात्मनो विरोधमयं वर्णनम्, यथा च गीतायाम् - - सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम् । असक्तं सर्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च - इत्यादि विरोधावहं निरूपणमुपलभ्यते, तद्वदेव सूरिभिरपि परमात्मानमलौकिकरीत्या सूचयितुं विरोधालङ्कारः प्रयुक्तः, योऽपेक्षाभेदेन घटाकोटीमाटीकते ।
-
-
परमात्मा भावरूपः, एकपारमार्थिकतत्त्वरूपत्वात् । स एवाभावईश्वर-प्रभु छे, सर्वमय छे अने सर्व नथी.
भावार्थ :- उपनिषोमां 'तदेजति तन्नैजति तद्दूरे तद्वन्तिके । तदन्तरस्य सर्वस्य तदु सर्वस्यास्य बाह्यतः । ( ईशा०५)', 'अणोरणीयान्महतो महीयान् । ( कठ०१, अ०२, ०२, श्लो०)' छत्याहि प्रेम परमात्मानं विरोधाभासी वर्शन छे मने प्रेम गीताभां 'सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम् । असक्तं सर्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च ।। (१३.१४) त्याहि विरोधाभासी વર્ણન છે તેમ કવિએ અહીં પરમાત્માને એક અલૌકિક પ્રકારે સૂચવવા વિરોધાભાસી વર્ણન કર્યું છે, જે અપેક્ષા અને દૃષ્ટિભેદથી ઘટમાન છે. ભાવરૂપ એટલા માટે કે તે એક પારમાર્થિક તત્ત્વ છે, १. क ०र्वनयो।
14
वेदोपनिषद् -४ रूपोऽपि, सर्वसांसारिकभावातीतत्वात् इतस्तु निःस्वतत्त्वम्, तत्स्वतत्त्वस्य सर्वगम्यत्वाभावात्, तथापि पारमार्थिकस्वरूपवान्, अगम्यत्वेऽप्यभावाभावात् । तथा निरञ्जनः, मलनिर्मुक्तत्वात् । एवमपि रञ्जनः, तत्त्वज्ञादीनां मनोरञ्जनकृत्त्वात् । किञ्चासौ सर्वसहजगुणमूर्तिः, तथापि प्राकृतगुणविरहितः। भयप्रदप्रभावशून्यः, अत एव विश्वप्रभुः । सर्वमयः सर्वगत्वात् । इत्थमप्येक एवेति न बहुत्वगर्भं सर्वत्वम् । किञ्च - सृष्ट्वा सृष्ट्वा स्वयमेवोपभुङ्क्ते सर्वश्चायं भूतसंग यतश्च ।
न चास्यान्यत्कारणं सर्गसिद्धौ न
२२
चात्मानं सृजते नापि चान्यान् । ।७।। यत इयं सर्वभूतसृष्टिः प्रवृत्ता यः स्वयमेव सृष्ट्वा सृष्ट्वा અભાવરૂપ એટલા માટે કે તે સર્વ સાંસારિકભાવોથી પર છે, નિઃસ્વતત્ત્વ એટલા માટે કે તેનું સ્વતત્ત્વ સર્વગમ્ય નથી અને છતાંય તે વસ્તુતઃ સ્વરૂપ ઘરાવે છે કારણ કે તે અગમ્ય હોવા છતાં પણ તેમનો અભાવ નથી. તે મલથી મુક્ત હોઈ નિરન્જન છે અને છતાંય તે તત્ત્વજ્ઞો અને ધ્યાનીઓનું રમ્જન પણ કરે છે. તે સર્વ સ્વાભાવિક ગુણોની મૂર્તિ છે પણ પ્રાકૃત ગુણોથી રહિત છે. તે ભયપ્રદ પ્રભાવથી મુક્ત છે અને તેથી જ વિશ્વનો પ્રભુ છે. તે સર્વવ્યાપી હોઈ સર્વમય છે અને છતાંય તે એક જ હોવાથી બહુત્વગર્ભિત સર્વ નથી. વળી,
અર્થ :- જેનાથી આ સર્વભૂત સૃષ્ટિ પ્રવૃત્ત છે તે પોતે જ સર્જન કરી કરીને તેનો ઉપભોગ કરે છે. અને સૃષ્ટિની રચના કરવામાં બીજું કોઈ સહકારી કારણ નથી. વળી તે પોતાને કે બીજાને કે અન્યને સરજતો નથી.
ભાવાર્થ :- અહીં કવિએ પરમાત્માને ભૂતસર્ગના કર્તા અને १. क स्वयमवो० । २. क.ग. सर्गापतिश्च । ३. क.ख. ० न्यात् ।
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिकातामुपभुङ्क्ते। न च सृष्टिसर्जनेऽन्यत् किमपि सहकारि कारणं नास्ति । नाप्यन्यमात्मानं वाप्ययं सृजति ।
उक्तो लेशार्थः, व्यासार्थस्त्वभिधीयते - परमात्माऽत्र भूतसर्गस्य कर्तृत्वेनोपभोक्तृतया चोपन्यस्तः, किन्तु लौकिककर्तृभोक्त्रोविलक्षणरूपेण । यदि कोऽपि लौकिकः कर्ता किमपि सृजति, तत्र तस्य सहकारिकारणापेक्षाऽवश्यं भवति । परमात्मा तु सर्गसिद्धौ नान्यत् किमपि कारणमपेक्षते । वस्तुतस्तु नायमात्मानं सृजते नाप्यन्यम् । एवमशेषोऽप्ययं विरोधोऽपेक्षाभेदेन समाधेयः।
पद्येऽस्मिनखिलेऽपि - न तस्य कार्यं कारणं च विद्यते - इत्यादि श्वेताश्वतरमन्त्रसारो भाष्यायमाणतया विद्यते । इदं चाद्भुततरं परमात्मन इत्याहनिरिन्द्रियश्चक्षुषा वेत्ति शब्दान्
श्रोत्रेण रूपं जिघ्रति जिह्वया च। ઉપભોક્તા તરીકે વર્ણવેલ છે પણ લૌકિક કર્તા અને ભોક્તાથી વિલક્ષણરૂપે. કોઈ પણ લૌકિક કર્તા કાંઈ સજે તો તેને સહકારી કારણની અવશ્ય અપેક્ષા રહે છે, જ્યારે કવિ કહે છે કે પરમાત્માને તો અન્ય કોઈ કારણ સર્ગસિદ્ધિમાં અપેક્ષિત નથી. વળી આગળ વઘી કવિ કહે છે કે ખરી રીતે પરમાત્મા નથી પોતાને સરજતો કે નથી પરને. આ આખો વિરોધાભાસ અપેક્ષાભેદથી સમાધેય છે.
विना मा माणा पधमां श्वेताश्वतरना 'न तस्य कार्य कारणं च विद्यते' (१.८) छत्याहि मन्त्रनो सार भाष्य३ मे छे. परमात्मानी એનાથી પણ અભુત વિશેષતાઓને જણાવતા કહે છે કે –
અર્થ :- જે નિરિન્દ્રિય છતાં નેત્રથી શબ્દોને જાણે છે, કાનથી રૂપ જાણે છે અને જીભથી સૂંઘે છે. પગથી બોલે છે, મસ્તકથી ઉભો १. ग - पावैत्ति।
-वेदोपनिषद्-98 पादैर्ब्रवीति शिरसा याति तिष्ठन्
सर्वेण सर्वं कुरुते मन्यते च ॥८॥ यो निरिन्द्रियः, तथापि नेत्राभ्यां शब्दान् जानाति, श्रोत्राभ्यां रूपं प्रतिपद्यते, रसनया जिघ्रति, चरणैर्भाषते, स्थितोऽपि मस्तकेन गमनक्रियापरिणतः, कृत्स्नेन कृत्स्नं विधत्ते, वेत्ति चेति श्लोकार्थः ।
विस्तरार्थस्त्वयम्- परमात्मा निरिन्द्रियः, पुनः स एवेन्द्रियैस्तत्तद्विषयं विजानाति, तदेष विरोधः, इतोऽपि महान् विरोधस्तु पुरस्तादृश्यते, यदयं परमात्मा नेत्रादिज्ञानेन्द्रियैः कर्णप्रभृत्यपरेन्द्रियविज्ञेयान् शब्दादिविषयानवगच्छति । पादादिकर्मेन्द्रियैश्च वागाद्यपरकमन्द्रियकार्याणि साधयति। स्थानचलनात्मकं पादकार्यं मस्तकेन निष्पादयति।
नैतन्मात्रम्, नास्य नियतसाधनं नियतसाध्यनिष्पत्त्यै, अपि तु सर्वमपि साधनं सर्वसाध्यसाधकम् । इत्थमत्यन्तविरोधविपुलस्यास्य રહેતો છતાં ચાલે છે, સર્વથી સર્વ કરે છે અને જાણે છે.
ભાવાર્થ :- અહીં કવિ પરમાત્માને નિરિન્દ્રિય કહે છે અને વળી ઈન્દ્રિયો દ્વારા તે તે વિષય તે જાણે છે એમ પણ કહે છે, એ એક વિરોધ છે. તેથી એ વિશેષ વિરોધ તો એના એ કથનમાં છે કે નેત્ર આદિ જ્ઞાનેન્દ્રિયો કર્ણ આદિ અન્ય ઈન્દ્રિયના નિયત વિષય શબ્દ આદિને જાણે છે અને પગ વગેરે કર્મેન્દ્રિયો પણ વાક્ આદિ અન્ય કર્મેન્દ્રિયનાં કાર્ય કરે છે. એમ કહી છેવટે કવિ ત્યાં સુધી જાય છે કે પરમાત્માને વાતે કોઈ અમુક સાધન અમુક જ કાર્ય માટે નથી, પણ તેને વાતે તો સર્વ સાધન સર્વ કાર્યકારી છે. આ પ્રકારના અત્યન્ત વિરુદ્ધ દેખાતા વર્ણનનું તાત્પર્ય એટલું જ છે કે પરમાત્માનું સ્વરૂપ લૌકિક વસ્તુઓથી નિરાલું છે અને તેની વિભૂતિ પણ લૌકિક વિભૂતિથી પર છે. યોગસૂત્રના વિભૂતિપાદમાં જે વિભૂતિઓનું વર્ણન
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिकाप्रतिपादनस्यैतदेव तात्पर्यं यत्परमात्मनः स्वरूपं लौकिकवस्तुसमतीतम्, विभूतिरप्यस्य लौकिकविभूतिमतिक्रम्य व्यवस्थिता । योगसूत्रे विभूतिपादे या विभूतयो निरूपितास्ता योगिसत्का अपि महाद्भुता वर्तन्ते ।
गीतायामेकादशमाध्याये श्रीकृष्णोऽर्जुनाय निजं घोरं विश्वरूपं दर्शितवान्, सोऽपि योगमहिमैव । अत्र तु सूरिभिर्योगिनोऽपि पर परमात्मा संस्तुतः, अत एव चमत्कारकृद्विरोधमयवर्णनेनालौकिकता प्ररूपिता।
प्ररूपणेयमतिप्राच्यकालीनकविरुढिसोपानशतमुल्लङ्घय सम्प्राप्तस्वरूपलाभा। ऋग्वेद इन्द्राग्निप्रभृतिसुराः सहस्राक्षत्वेन संस्तुताः । इत्थं च तत्कृता तेभ्योऽमरेभ्यश्चक्षुसहस्रयुतास्त इति माहात्म्यमारोपितम् (१-२३-३)। पुरुषसूक्ते तु सहस्रशीर्षा, सहस्रपाद् - इत्यपि पुरुषः विशेषितः (१-९०-१)। विश्वकर्मसूक्ते तु - विश्वतश्चक्षुरुत विश्वतो છે તે વિભૂતિઓ યોગીની છતાં અદ્ભુત છે. ગીતાના ૧૧ મા અધ્યાયમાં કૃષ્ણ અર્જુનને પોતાનું ઘોર વિશ્વરૂપ બતાવ્યું છે તે પણ યોગનો મહિમા છે. અહીં તો કવિ યોગીથી પણ પર એવા પરમાત્માને સ્તવે છે, એટલે જ તેણે ચમત્કારી વિરુદ્ધાભાસ વર્ણન દ્વારા અલૌકિત્વ સૂચવ્યું છે.
પ્રસ્તુત વર્ણન બહુ પુરાકાલથી ચાલી આવતી કવિપ્રથાના કેટલાય સોપાનો વટાવી આગળ વધેલું છે. ઋગ્વદના કવિઓ ઈન્દ્ર કે અગ્નિ આદિ દેવોને સ્તવે છે ત્યારે સહસ્રાક્ષ જેવું વિશેષણ વાપરી પોતપોતાના ઈષ્ટદેવોને હજાર ઑખવાળારૂપે મહત્ત્વ અર્પે છે. પણ પુરુષસૂક્તનો ઋષિ પુરુષનું વર્ણન કરતાં તેને માત્ર સહમ્રાક્ષ વિશેષણ આપી સંતોષ નથી પામતો, તે તો પુરુષને સહસશીર્ષ અને સહસંપાદુ પણ કહે છે. વિશ્વકર્મા સૂક્તનો પ્રણેતા હજાર નેત્ર, હજાર પણ કે હજાર મસ્તકથી સંતુષ્ટ નથી થતો, તે તો વિશ્વભ્રષ્ટા દેવને १. ऋग्वेद १.२३.३ १.७९.१२ । २. ऋग्वेद १.९०.१ ।
२६
-वेदोपनिषद्-28 मुखो विश्वतो बाहुरुत विश्वतः पात् (१०-८१-३) इत्यपि प्रोच्य सहस्रादिका महत्योऽपि सङ्ख्यास्तिरस्कृताः।
एवञ्च ऋग्वेदे विशेषणविकासः कालक्रमपिशुन इति प्रतिभासते। यजुर्वेदेऽथर्ववेदादावपि तान्येव ऋग्वेदोपन्यस्तानि विशेषणान्युपलभ्यन्ते । कालक्रमेणातिविकसितोऽप्ययं विशेषणविस्तार सगुणभूमिकामनतिशय्यैव व्यवस्थितः, इति वेदस्तुतिमुद्रा।।
किन्तु पाश्चात्यैस्तन्मुद्रामतिक्रम्य निर्गुणभूमिकां प्रति दृष्टिः प्रसारिता। तल्लक्षणान्युपलभ्यन्ते प्राच्येषूपनिषत्सु गीतायां च । यदा तु परब्रह्मणः प्रतिष्ठा स्फुटीभूता, तदा तु निर्गुणस्वरूपचिन्तनं पराकाष्ठा प्रापितम् । एवं सत्यपि सगुणवर्णनाऽपि नान्तमिता । अत एव श्वेताश्वतरे गीतायां च सत्यपि निर्गणपरमात्मप्ररूपणे - सहस्रशीर्षा 'विश्वतश्चक्षुरुत विश्वतो मुखो विश्वतो बाहुरुत विश्वतः पात् (१०-८१-३)' કહી હજાર કે તેથી મોટી કોઈ સંખ્યાને પણ અવગણે છે. ઋગ્વદના વિશેષણવિકાસમાં કાલક્રમની ગંધ આવે છે. ત્યાર બાદ યજુર્વેદ અને અથર્વવેદ આદિ ગ્રંથોમાં એ જ ઋગ્વદના વિશેષણો જ્યાં ત્યાં મળે છે. આ વિશેષણોનો કાલકમસૂચક વિકાસ ગમે તેટલો થયો કે વિસ્તર્યો હોય છતાં વેદોની સ્તુતિઓ સગુણભૂમિકાથી આગળ વધી નથી એમ કહી શકાય.
પરંતુ ધીરે ધીરે ચિંતકો સગણરૂપથી આગળ વધી નિર્ગુણચિંતન તરફ વળતા જતા હતા. એના લક્ષણો પ્રાચીન ઉપનિષદો અને ગીતામાં નજરે પડે છે. જ્યારે પરબ્રહ્મની સ્થાપના સ્પષ્ટ થઈ ત્યારે નિર્ગુણસ્વરૂપનું ચિતંન પરાકાષ્ઠાએ પહોંચ્યું છે, તેમ છતાં તત્વચિંતકો અને કવિઓ પુરાણી સગુણ વર્ણનની પ્રથાને પણ ચાલુ રાખે છે. તેથી જ શ્વેતાશ્વતર અને ગીતાકાર પરમાત્માનું નિર્ગુણ વર્ણન કરવા छdi 'सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात्' (श्वे० ३.१४) त्या: ३
16
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिका पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात् इति (श्वेताश्वतरे ३-१४), सर्वतः पाणिपादं तत् सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् - इति च (श्वेताश्वतरे ३-१६) सगुणस्तवोऽप्यभिहितः।
छान्दोग्योपनिषदादिसत्कमशरीरवर्णनमनुसृत्य (छा० ८-१२-१) मुण्डकोपनिषदादौ यत्तदद्रेश्यमग्राह्यमगोत्रमवर्णमचक्षुःश्रोत्रं तदपाणिपादम् (मु.१-६) इत्यादिरूपेण परब्रह्म निर्वर्णितम् । श्वेताश्वतरे तु अपाणिपादो जवनो ग्रहीता पश्यत्यचक्षुः स शृणोत्यकर्णः - इति (३-१९) विरोधमयं सगुणस्वरूपं निरूपितम् ।
प्रस्तुतेऽपि परमात्मनः सगुणनिर्गुणोभयस्वरूपं संस्तुतम् । किन्त्वन्योऽपि प्रतिभाप्रसूतश्चमत्कार एको दृग्गोचरीभवति, यः प्राक्तनेषु वेदोपनिषद्गीतादीषु न दृश्यते । सोऽयं चमत्कारो नाम विरोधप्रकर्षः। यदा सूरयः परमात्मानं निरिन्द्रियमिन्द्रियकार्यकारिणमभिदधन्ति, तदा तु ते मुण्डकोपनिषच्छ्वेताश्वतरोपनिषन्मुद्रान्तर्वर्तिन एव, मने 'सर्वतः पाणिपादं तत् सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् ।' त्या ३ सय વર્ણન પણ કરે છે. છાંદોગ્ય આદિના અશરીરવર્ણનનું (છાંદો. ८.१२.१) मनु521 50 yes5 परहा, 'यत्तदद्रेश्यमग्राह्यमगोत्रमवर्णमचक्षुः श्रोत्रं तदपाणिपादम् ।' मा ३ पान 52 छ, पयारे श्वेताश्वर तनुं 'अपाणिपादो जवनो ग्रहीता पश्यत्यचक्षः स शृणोत्यकर्णः ।' माहि ३पे વિરોધાભાસી સગુણ સ્વરૂપવર્ણન કરે છે.
પ્રસ્તુત સ્તુતિમાં પરમાત્માનું નિર્ગુણ અને સગુણ સ્વરૂપ કહ્યું છે. આ પધમાં તો એ ઉભય સ્વરૂપના વર્ણન ઉપરાત એક એવો પ્રતિભાજનિત ચમત્કાર દેખાય છે કે જે તેની પૂર્વના વેદ, ઉપનિષદ્ અને ગીતા આદિ ગ્રન્થોમાં દૃષ્ટિગોચર થતો નથી. આ ચમત્કાર એટલે માત્ર વિરોધાભાસ જ નહીં પણ વિરોધાભાસની પરાકાષ્ઠા. સૂરિજી એમ કહે કે પરમાત્મા નિરિન્દ્રિય છતાં ઈન્દ્રિયના કાર્યો કરે
२८
-वेदोपनिषद्-08 किन्तु यदा ते श्रोत्रकार्यं चक्षुषा, चक्षुःकार्यं श्रोत्रेणेत्यादि निरूपयन्ति, सर्व साधनं सर्वकार्यकृदिति चाभिदधन्ति तदा श्रोतृचित्तचमत्कारनिष्पादनेन परमात्ममाहात्म्यश्रद्धाजननेन च साधयन्ति कविकृत्यम् । तथाशब्दातीतः कथ्यते वावदूकै
ानातीतो ज्ञायते ज्ञानवद्भिः। बन्धातीतो बध्यते क्लेशपाशै
मोक्षातीतो मुच्यते निर्विकल्पः।।९।। शब्देभ्योऽतीतोऽप्ययं वादिवादविषयीभवति, ज्ञानातीतोऽपि ज्ञानिज्ञानगोचरीभवति, बन्धनातीतोऽपि क्लेशपाशैर्बन्धनमाप्नोति, मोक्षातीतोऽपि निर्विकल्पीभूय मुच्यत इति श्लोकार्थः।
अयमाशयः - तैत्तरीयोपनिषदादौ - यतो वाचो निवर्तन्ते છે ત્યાં લગી તો તે મુડક અને શ્વેતાશ્વતરકરતાં આગળ નથી વધતા, પણ જ્યારે તેઓ એમ કહે છે કે નિરિન્દ્રિય પરમાત્મા ઈન્દ્રિયોના કાર્યો કરે જ છે, પણ વધારામાં તે કાનનું કામ આંખથી, આંખનું કામ કાનથી, નાકનું કામ જીભથી, વાણીનું કામ પગથી અને પગનું કામ માથાથી કરે છે, કિંબહુના તેને વાતે કોઈ એક કામ એક સાધન દ્વારા જ કરવાનું બન્ધન નથી, ત્યારે તે શ્રોતાના મન ઉપર ચમત્કારિક અસર ઉપજાવી તેને પરમાત્માની લોકોત્તર ચમત્કારિકતામાં શ્રદ્ધાળુ બનાવી કવિકૃત્ય સાધે છે. વળી
અર્થ :- શબ્દથી અતીત છતાં તે વાદિઓના વાદનો વિષય બને છે, જ્ઞાનથી અતીત છતાં તે જ્ઞાનીઓના જ્ઞાનનો વિષય બને છે, બધાથી અતીત છતાં ક્લેશપાશથી બંધાય છે અને મોક્ષાતીત છતાં નિર્વિકલ્પ થઈ મુક્ત થાય છે.
भावार्थ :- तिरीय माहि पनिषद्योमा 'यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह' वा वनिो छे. मां मात्मानुं शELतातत्य मने
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०
-वेदोपनिषद्-28 यथा- पारमार्थिकनयेन कर्मनिरपेक्षतया स्वभावावलम्बनरसिकया दृष्ट्या नात्मा वाच्यः, नापि तय॑ः, न च बद्धः, नापि मुक्तः, किन्तु व्यावहारिक-कर्मसापेक्ष - वैभाविकदृष्ट्याऽऽत्मा शब्दगम्या, ज्ञानध्यनगम्यः, बद्धो मुक्तश्चेति।
प्राच्यजैनश्रुते महामहिम शास्त्रमस्त्याचाराङ्गः । तत्र यदात्मसहजस्थितिनिरूपणमस्ति, तदुपनिषदुपनिषण्णनिर्गुणब्रह्मवर्णनस्मृतिदायि, यथा- सव्वे सरा नियम॒ति, तक्का जत्थ न विज्जइ मई तत्थ न गाहिया, से न दीहे, न हस्से, न किण्हे, न लोहिए, न सुरभिगंधे न दुरभिगंधे, न तित्ते, न कडुए, न गुरुए, न लहुए, न इत्थी, न पुरिसे न अन्नहा परिन्ने सन्ने उवमा न विज्जए - इति (आ०५-६१७०)। कोऽयं परमात्मा ? किं ब्रह्मादिरेव किमतान्य इत्यत्राह
88-वेदवादद्वात्रिंशिका
-२९ अप्राप्य मनसा सह - इति (तै.२-९) परमात्मा वर्ण्यते । तत्रात्मनः शब्दातीतता मनोऽगम्यता च प्रतिपादिता। ता एवोपनिषद आत्मस्वरूपमपि निरूपयन्ति, प्रोत्साहयन्ति चात्मज्ञानं प्रति ज्ञानिनः, यथा - श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः - इत्यादि (बृहदारण्यकोपनिषदि २-४-५)। आत्मब्रह्म कूटस्थमत एव बन्धमोक्षातीतमिति प्रोच्यते । किञ्च - सोऽकामयत बहु स्यां प्रजायेयेति (तैत्तरियोपनिषदि २६), तथा - तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत्, (तै०२-६) इत्यादिनाऽऽत्मब्रह्म सृष्टिबद्धत्वेनापि व्यावर्णितम् ।
उपनिषदां सर्वेषामध्यात्मशास्त्राणां चैतदेव मन्तव्यं यन्निर्विकल्पसमाधिसम्प्रतिपत्तिमान् मुच्यते, एवं मिथो विरोधि वाक्कदम्बकमवलम्ब्य सूरिभिरात्मनो विरोध्यवस्थाव्रजोऽलङ्कारमयभाषया प्ररूपितः ।
अत्र तात्पर्य त्वेतदेव यन्नैतन्नानाप्रकारं वर्णनमसङ्गतम्, किन्त्वपेक्षाभेदसम्प्राप्तसाङ्गत्यम् । एतदेव वस्तु जैनपरिभाषयापि युज्यते, મનોડગમ્યત્વ પ્રતિપાદિત થયું છે. બીજીબાજૂ પાછાં એ જ ઉપનિષદો આત્માનું નિરૂપણ કરે છે, અને જ્ઞાનીઓને આત્મજ્ઞાન માટે પ્રોત્સાહિત 5 छ, म 'श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः' इत्याहि. मामाने ફૂટસ્થ માની બંધમોક્ષથી અતીત કહેવામાં આવ્યું છે અને વળી 'सोऽकामयत बहु स्यां प्रजायेयेति' मने 'तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत्' ઈત્યાદિ દ્વારા આત્મબ્રાને સૃષ્ટિબદ્ધ પણ વર્ણવવામાં આવ્યું છે. ઉપનિષદો અને બધાં જ બીજાં અધ્યાત્મશાસકોનું કથન એ છે કે નિર્વિકલ્પસમાધિ પ્રાપ્ત કરનાર આત્મા મુક્ત થાય છે. આવા પરસ્પર વિરુદ્ધ દેખાતાં ઉપદેશવાક્યોને અવલખી કવિએ આત્માની પરસ્પર વિરુદ્ધ અવસ્થાઓનું આલંકારિક ભાષામાં વર્ણન કર્યું છે, પણ તેનું તાત્પર્ય તો એ છે કે આ વિવિધ વર્ણનો પરસ્પર અસંગત નથી, પણ દૃષ્ટિભેદથી પ્રવર્તેલાં છે. આ જ વસ્તુને જૈનપરિભાષામાં મૂકી કહેવું
હોય તો એમ કહી શકાય કે પારમાર્થિક-કર્મનિરપેક્ષ સ્વાભાવિકદૃષ્ટિએ આત્મા નથી વાચ્ય, નથી તક્ય, નથી બદ્ધ કે નથી મુક્ત, પણ વ્યાવહારિક અને કર્મસાપેક્ષ વૈભાવિકદૃષ્ટિએ આત્મા શબ્દગમ્ય, જ્ઞાનધ્યાનગડુ, બદ્ધ અને મુક્ત પણ છે.
પ્રાચીન જૈન શ્રુતમાં અતિમહત્ત્વ ધરાવનાર આચારાગસૂત્રમાં આત્માની સ્વાભાવિક સ્થિતિનું વર્ણન છે, તે ઉપનિષદોમાંના निग्रहावानिनी या मापे छे. हे छेई 'सव्वे सरा नियटृति, तक्का जत्थ न विज्जइ मई तत्थ न गाहिया, से न दीहे, न हस्से, न किण्हे, न लोहिए, न सुरभिगंधे न दुरभिगंधे, न तित्ते, न कडुए, न गुरुए, न लहुए, न इत्थी, न पुरिसे न अन्नहा परिन्ने सन्ने उवमा न विज्जए' (५.१.१७०) मे परमात्मा sten छ ? प्रला वगेरे, पछी जीत डो? मा प्रश्नको उत्तर माudi 58 छ -
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिकानायं ब्रह्मा न कपर्दी न विष्णुब्रह्मा
चायं शङकरश्चाच्यतश्च । अस्मिन्मूढाः प्रतिमाः कल्पयन्ते
ज्ञातश्चायं न च भूयो नमोऽस्ति ।।१०।। अयं परमात्मा न ब्रह्मा, न शङ्करः, नापि विष्णुः । तथाऽप्यसौ ब्रह्मा, शङ्करोऽपि विष्णुरप्यस्ति । मूढा एव तमधिकृत्य प्रतिमानानात्वं परिकल्पयन्ति । तथा यदाऽसावात्मा विज्ञायते, तदा पुनर्नमस्करणं न विद्यते। ___अयमभिप्रायः - लोकपरम्परासु पौराणिकमन्तव्येषु च ब्रह्मविष्णुमहेश्वराणां त्रिमूर्तिः पूज्यतयाभिमताऽस्ति । उपासको निजरूच्यनुसारेण संस्कारं वानुसृत्य परमात्मानमेव ब्रह्मादिरूपे भजते । किञ्च लोकाः शास्त्राणि च त्रिमूर्तिं परस्परं विरुद्धं मन्यन्ते प्रतिपादयन्ति च ।
एवं स्थिते सूरयः परमात्मनो निर्गुणस्वरूपमाविष्कर्तुं लोके
અર્થ :- આ પરમાત્મા નથી બ્રહ્મા, નથી શક્કર કે નથી વિષ્ણુ, અને છતાં એ બ્રહ્મા છે શકર છે અને વિષ્ણુ પણ છે. મૂઢ માણસો જ પરમાત્મા વિષે વિવિધ પ્રતિમાઓની કલાના કરે છે, જ્યારે આ આત્મા જ્ઞાત થાય છે ત્યારે ફરી નમસ્કાર કરવાપણું નથી રહેતું.
- ભાવાર્થ :- લોકપરમ્પરા અને પૌરાણિક માન્યતાઓમાં બ્રહમા, વિષ્ણુ અને મહેશ્વરની ત્રિમૂર્તિ પૂજાય તેમ મનાય છે અને ઉપાસક પોતાની રુચિ કે સંસ્કાર પ્રમાણે પરમાત્માને જ બ્રહ્મા, શક્કર કે વિષ્ણુરૂપે ભજે છે. વળી લોકો અને ઘણી વાર શાસ્ત્રો પણ એ ત્રિમૂર્તિને પરસ્પર વિરુદ્ધ માને અને મનાવે છે. આ વસ્તુસ્થિતિ ધ્યાનમાં લઈ કવિ પરમાત્માનું યથાર્થ- નિર્ગુણ વર્ણન કરવા અને લોક તથા શાસ્ત્રમાં રૂઢ થઈ ગએલ વિરોધી ભાવનાને નિર્મલ કરી १. क-व्यते । ख- व्यन्तो।
३२ -
-वेदोपनिषद्-08 शास्त्रेषु च प्रचलितां विरोधिभावनामुन्मूलयितुं तत्स्थाने समन्वयदृष्टिं प्रसारयितुं च सगुणस्तवेन स्तुवन्तोऽथिदधुः - परमात्मा न ब्रह्मा, न च शङ्करः, नापि विष्णुः, तथाऽप्यसौ त्रिरूपः, न त्वेकरूपः ।
परमात्मपर्युपासनायां नानाविधानि लिङ्गानि जनैः परिकल्पितानि । नानानामभिर्नानामूर्तयोऽपि निर्मिता। ततश्च तदेकनिर्मग्नानां विस्मृतिमुपयातं परमं ध्येयम् । तानेव जनानुद्दिश्य श्वेताश्वतरे प्रोक्तम्न तस्य प्रतिमा अस्ति - इति (४-१९)। तदेव वचनमत्र सूरिभिः व्याख्यातप्रायमिति प्रतिभासते। सदुक्तं यन्मूढा एव परमात्मनो नानाप्रतिमाः परिकल्पयन्ति । वस्तुतस्त्ववगतपरमात्मस्वरूपाणां पुनर्भूयो वा नमस्कारः कर्तव्यत्वेन नावशिष्यते, स्वयमेव परमात्मात्मत्वात्तेषाम् । निःशेषीभवति च तेषां तमः । अतः परमात्मस्वरूपावगम एव यतितव्यम्, तदेवावगमयति - તેને સ્થાને સમન્વયદષ્ટિ કેળવવી સગુણવર્ણન કરતાં, કહે છે કે પરમાત્મા તો નથી બ્રહ્મા, નથી શકર કે નથી વિષ્ણુ અને તેમ છતાં એ ત્રણે રૂ૫ છે - કોઈ એકરૂપ તો નથી જ.
લોકો પરમાત્માની ઉપાસના માટે અનેક જાતના પ્રતીકો કલમે છે, અનેક નામથી અનેક પ્રકારની મૂર્તિઓ રચે છે અને પછી તેમાં જ ગરક થઈ મૂલ ધ્યેય ભૂલી જાય છે. એવા લોકોને ઉદ્દેશી કવિ “R तस्य प्रतिमा अस्ति' मे श्वेताश्वतरना इथनभाष्य 52di होय तम સાચું જ કહે છે, કે મૂઢ હોય છે તે જ પરમાત્માની અનેક પ્રતિમાઓ કલો છે. બાકી ખરી વસ્તુસ્થિતિ તો એ છે કે જેઓને પરમાત્માનું
સ્વરૂપ અવગત થાય છે તેમને વાતે ફરી કે વધારે નમસ્કાર કરવાપણું રહેતું જ નથી. તેઓ પોતે જ પરમાત્મરૂપ બને છે અને તેમના ઉપરનું તમ નિઃશેષ થઈ જાય છે. માટે પરમાત્માના સ્વરૂપને જાણવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. પરમાત્માનું સ્વરૂપ જ સમજાવે છે -
19
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिका
आपो वह्निर्मातरिधा हुताशः
____ सत्यं मिथ्या वसुधा मेघयानम्। ब्रह्मा कीटः शङ्करस्तार्क्ष्यकेतुः
सर्वः सर्वं सर्वथा सर्वतोऽयम् ।।११।। परमात्मैव जलमग्निश्च, वायुरनलश्च स एव, स एव सत्यं मिथ्या च, पृथिवी चाकाशश्च, ब्रह्मा च कीटकश्च, शङ्करश्च हरिश्च गरुडध्वजः, एवं सर्वात्मकोऽयं परमात्मा सर्वप्रकारेण सर्वेष्वास्पदेषु सर्वेभ्योऽपि प्रादुर्भवति ।
इदमत्र हृदयम् । केचन वैदिकमन्त्रा उपनिषदा गीता च प्रतिपादयन्ति यदेक एव परमात्मा नानारूपाणि धारयति, तैरेव च विलसति। सैव भावनाऽत्र मिथो विरुद्धत्वेन प्रतिभासमानैराधिभौतिकैराधिदैविकैश्च द्वन्द्वैरभिन्नतया परमात्मानं निर्वाऽऽविष्कृता ।
यथा श्वेताश्वतरे - तदेवाग्निस्तदादित्यस्तद्वायुस्तदु चन्द्रमाः।
અર્થ :- પરમાત્મા જ પાણી અને બ્રહ્મ છે, પવન અને હુતાશન છે, સત્ય અને મિથ્યા છે, પૃથ્વી અને આકાશ છે, બ્રહ્મા અને કીટક છે, શકર અને ગરુડધ્વજ-વિષ્ણુ છે. આ સર્વ - પરમાત્મા દરેક રીતે દરેક સ્થળે સર્વથા પ્રગટ થાય છે.
ભાવાર્થ :- કેટલાક વૈદિક મંત્રો, ઉપનિષદો અને ગીતામાં એ ભાવના સુપ્રસિદ્ધ છે કે એક જ પરમાત્મા નાનારૂપ લે છે અને નાનારૂપે વિકસે છે. એ જ ભાવનાને અહીં કવિએ પરસ્પર વિરુદ્ધ દેખાતાં આધિભૌતિક અને આધિદૈવિક દ્વદ્ધોથી અભિન્નરૂપે વર્ણન 5री व्यsd 5री छे. Addरनो तदेवाग्निस्तदादित्यस्तद्वायुस्तदु चन्द्रमाः। तदेव शुक्रं तद्ब्रह्म तदापस्तत्प्रजापतिः मा मन्त्र प्रस्तुत पध साधे १. क.ग. - अपो बहिनमतिरिश्वा । २. ग - ब्यानः |
३४
-वेदोपनिषद्-28 तदेव शुक्रं तद्ब्रह्म तदापस्तत्प्रजापतिः - इति (४-२) प्रतिपादितम्, तदपि प्रस्तुतेन तुलनां करोति । तैत्तिरीयेऽपि (२-६) ब्रह्मणो नानारूपाणां वर्णनमुपलभ्यते । तत्रानेकविरोधिद्वन्द्वैः - सत्यं चानृतं च अभवत् - इति वचसा सत्यानृतद्वन्द्व उल्लिखितः, स एवात्र सूरिभिः सत्यमृषातयोदितः । शुक्लयजुर्वेदेऽपि - दृष्ट्वा रूपे व्याकरोत् सत्यानृते प्रजापतिः - इति मन्त्रेऽपि (१९-७७) प्रजापतिः सत्यमनृतं चेति रूपद्वयं व्याकरोदिति प्राचीनः प्रवादः ।
वह्निर्हताशश्चेति समानार्थं पदद्वयमत्र विद्यते, अत एव पुनरुक्तवदाभासते। किन्तु वस्तुतस्तथा नास्ति। वह्निवाच्योऽग्निर्नाम जलविरोधी सामान्योऽनलः, हुताशस्त्वाहुतिद्रव्यधारणप्रवणो यज्ञसत्कोऽनलः, यश्च मातरिश्वविरोधीति पुनरुक्तिविरहः । ____ मातरिश्चेति वर्षापिशुनः पवन इति वैदिकमन्त्राः । वर्षाकालीन प्रबला पवनस्तत्पिशुनिता वर्षा वा हुताशनविरोधतयाभिप्रेती, तत्रायं સરખાવી શકાય. તૈત્તિરીય (૨,૬) માં બા નાનારૂપ ધારણ કર્યાનું वान छे. मां मने विरोधी बंदो साथे 'सत्यं चानृतं च अभवत्' એ વાક્ય દ્વારા જે સત્યાગૃત હ્રદ્ધનો ઉલ્લેખ છે, તેને જ અહીં विसे सत्य-भूषा 5& छ. शुलयTE (१८.७७) मा 'दृष्ट्वा रूपे व्याकरोत्सत्यानृते प्रजापतिः' मे मन्मां पर पति सत्य मने અવૃત એ બે રૂપનું વ્યાકરણ કર્યાનો પ્રાચીન પ્રવાદ છે.
અહીં વહ્નિ અને હુતાશ બે પદો સમાનાર્થક આવેલાં હોવાથી પુનરુક્તિનો ભાસ થાય છે, પણ વસ્તુતઃ તેમ નથી. વહ્નિથી જે અગ્નિ સમજવાનો તે જલવિરોધી સામાન્ય અગ્નિ લેવો જોઈએ અને હુતાશ પદથી આહુતિ દ્રવ્યને ઝીલનાર યજ્ઞીય વિશિષ્ટ વહ્નિ લેવાનો છે, જેને માતરિક્ષાથી વિરોધી લેખવામાં આવ્યો છે. માતરિશ્વાનો અર્થ વૈદિકમંત્રોમાં ‘મોનસૂન’ (ચોમાસું સૂચવતો પવન) કરેલો છે. ચોમાસાનો તોફાની પવન કે તેથી સૂચવાતું ચોમાસું એ હુતાશન
20
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
88-वेदवादद्वात्रिंशिका हेतुः सम्भाव्यते यद्वर्षायां सामान्यतो यज्ञकरणं प्रायो नाभवत् । परमात्म-स्वरूपमेव स्फुटयन्नाहस एवायं निभृता येन सत्त्वाः
शश्वदुःखा दुःखमेवापियन्ति। स एवायमृषयो यं विदित्वा
व्यतीत्य नाकममृतं स्वादयन्ति ।।१२।। स एवायं परमात्मा, येन निभृता व्याप्ताश्च प्राणिनः सन्ततं दुःखिता दुःखमेव प्राप्नुवन्ति। स एवायं परमात्मा यं विदित्वा ऋषयोऽतिक्रम्य स्वर्गममृतमास्वादयन्ति।
अयं भावः, सर्वेऽपि प्राणिनः परमात्मभावेन व्याप्ताः, तथापि ते निरन्तरं दुःखिताः सन्तो दुःखमेव वेदयन्तीति मिथो विरुद्धं वचः, परमात्मरूपाणां दुःखस्पर्शासम्भवात् । अत्र विरोधपरिहारोऽपि प्रसिद्धः ।
तत्त्वदृष्ट्याशेषाणामपि जीवात्मनां परमात्मस्वरूपत्वेऽपि स्वस्वવિરોધી એટલા માટે મનાયું હોવું જોઈએ કે સામાન્ય રીતે ચોમાસામાં યપ્રથા નહીં હોય. આગળ પણ પરમાત્માના સ્વરૂપને જ સ્પષ્ટ 5रा 58 -
અર્થ :- આ તે જ પરમાત્મા છે જેના વડે ભરેલાં અને વ્યાપેલાં પ્રાણિઓ સતત દુઃખવાળાં થઈ દુઃખ જ પામ્યા કરે છે. આ તે જ પરમાત્મા છે જેને જાણીને ઋષિઓ સ્વર્ગનું અતિક્રમણ કરી અમૃતને આસ્વાદે છે.
ભાવાર્થ :- બધાં જ પ્રાણિઓ પરમાત્મભાવથી ભરેલાં છે અને ઉભરાય છે. તેમ છતાં તે નિરન્તર દુઃખી રહી દુઃખ પામ્યા જ કરે છે. આ કથન વિરુદ્ધ છે, કેમ કે પ્રાણિઓ પરમાત્મરૂપ હોય તો દુ:ખ સ્પર્શી જ કેમ શકે ? આ વિરોધનો પરિહાર જાણીતો છે. તાત્ત્વિકદૃષ્ટિએ બધા જ જીવાત્મા પરમાત્મરૂપ છે, પણ પોતાના ખરા સ્વરૂપનું ભાન
-वेदोपनिषद्-08 रूपावगमाभावात् तेषां दुःखभाजनत्वात् । एतदेवोत्तरार्धे व्यतिरेकेण ध्वनितम् - येषामृषिणामात्मज्ञानाविर्भावस्त एवामृता भवन्तीति ।
अत्रापि स्वर्गातिक्रमेणास्वादयन्त्यमृतमिति विरोधः, स्वर्ग एवामृतसद्भावस्याभिमतत्वात् । इत्थं च तमतिक्रम्यामृतस्वादनं कथं सङ्गतिमङ्गति ? तदत्रायं परिहारः - स्वर्गीयामृतमपि वस्तुतो नोऽमृतम्, नैसर्गिकात्मस्वरूपस्यैव पारमार्थिकपीयूषभावात्, तच्च स्वर्गोल्लङ्घयितुरेव सुलभमित्यदोषः ।
प्रस्तुतपद्यस्याशयः श्वेताश्वतरीयमन्त्रे - ततो यदुत्तरतरं तदरूपमनामयम् । य एतद्विदुरमृतास्ते भवन्त्यथेतरे दुःखमेवापियन्ति - इत्यत्र (३-१०) स्पष्टः । पुनरपि विरोधालङ्कारालङ्कृतं परमात्मलक्षणं लक्षयति - विद्याविद्ये यत्र नो सम्भवेते
यन्नासन्नं नो दवीयो न गम्यम्। ન હોવાથી તે દુ:ખ પામે છે. આ જ વસ્તુ કવિએ ઉત્તરાર્ધમાં વ્યતિરેક દ્વારા કહી છે કે જે ઋષિઓને આત્મજ્ઞાન છે તેઓ અમૃત જ બને છે. સ્વર્ગનું અતિક્રમણ કરી અમૃતનું આસ્વાદન કરે છે એ વર્ણનમાં દેખીતો વિરોઘ છે. કેમ કે સ્વર્ગમાં જ અમૃતના અસ્તિત્વની માન્યતા છે, તો તેને સ્વર્ગ લાંઘનાર કેમ ચાખે ? સમાધાન એ છે કે માન્યતાનું સ્વર્ગીય અમૃત એ વાસ્તવિક અમૃત નથી, વાસ્તવિક અમૃત જે આત્માનું સ્વાભાવિક સ્વરૂપ છે તે તો સ્વર્ગ લાંઘી જનારને જ પ્રાપ્ત થાય છે.
मा पधमा रहेलो भाव श्वेताश्वतरना 'ततो यदुत्तरतरं तदरूपमनामयम् । य एतद्विदुरमृतास्ते भवन्त्यथेतरे दुःखमेवापियन्ति' भन्म स्पष्ट છે. ફરીથી વિરોધાલંકારથી અલંકૃત એવું પરમાત્મસ્વરૂપ કહે છે - १. क.ग - ०द्यावेद्य । २. क.ग - तो द०।
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७
88-वेदवादद्वात्रिंशिकायस्मिन्मृत्युर्नेहते नो तु कामः
स सोऽक्षरः परमं ब्रह्म वेद्यम् ।।१३।। यत्र विद्याया अविद्याया वा सम्भवो नास्ति । यो निकटोऽपि नास्ति, दूरतरोऽपि नास्ति। यश्च गम्योऽपि नास्ति । यत्र मृत्योः प्रवृत्ति स्ति, कामस्यापि प्रवृत्ति स्ति। तदेवाविनाशि, तदेवाक्षरम्, तदेव ज्ञेयतयाभीप्सितं परब्रह्म ।।
इदमुक्तं भवति - सूरिभिरत्र परमात्मनो निर्गुणं स्वरूपं व्यावर्णितम् । अत एवात्राविद्यालक्षणकर्ममार्गतो विद्यात्मकात्मलक्षिशास्त्राच्चातीतः परमात्मेत्युदितम् । विद्याविद्योभयसम्भवो तस्मिन्नास्तीति भावः । नासावासन्नः, नापि दूर इत्युक्तिरीशावास्योपनिषदीयाम् - तदेजति तन्नेजति तद्दरे तद्वन्तिके - इत्युक्तिं स्मारयति ।
श्वेताश्वतरे यदुक्तम् - द्वे अक्षरे ब्रह्मपरे त्वनन्ते, विद्याविद्ये निहिते यत्र गूढे । क्षरं त्वविद्या ह्यमृतं तु विद्या, विद्याविद्ये ईशते ' અર્થ :- જેમાં વિદ્યા અને અવિધા નથી સંભવતા, જે નથી સમીપ કે નથી દૂરતર, કે નથી ગમ્ય, જેમાં નથી મૃત્યુ પ્રવૃત થતું કે નથી કામ પ્રવૃત થતો, તે અને તે જ અક્ષર, અવિનાશી છે અને શેય એવું પરબ્રહ્મ છે.
ભાવાર્થ :- કવિએ અહીં પરમાત્માનું નિર્ગુણસ્વરૂ૫ વર્ણવેલું છે. તેથી જ તે અવિદ્યા એટલે કર્મમાર્ગ અને વિદ્યા એટલે આત્મલક્ષી શારા બન્નેના સંભવથી પરમાત્માને પર કહે છે. પરમાત્મા નથી मास नथी र मेवान शावास्यना 'तदेजति तन्नजति तहरे तद्वन्तिके' मे वनिनी या मापे मेधुंछ. प्रस्तुत पधमां श्वेताश्वतरना 'द्वे अक्षरे ब्रह्मपरे त्वनन्ते, विद्याविद्ये निहिते यत्र गढे । क्षरं त्वविद्या ह्यमतं तु विद्या, विद्याविद्ये ईशते यस्तु सोऽन्यः' मा भानो भाव मे छे. १. क.ग - नो त कामा। ख- नो नु कामा। २. क.ख.ग - ०क्षरम् ।
३८
-वेदोपनिषद्-08 यस्तु सोऽन्यः - इति (५-१), तद्भावोऽप्यत्र रममाणो दृश्यते ।
परमात्मा न दूरः, जीवात्मान्तर्भूतत्वात् । नापि समीपः, अविद्यावृतात्मनामगोचरत्वादित्यादिरत्र विरोधपरिहारः, सुगमः । इदं चाद्भुततरमित्याहओतप्रोताः पशवो येन सर्वे
ओतः प्रोतः पशुभिश्चैष सर्वैः। सर्वे चेमे पशवस्तस्य होम्यं
तेषां चायमीश्वरः संवरेण्यः।।१४।। येनैते सर्वे पशवः - जीवात्मान ओतप्रोता वर्तन्ते, यश्च स्वयं सर्वैः पशुभिः - जीवात्मभिरोतप्रोतः । सर्वेऽप्येते पशवस्तदीयं हव्यम् । सर्वेषामपि पशूनां वरणयोग्योऽप्ययमेवेश्वरः ।
एतदत्राकूतम् – सूरिभिरनुसृत्य पाशुपतपरम्पराम् पशुपदं जीवात्मपरं प्रयुक्तमत्र, आविष्कृतश्चालङ्कारमयरीत्या जीवात्मपरमात्मनोः
પરમાત્મા દૂર નથી, કારણ કે એ દરેક જીવાત્માની અંદર જ વિદ્યમાન છે, પરમાત્મા નજીક પણ નથી, કારણ કે અવિધાથી આવરાયેલા
સ્વરૂપવાળા જીવોને તે અગોચર હોય છે. આ રીતે અહીં વિરોધપરિહાર સુગમ છે. પરમાત્માનું જે અતિ અદ્ભુત સ્વરૂપ છે, તે કહે છે -
અર્થ :- જેના વડે આ બધાં પશુઓ - જીવાત્માઓ ઓતપ્રોત છે અને એ પોતે બધા પશુઓ-જીવાત્માઓ દ્વારા ઓતપ્રોત છે. આ બધા પશુઓ તેનું હવ્ય છે અને એ બધા પશુઓને વાતે આ વરવા યોગ્ય ઈશ્વર છે.
ભાવાર્થ :- કવિ અહીં પાશુપત પરમ્પરાને અનુસરી ‘પશુ” પદ જીવાત્માના અર્થમાં પ્રયોજે છે અને તે જીવાત્મા-પરમાત્માનો સમ્બન્ધ અહીં આલંકારિક રીતે વ્યક્ત કરે છે. કવિ જીવાત્મા અને પરમાત્માને १. क.ख.ग - ओतः । २. क.ग.- पशुभैश्चै०। ३. ख- वोयमी, ग- चावमी०।
22
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिकासम्बन्धः । जीवात्मपरमात्मनोर्मिथ ओतप्रोतभावमुपदयं तदभेदोऽप्यत्र निदर्शितः, सोऽप्यभेदो विशिष्टाद्वैतकोटिसत्क इति तद्रूपकेण प्रतिभासते ।
यज्ञे होमगोचरीक्रियमाणा पशवस्तदुद्दिष्टदेवतानां होमयोग्यम् - हव्यं द्रव्यमित्युच्यते । सा सा चोद्दिष्टा देवता होमोपयुक्तानां पशूनामाराध्या । जीवात्मपरमात्मनोराध्यात्मिकं सम्बन्धं स्पष्टीकृत्य जीवात्मानः परमात्मनो होम्याः, अतः परमात्मभावलिप्सुभिर्निजभावार्पणं विधेयमित्याशयः। समर्पणायैवोत्साहयन परमात्ममाहात्म्यं व्याख्याति - तस्यैवैता रश्मयः कामधेनोर्याः
पाप्मानमदुहानाः क्षरन्ति। येनाध्याताः पञ्च जनाः स्वपन्ति
प्रोदबुद्धास्ते स्वं परिवर्तमानाः।।१५।। येनाध्याताः - यत्सङ्कल्पगोचरीभूताः पञ्च जनाः निषादयुએક-બીજાથી ઓતપ્રોત કહી તે બે વચ્ચે અભેદ સમ્બન્ધ દર્શાવે છે અને છતાં તે અભેદ વિશિષ્ટાદ્વૈત કોટિનો હોય તેમ તેના રૂપક ઉપરથી લાગે છે. - યજ્ઞમાં પશુઓ હોમાતાં તેથી તે ઉદ્દિષ્ટ દેવતાના હોમ્ય- હળદ્રવ્ય કહેવાય છે અને તે તે ઉદ્દિષ્ટ દેવતા હોમ્ય પશુઓનો આરાધ્ય મનાય છે. આ વસ્તુના રૂપકમાં કવિએ જીવાત્મા અને પરમાત્માં વચ્ચેનો આધ્યાત્મિક સમ્બન્ધ સ્પષ્ટ કરતાં કહ્યું છે કે જીવાત્માઓ એ પરમાત્માના હોમ્ય છે, એટલે કે પરમાત્મભાવને વરવાનું ધ્યેય રાખનાર જીવાત્માઓએ પોતાની જાતનું-જીવભાવનું બલિદાન કરવું જ જોઈએ. સમર્પણ માટે ઉત્સાહિત કરવા પરમાત્માનો મહિમા કહે છે -
અર્થ :- જેનાથી આયાત-જેના સંકલ્પનો વિષય બનેલ પંચજનો- નિષાદ અને ચાર વર્ણો મળી પાંચ જન યા પાઁચ १. ख- पाभानमेदु०। २. ख-न्ति स्वं परि०। ग-न्ति मृत्योरास्ये सम्परि०।
४०
-वेदोपनिषद्-08 ताश्चतुर्वर्णाः पञ्चेन्द्रियाणि वा स्वपन्ति, यत उबुद्धास्ते पञ्च जनाः स्वं प्रति निवर्तन्ते । तस्य एव परमात्मनः कामधेनुसङ्काशस्य रश्मय एताः, याः पापमदुहानाः क्षरन्ति ।
प्रस्तूयतेऽत्र कश्चिद्विचारः। विरोधालङ्कारेणात्र परमात्मविभूतेश्चमत्कारि वर्णनमकारि काव्यकृता । यदैव परमात्मसाम्मुख्यरूपमाध्यानं स्पृशति, तदैव स्वप्नवशीभवन्ति मनुजाः पञ्चेन्द्रियाणि वा । एते परमात्मस्पर्शात्मकनिद्रामन्त्रप्रभावेणोत्सृज्य जागृतिं भवन्ति निद्राधीनाः, यदा चैते जागरभावमुपयान्ति, तदा स्वकार्यदेशं प्रति निवर्तन्ते।
अत्राऽपि व्यक्तं एव विरोधः, यादृशं तादृशं प्रत्यपि परमात्मस्पर्शस्य जागृतिप्रयोजकत्वेन तस्य प्रवृत्तिनिवर्तकत्वस्य निद्रानिबन्धनत्वस्य चासम्भाव्यमानत्वात् । तत्सम्भवे वा नासौ परमात्मस्पर्शः, ઈન્દ્રિયો સૂવે છે અને જેના વડે ઉબોધ પામેલા તે પંચજનો પોતા પ્રત્યે પાછા વર્તતા હોય છે. તે જ પરમાત્મરૂપ કામધેનુના આ રશ્મિઓ છે કે જે આપમેળે પાપને નહીં દૂઝતાં ઝરે છે.
ભાવાર્થ :- અહીં કવિએ બે વિરોધાભાસ દ્વારા ચમત્કારિક રીતે પરમાત્માની વિભૂતિનું વર્ણન કર્યું છે. તે કહે છે કે પરમાત્માની અભિમુખતારૂપ આધ્યાનનો સ્પર્શ થતાં જ મનુષ્યમાત્ર અથવા ઈન્દ્રિયો સ્વપ્નવશ બને છે, એટલે કે તેઓ પરમાત્મપર્શરૂપ નિદ્રામત્રના પ્રભાવથી ભાન ગુમાવી નિદ્રાવશ બને છે અને જ્યારે તેઓ જાગે છે. ત્યારે પોતાના કાર્યપ્રદેશ પ્રત્યે પાછા ફરે છે.
આ દેખીતો વિરોધ છે, કેમકે પરમાત્માનો સ્પર્શ એ તો ગમે તેમાં જાગૃતિ આણે. તેને બદલે તે માણસને પ્રવૃત્તિક્ષેત્રથી દૂર કરી નિદ્રાવલ અને ભાનભૂલ્યો કેમ બનાવે ? જો તે એમ કરે તો પછી પરમાત્મસ્પર્શને બદલે તેને ચોરોએ પ્રયોજેલ નિદ્રામત્રનો સંપર્શ જ
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
- વેવવદ્વત્રિશાअपि तु स्तेनप्रयुक्तो निद्रामन्त्रस्पर्श एवेति ।
तदस्य विरोधस्य परिहारोऽध्यात्मवार्तानुभावेन सम्भवति । सेयं वार्ता - यदा नृणामिन्द्रियाणां वात्मीयात्मीयप्रवृत्तौ रममाणता, तदैव तेषां तत्त्वतो निद्रावशत्वम् । हृदि परमात्मनि स्फुरायमाणे तु मनुष्याणामिन्द्रियाणां च न भवति सा दशा, त्यजन्त्येते प्रवृत्तिक्षेत्रीयस्थूलरसनिद्राम्, अनुभवन्ति च नवीनां जागरदशाम् । सैव जागरदशाऽत्र परमात्मस्पर्शप्रयुक्तनिद्रात्वेन प्ररूपिता। यदैवेतादृग्निद्रापगमेन नरा इन्द्रियाणि च जाग्रति, तदैते पुनरपि स्वस्वविषयप्रवृत्ततया भोगाभिमुखभावं भजन्ते।
उक्तनिद्राजागरप्रतिपत्तौ- या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी - इति गीतान्तर्गतः श्लोकः (२-६९), काव्यानुशासनान्तर्गतं श्रीहेमचन्द्राचार्यकृतं तच्छ्लोकविवरणं चोपयोगितां भजेते । કહેવો જોઈએ ? આ પ્રાપંચિક વિરોધનો પરિહાર આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિના વિચારમાં છે. આધ્યાત્મિકષ્ટિ એમ કહે છે કે માણસો અને તેની ઈન્દ્રિયો પોતપોતાના પ્રવૃત્તિક્ષેત્રમાં રમમાણ હોય છે ત્યારે જ તે તાત્વિકદૃષ્ટિએ નિદ્રાવશ હોય છે. હૃદયમાં પરમાત્માનું સ્પંદન થતાં જ માણસ અને ઈન્દ્રિયોની એ દશા ચાલી જાય છે અને તે પ્રવૃત્તિક્ષેત્રના સ્થૂલરસની નિદ્રા છોડી કોઈ નવજાગરણ અનુભવે છે. આવું જાગરણ તે જ અહીં પરમાત્મપર્શજનિત નિદ્રારૂપે વર્ણવેલ છે. અને જ્યારે આવી નિદ્રાથી માણસ અને ઈન્દ્રિયો જાગે છે ત્યારે તે પાછી પોતપોતાના વિષય ભણી વળી ભોગાભિમુખ બને છે.
ઉકત નિદ્રા અને જાગરણ સમજવામાં ‘શા નિશા સર્વભૂતાનાં તસ્યાં ગાર્તિ સંયમી' ગીતાનો (૨.૬૯) આ શ્લોક અને તેનું આચાર્ય હેમચન્દ્રસૂરિજીએ કાવ્યાનુશાસનમાં કરેલું વિવરણ ઉપયોગી થઈ શકે તેમ છે.
–
વેનષ—શ્ચિ8 सूरिभिः परमात्मा सुरसुरभितया परिकल्पितः, समन्ततो व्याप्तास्तद्विभूतयस्स्तनरूपकेण वर्णिताः, यथा ताः स्वयमेव पापमदुहाना एव क्षरन्ति । अत्रैवं विरोधः- स्वयं दुहानाः परमात्मविभूतयः कल्याणमेव वितन्वन्ति, तदा प्रयत्नेन दोह्यमानाः कथं ताः पापमेव क्षरन्तीति । न हि कामधेनुः कदापि स्वयं प्रयोगेण वा पापं क्षरन्ति, अपि तु કીમેરિકા
अत्रायं परिहारपन्थाः, आधिभौतिका आधिदैविका आध्यात्मिका वा परमात्मविभूतयो यदा नृभिरहङ्कारानुविद्धेन यत्नेन भोगाभिलाषण निश्च्योत्यन्ते, तदा ते नराः स्वलोभवृत्त्या तदीयनैसर्गिकानि स्रोतांसि निरुन्धन्ति, ततश्च तेषामहितमेव भवति, न तु हितम् । - કવિ પરમાત્માને કામધેનુ કલ્પી તેની ચોમેર પથરાયેલી વિભૂતિઓને સ્તનનું રૂપક આપી કહે છે કે તે આપમેળે જ પાપને દૂજ્યા સિવાય જ ઝર્યા કરે છે. અહીં વિરોધ એ લાગે છે કે પરમાત્માની વિભૂતિઓને જે આપમેળે દૂજવા દીધી હોય એટલે તેને આપમેળે પોતપોતાનું કામ કરવા દીધું હોય તો તે સદાય ભલું કરે છે. પણ જો તેને પ્રયત્નથી જોવા માંડો કે નિચોવો તો તેમાંથી પાપ જ ઝરે છે, બુરાઈ જ પ્રકટે છે. આ દેખીતો વિરોધ છે. કામધેનુનાં સ્તનોને હાથથી નિચોવો કે આપમેળે દૂઝવા દ્યો તો પણ તેમાંથી એકસરખું દૂધ જ ઝરે. જ્યારે અહીં તો પ્રયત્નથી નિચોવતાં તેમાંથી બુરાઈ પ્રકટવાનું કહેવામાં આવ્યું છે.
આ વિરોધનો પરિહાર એ રીતે થઈ શકે છે કે આધિભૌતિક, આધિદૈવિક અને આધ્યાત્મિક એ બધી પરમાત્માની વિભૂતિઓને જ્યારે માણસ પોતાના આહંકારિક પ્રયત્નથી ભોગદષ્ટિએ નિચોવે છે, એટલે તેના સાહજિક પ્રવાહને પોતાના લોભથી કુંઠિત કરે છે. ૧. મૂળમાં રશ્મિ શબ્દ છે તેનો સીધો અર્થ સ્તન નથી પણ અહીં પ્રસંગ જોઈ કિરણનું સાદૃશ્ય કલ્પી તે અર્થ કર્યો છે.
24
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिका
यदि कश्चित् सहस्रभानो नूनां निरोधे यतेत, वर्षन्तं मेघ वा रोढुं यतेत, तदा नु तस्यापरस्य चाश्रेय एव भवेत् । यद्यदपि जगति विभूतिरूपम्, ततस्ततः प्रयत्नेन विनैव सर्वेषां कल्याणं भवति । बलान्निश्चोत्यमानासु तु तासु ताभ्योऽकल्याणस्यैव क्षरणम् । कामधेनुस्तनाः स्वत एव क्षरन्ति क्षीरम्, किन्तु बलाद्दह्यमानाः कदाचिद्रुधिरमपि क्षरेयुः, एतदेव प्राकृतिकविभूतीष्वपि योज्यम् । किञ्च - तमेवाश्वत्थमृषयो वामनन्ति
हिरण्मयं व्यस्तसहस्रशीर्षम्। मनःशयं शतशाखप्रशाखं
यस्मिन् बीजं विश्वमोतं प्रजानाम् ।।१६।। यस्मिन् प्रजानां पूर्ण बीजं वर्तते, तमेवर्षयोऽश्वत्थवृक्षत्वेन स्तुवन्ति, तमेव विस्तृतमस्तकसहस्रधारिणं ब्रह्मतया निरूपयन्ति । तमेव ત્યારે તે વિભૂતિઓથી કલ્યાણ સાધવાના બદલે અકલ્યાણ સાધે છે. કોઈ સૂર્યના સાહજિક પ્રકાશ-પ્રવાહને રોકવા મથે અથવા મેઘને વરસતાં રોકવા મથે તો તેમાં તેનું અને બીજાનું અહિત જ થવાનું. કવિનું તાત્પર્ય એ લાગે છે કે જે જે જગતમાં વિભૂતિરૂપ છે તેમાંથી વગર પ્રયત્ન સૌનું કલ્યાણ જ સધાય છે. જો એ વિભૂતિઓને નિચોવવા મથો તો તેમાંથી અકલ્યાણ જ પ્રગટવાનું. કામધેનુના સ્તનો આપમેળે દૂધ વરસાવે છે, પણ વધારે લાલચથી તેને નિચોવવા મથો એટલે તેમાંથી રુધિર પણ ઝરે. એ જ ન્યાય પરમાત્માની કુદરતી વિભૂતિઓને પણ લાગુ પડે છે. વળી
અર્થ:- જેમાં પ્રજાઓનું સંપૂર્ણ બીજ રહેલું છે તેને જ ઋષિઓ અશ્વત્થવૃક્ષયે વર્ણવે છે, તેને જ ફ્લાએલ હજાર મસ્તકધારી બ્રહ્મારૂપે વર્ણવે છે અને તેને જ સેકડો શાખપશાખાવાળા કામરૂપે વર્ણવે છે. १. ग - व्यामनन्ति । २. ख - ०शास्वप्र०।
-वेदोपनिषद्-98 च शतशाखप्रशाखवत्त्वेन कामरूपतया वर्णयन्ति ।
साङ्ख्यपरम्परानुसारेण सृष्टिमात्रस्य प्राणिवर्गस्य जन्मबीजमव्यक्तप्रकृतिकुक्षिप्रविष्टम् । ब्रह्मवाद्यभिप्रायेण तु जननबीजशक्तिः परब्रह्मणि परमेश्वरे निहिता । सूरिभिरत्रेश्वरवादिपरम्परामनुसृत्य परमात्मैव समग्रप्राणिवर्गजननशक्तेराधार इति निर्दिष्टम्, स एव परमात्मा वेदोपनिषन्महाभारतगीताप्रभृतावश्वत्थरूपेण हिरण्यगर्भत्वेन कामरूपतया च ऋषिभिर्वर्ण्यत इत्यपि प्रतिपादितम् । ___ ऋग्वेदसूक्ते (१-२४-७) वरुणवृक्षोपन्यास उपलभ्यते । अथर्ववेदे (५-४-३) अश्वत्थवृक्षवार्ताऽस्ति, कठे (६-१) गीतायां च (१५-१) स एवाश्वत्थवृक्षा - ऊर्ध्वमूलमधः शाखम् - इत्यादिरूपेण सविशेषेण निरूपितः। पुनरपि गीतायां कठग्रन्थतोऽप्यधिकम् - अधश्चोर्ध्व प्रसृतास्तस्य शाखा गुणप्रवृद्धा विषयप्रवालाः - इत्यपि (१५-२)
ભાવાર્થ :- સાંખ્ય-પરમ્પરા પ્રમાણે સૃષ્ટિમાત્ર કે પ્રાણીવર્ગનું જન્મબીજ અવ્યક્ત-પ્રકૃતિમાં સમાયેલું છે. જ્યારે બાવાદી પરમ્પરા પ્રમાણે એ જનનબીજ શક્તિ પરબ્રહ્મ પરમેશ્વરમાં નિહિત છે. અહીં કવિ ઈશ્વરવાદી પરમ્પરાને લક્ષી પરમાત્માને જ સમગ્ર પ્રાણીવર્ગની જનનશક્તિના આધાર તરીકે નિર્દેશ છે. અને સાથે સાથે તે કહે છે કે ઋષિઓ એ જ પરમાત્માને વેદ, ઉપનિષદ્, મહાભારત, ગીતા આદિમાં અશ્વત્થરૂપે હિરણ્યગર્ભરૂપે તેમ જ કામરૂપે વર્ણવે છે.
ઋગ્વદના સૂક્તમાં (૧.૨૪.૭) વરુણના વૃક્ષનું વર્ણન છે. मथर्ववहभां (५.४.3) मश्वत्थवृक्ष वान छ, 56मां (५.१) भने गीतमi (१५.१) मे १ मश्वत्थवृक्षतुं 'ऊर्ध्वमूलमधा शाखम्' प्रत्याहिये सविशेष पनि छ भने गीताम तो पार्छ 56थी पधारे 'अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखा गुणप्रवृद्धा विषयप्रवालाः' इत्यादि पनि छे.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिकावर्णितम् ।
श्वेताश्वतरे त्वश्वत्थ इति नामोपन्यासमन्तरेण वृक्षशब्देनैव स उपन्यस्तः । दृश्यसंसारप्रपञ्च एवर्षिभिरश्वत्थत्वेन द्रुमतया वा निरूपितः । तदेव रूपकमुद्दिश्य सूरय आहुर्यदृषयः परमात्मानमेवाश्वत्थरूपेण वर्णयन्ति । व्यावर्णितोऽत्र संसारपरमात्मनोरभेदः । यदा ब्रह्मेव जगद्बीजत्वेनाङ्गीकृतस्तदा ब्रह्मवादिभिर्ब्रह्मैवाश्वत्थत्वेनाभिहितः।
पुरुषसूक्ते (१०-९०-१) सहस्रशीर्षतयोपलभ्यते पुरुषप्रतिपादनम् । स पुरुषो नाम लोकपुरुषो ब्रह्मा प्रजापतिर्हिरण्यगर्भो वा। तमेवर्षिविहितवर्णनं मनसि सम्प्रधार्यात्रापि हिरण्यगर्भः परमात्मेत्युदितम् । प्राचीनकाले प्रजामूलं हिरण्यगर्भो ब्रह्मा वेति प्रवादो बभूव । ब्रह्मवादप्रतिष्ठावसरे तन्मूलं परमात्मनीत्यपि कक्षीकृतम् । समीकृत्य त्वत्र प्राचीननवीनविचारधारे हिरण्यगर्भ एव परमात्मेति सूरिभिः स्वाख्यातम् । શ્વેતાશ્વતર (૬.૬) અશ્વત્થ નામ ન આપતાં માત્ર વૃક્ષ શબ્દથી એનો નિર્દેશ કરે છે. દેશ્યસંસારના પ્રસારનું જ એ વૃક્ષ કે અશ્વત્થના રૂપકમાં ઋષિઓએ વર્ણન કર્યું છે. કવિ તે રૂપકને ઉદ્દેશીને જ કહે છે કે ઋષિઓ પરમાત્માનું જ અશ્વત્થરૂપે વર્ણન કરે છે. અહીં કવિ સંસાર અને પરમાત્માનો અભેદ વર્ણવે છે. જ્યારે બ્રહ્મ જ જગતનું કારણ મનાયું ત્યારે બ્રહાવાદિઓએ એ બહાને જ અશ્વત્થપે વર્ણવ્યું છે.
પુરુષસૂક્તમાં (૧૦.૯૦.૧) સહસ્રશીર્ષરૂપે પુરુષનું વર્ણન છે. તે પુરુષ એટલે લોકપુરુષ યા બ્રહ્મા, પ્રજાપતિ કે હિરણ્યગર્ભ. એ જ ઋષિકૃત વર્ણનને લક્ષ્યમાં રાખી કવિ કહે છે કે તે જ હિરણ્યગર્ભ પરમાત્મા છે. પ્રાચીનકાળમાં પ્રજાનું મૂલ હિરણ્યગર્ભ કે બ્રહ્મામાં મનાતું. બ્રહ્મવાદની પ્રતિષ્ઠાના સમયમાં એ મૂલ પરમાત્મામાં મનાયું. કવિ એ પ્રાચીન અને નવીન વિચારધારાનું એકીકરણ કરી કહે છે કે હિરણ્યગર્ભ તે જ પરમાત્મા છે.
-वेदोपनिषद्-98 कामस्तृष्णा सङ्कल्पो वासना वैतावदेव संसारबीजम्, तत एव सृष्टेर्लघ्वलघुशाखाप्रशाखाशतानि प्रवर्तन्ते। एतदेव - सोऽकामयत बहु स्यां प्रजायेयेति - (तैत्तिरीयोपनिषदि २-६) इत्यादिना ऋषिभिप्कृतम् । तदेव लक्ष्यीकृत्याहुः सूरयः- नान्यः कामः, अपि तु परमात्मैव । यथा गीतायाम् - कामोऽस्मि भरतर्षभ ! इति (७-११) प्रोक्तम्, तथैवात्रापि सूरिभिः कामपरमात्मनोरभेद उदितः, तत्रेदं तात्पर्यम्- सर्वप्रभवत्वेन यद्यदभिमतं तत्तत्परमात्मैव, ऋषिभिश्चित्रप्रकारैर्गीतो महिमा परमात्मसत्क एवेति । एतदेवाह - स गीयते वीयते चाध्वरेषु
___मन्त्रान्तरात्मा ऋग्यजुःसामशाखः । अधाशयो वितताङ्गो गुहाध्यक्षः
स विश्वयोनिः पुरुषो नैकवर्णः ।।१७।। ऋग्यजुःसामात्मकशाखाप्रशाखाशाली मन्त्रान्तरात्मैव यज्ञेषु गीयते, स एव स्तूयते, विज्ञाप्यते च । गुहाध्यक्षोऽधःशायी विस्तृताङ्गश्च स
કામ-તૃષ્ણા-સંકલ્પ કે વાસના એ જ સંસારનું બીજ છે. તેમાંથી જ સૃષ્ટિની નાની-મોટી સેંકડો શાખાઓ પ્રવર્તે છે. આ વસ્તુ 'सोऽकामयत बहु स्यां प्रजायेयेति' इत्यादि ३ विमोमे वदविली छे. તેને લક્ષ્ય કરી કવિ કહે છે કે એ કામ તે બીજું કોઈ નહીં પણ परमात्मा १ छ. 'कामोऽस्मि भरतर्षभ' नी पेठे म मने परमात्मानो અભેદ દર્શાવવામાં કવિનું તાત્પર્ય એટલું જ છે કે સર્વના પ્રભવ તરીકે જે જે મનાય છે તે પરમાત્મા જ છે. આ રીતે પ્રાચીન ઋષિઓએ નાનારૂપે ગાએલો મહિમા તે બધો પરમાત્માનો જ છે એમ કવિ સૂચવે છે. એ જ કહે છે કે
અર્થ :- ઋગ, યજુ અને સામરૂપ શાખાવાળો એવો મત્રોનો અત્તરાત્મા, તે જ યજ્ઞોમાં ગવાય છે અને સવાય કે વિનવાય
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
8- वेदवादद्वात्रिंशिका
एवानेकवर्णो विश्वयोनिः पुरुषः ।
अत्र कर्मकाण्डेषु प्रयुज्यमानानां मन्त्राणां विधीनां च हृदयत्वेन, ज्ञानयोगचिन्तनसिद्धाध्यात्मतत्त्वरूपेण च परमात्मैकीकृतः । यज्ञेषु विधिना वेदमन्त्रोच्चारा नानादेवानां च स्तुत्यात्मका प्रार्थना बभूवुः । एवं स्तूयमानेषु देवेषु प्राप्तस्वरूपलाभो बभूवैकदेवविचारः । ततश्च ऋग्यजुःसामवेदत्वेन विभक्तानां सर्वेषामपि मन्त्राणां सर्वासामपि शाखानां च परमार्थस्तदन्तर्गतं तत्त्वं वैकमेव । तदेव चानेकेष्वध्वरेषु गीयते स्तूयते च ।
कर्मयोगानन्तरं ज्ञानयोगावतारः । तत्र तत्त्वचिन्तकाः सन्तश्च प्राधान्येन जगन्मूलतत्त्वमन्वेषयामासुः । यदन्ते तैर्यदध्यात्मतत्त्वमुपलब्धं છે. ગુહાનો અધ્યક્ષ, અધઃશાયી અને અલ્ગો વિસ્તારેલ એવો તે જ અનેકવર્ણ વિશ્વયોનિ પુરુષ છે.
ભાવાર્થ :- અહીં કર્મકાણ્ડમાં પ્રયોજાતા મત્રો અને વિધિઓના હાર્દરૂપે તેમ જ જ્ઞાનકાણ્ડના ચિન્તનમાં સિદ્ધ થયેલ આધ્યાત્મિક તત્ત્વરૂપે પરમાત્માનું એકીકરણ કરવામાં આવ્યું છે. યજ્ઞોમાં વૈદિક મન્ત્રો વિધિપૂર્વક ઉચ્ચારાતા અને જુદા જુદા દેવોની સ્તુતિ દ્વારા પ્રાર્થના થતી. આ સ્તવાતા અને વિનવાતા અનેક દેવોમાંથી એક દેવનો વિચાર ફલિત થતો ગયો ત્યારે એમ મનાવા લાગ્યું કે બધા જ મન્ત્રો ભલે તે ઋગ્વેદ, યજુર્વેદ કે સામવેદરૂપે વિભક્ત થયા હોય અને જુદી જુદી શાખાઓ પડી હોય, છતાં તેનો પરમાર્થ કે તેમાં રહેલ અન્તર્ગત સાર તત્ત્વ તે તો એક જ છે અને તે જ અનેક યજ્ઞોમાં ગવાય તેમ જ વિનવાય છે.
૪૩
કર્મકાણ્ડ પછીની બીજી ભૂમિકા જ્ઞાનકાણ્ડની છે. તેમાં તત્ત્વચિંતકો અને સંતો મુખ્યપણે જગતના મૂલતત્ત્વની શોધ પાછળ પડ્યા હતા. એના પરિણામે તેમને એક એવું આધ્યાત્મિકતત્ત્વ લાંધ્યું જેને તેમણે
27
४८
વેવોપનિષદ્ધજી
तदेव विश्वयोनित्वेनोरीकृतं निर्वर्णितं च । तैरेव तत्त्वपर्यालोचकैः सद्भिर्नानाविरोधाभासयुतैर्वर्णनैरलौकिकत्वेन तत्तत्त्वं निरूपितम् । तत्र ज्ञानकर्मोभययोगफलितार्थं समाधाय निष्टण्कितम् यज्ञेषु नानाशाखाभिर्गीयमानः स्तूयमानश्च पुरुषः तत्त्वज्ञेषु च गुहाध्यक्षत्वेन विश्वयोनितया च प्रसिद्धः पुरुषो वस्तुत एक एव ।
यदि कश्चिद्योगी पुरुषो गुहानिवासो गुहाध्यक्षश्च भवति, प्रसार्य चाङ्गानि तिष्ठति, भवतु तिष्ठतु च कथङ्कारमसौ विश्वयोनिरनेकवर्णश्च सम्भवति ? इत्यत्र विरोधः, अध्यात्मदृष्ट्या तु तत्परिहारः । यतः परमात्मैव मुख्यः पुरुषः, स चाधस्तादृश्यजगतः, तदपरपारवर्ती चेत्यधःशायी । स एव स्वशक्त्यात्मकाङ्गानि प्रकृतिपटे विस्तारयत्यतो वितताङ्गोऽपि । स्फुरितोऽयं बुद्ध्यात्मकायां गुहायाम्, વિશ્વયોનિ તરીકે માન્યું અને વર્ણવ્યું. તે તત્ત્વચિંતક સંતોએ આ તત્ત્વને અનેક જાતના વિરોધાભાસી વર્ણનો દ્વારા અલૌકિક રીતે વર્ણવેલું છે. એ બન્ને ભૂમિકાઓના ફલિતાર્થનું એકીકરણ કરી કવિ અહીં કહે છે કે યજ્ઞોમાં જુદી જુદી શાખાઓ દ્વારા ગવાતો સ્તવાતો પુરુષ અને તત્ત્વજ્ઞ સંતોમાં ગુહાઘ્યક્ષ તેમ જ વિશ્વયોનિ તરીકે પ્રસિદ્ધ પુરુષ એ એક જ છે.
કોઈ યોગી પુરુષ ગુફાવાસી અને ગુફા-અધ્યક્ષ હોય તે હાથપગ વગેરે અડ્ગો ફેલાવી નીચે પડ્યો રહે, પણ તેવો પુરુષ વિશ્વયોનિ અને અનેકવર્ણ કેમ હોઈ શકે ? એ એક પ્રકારનો વિરોધ છે, પણ તેનો પરિહાર આધ્યાત્મિકદૃષ્ટિમાં છે. આધ્યાત્મિષ્ટિએ પરમાત્મા એ જ મુખ્ય પુરુષ છે, તે દૃશ્ય જગતની નીચે તેની પેલીપાર રહેલો હોઈ અધઃશાયી પણ છે અને તે પોતાના શક્તિરૂપ અડ્તો પ્રકૃતિના પટ ઉપર ચોમેર વિસ્તારતો હોવાથી વિતતાઙ્ગ પણ છે. તે બુદ્ધિરૂપ ગુફામાં સ્ફુરિત થતો હોવાથી અને હૃદયગુફાનું
-
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिका
- ४९ नियन्त्रयति च हृदयगुहामतो गुहाध्यक्षोऽपि प्रोच्यते। तथाप्यसौ विश्वयोनिस्त्वस्त्येव। सोऽयं पुरुषो मूलतोऽवर्ण एकवर्णोऽपि सन् विश्वेऽनेकरूपेण विलसत्यतोऽनेकवर्णोऽपि ।
प्रस्तुतपद्योत्तरार्धेन श्वेताश्वतरमन्त्रद्वयमिदं तुलनीयम् - यच्च स्वभावं पचति विश्वयोनिः, पाच्यांश्च सर्वान् परिणामयेद्यः - इति (५-५), तथा - य एकोऽवर्णो बहुधा शक्तियोगाद्वर्णाननेकान्निहितार्थो दधाति - इति (४-१)। अयं परमात्मा यत् कुरुते तदाहतेनैवैतद्विततं ब्रह्मजालं
दुराचरं दृष्ट्युपसर्गपाशम् । अस्मिन्मग्ना मानवा मानशल्यै
विवेष्यन्ते पशवो जायमानाः ।।१८।। तत एवेदं ब्रह्मजालं विस्तृतम् । यच्च दुष्प्रवेशम्, दृष्टावुपसर्गभूतं च। तदन्तर्मग्ना नराः पशूभूय मानशल्येन विध्यन्ते । નિયત્રણ કરતો હોવાથી તે ગુફા-અધ્યક્ષ કહેવાય છે. અને છતાં તે વિશ્વયોનિ તો છે જ. તે પુરુષ મૂલમાં અવર્ણ કે એકવર્ણ હોવા છતાં વિશ્વમાં અનેકરૂપે વિલસતો હોવાથી અનેકવર્ણ પણ છે.
प्रस्तुत पधना उत्तरार्ध साथै श्वेताश्वतरना (५-५) मने (४-१) આ બે મંત્રો સરખાવવા જેવા છે. એ પરમાત્મા જે કરે છે તે કહે છે
અર્થ :- તેનાથી જ આ બ્રહાજાલ વિસ્તરેલું છે કે જે દુષાવેશ છે અને દષ્ટિને ઉપસર્ગ કરનાર છે. એ બ્રહાજાલની અન્દર મગ્ન એવા મનુષ્યો પશુ બની માનરૂપ શલ્યથી વિંધાય છે.
ભાવાર્થ :- અહીં કવિએ બ્રહ્માણ્ડને જાલરૂપે કલ્પી તેને ફેલાવનાર તરીકે પરમાત્માનો નિર્દેશ કરી સૂચવ્યું છે કે બ્રહાજાલને ફેલાવનાર १. ख- ०पासम् । ग-०मार्गम् । २. क- मननामान श०। ख.ग. - माननामान श०। ३. ख- विवेद्यन्ते । ग- वेष्ट्यन्ते। ४. ग- पाश०। ५. क- मानः |
-वेदोपनिषद्-28 अयं भावः । ब्रह्माण्डं नामैकं जालम्, यद्विस्तारकृत् परमात्मा । किमुक्तं भवति ? ब्रह्मजालविस्तारकृद्धीवरो व्याधो वा परमात्मैवेति । ___ अत्र जालस्य ब्रह्माण्डस्य च साधर्म्य स्पष्टम् । यथा जाले बद्धस्य चलनादिक्रिया दुर्घटा, तथा ब्रह्माण्डे बद्धस्यापि । यथा वा जालावरुद्धस्य सम्मोहो भवति, न च किमपि तस्य कर्तव्यतया प्रतिभासते, तथा ब्रह्माण्डनिरुद्धस्यापि । यथा वा लुब्धतया जालबद्धो मृगादिः तन्निहितकण्टकादेविषयो भवति, तथैव ब्रह्माण्डसक्तोऽपि पशुवद्विवशीभूय मानापमानशल्यैर्वेधविषयीभवन्ति, जर्जरीभवन्ति च । ___ अत्र जालितया परमात्मोपन्यासाद् निन्दास्तुत्यलङ्कारेण परमात्ममहिमैव गीतः। दृश्यते चैतादृग् वर्णनं श्वेताश्वतरेऽपि, यथा - य एको जालवानीशत ईशनीभिः, सर्वांल्लोकानीशत ईशनीभिः । इति (३-१), यथा च - एकैकं जालं बहुधा विकुर्वन् अस्मिन् क्षेत्रे જે જાલી ઘીવર કે પારધી તે તો પરમાત્મા જ છે. જાલ અને બ્રહ્માંડનું સામ્ય સ્પષ્ટ છે. જાલમાં ફસાયા પછી તેમાં ચાલવું, હરવું, ફરવું, નીકળવું મુશ્કેલ બને છે. બ્રહ્માણ્ડ પણ એવું જ છે. જાલમાં ફસનાર મુંઝાઈ જાય છે, તેને કાંઈ સૂઝતું નથી. બ્રહ્માડમાં પડેલની પણ એ જ દશા હોય છે. જાલમાં લોભાઈને ફસાએલ હરણ વગેરે પશુઓ તેના કાંટાઓ અને બંધનોથી ઘેરાઈ ઘવાય છે. બ્રહ્માડમાં પણ આસક્ત થઈ ગર્ક થએલ માણસો પશુની પેઠે લાચાર બની માનાપમાનના શલ્યોથી વિંધાય અને ઘવાય છે.
અહીં જાલ નાખનાર જાલી તરીકે વર્ણન કરી કવિએ નિંદાસ્તુતિ અલકાર દ્વારા પરમાત્માનો મહિમા જ ગાયો છે.
તુલના - પ્રસ્તુત પધમાં જાલી તરીકે પરમાત્માનું વર્ણન છે તેવું श्वेताश्वतरमा uel छ. भ ई ‘य एको जालवानीशत ईशनीभिः, सर्वांल्लोकानीशत ईशनीभिः' (3.१), एकैकं जालं बहुधा विकुर्वन् अस्मिन्
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिकासञ्चरत्येष देवः - इति (५-३)।
अत्र - दुराचरं दृष्ट्युपसर्गपाशम्- इतिविशेषणैर्विशेषतो जालस्वरूपं स्पष्टीकृतम् । तन्निमग्ना मनुष्या यथा पशुवद् बध्यन्ते तदपि सूचितम् । किञ्च - अयमेवान्तश्चरति देवतानामस्मिन्देवा
__ अधिविश्धे निषेदुः। अयमुद्दण्डः प्राणभुक् प्रेतयानैरेष
त्रिधा बद्धो वृषभो रोरवीति ।।१९।। अयमेव देवतानामन्तर्विचरणं विधत्ते, सर्वेऽपि देवास्तस्यान्तवर्तन्ते। अयमेव दण्डं धारयित्वा प्रेतयानैः प्राणभोजनो भवति, अयमेव च प्रकारत्रयेण बद्धः सन् वृषभरूपेण रोरवीति ।
मन्त्रेषु ब्राह्मणेषूपनिषदादिषु च यानि यानि चित्तचमत्कारकारिवर्णनानि, तेभ्यः कानिचिद् गृहीत्वा सूरिभिः सङ्गुम्फिताः परमात्मक्षेत्रे सञ्चरत्येष देवा' (4-3) पा मही विमे 'दुराचरं दृष्ट्युपसर्गपाशम्' वा विशेषeोथी लनुं स्पष्टी5Pen विशेष ऽयं छे. मने એમાં ફસનાર માણસો પશુની પેઠે કેવી રીતે જકડાય છે તે સૂચવ્યું छे. वणी
અર્થ :- આ જ દેવતાઓની અન્દર વિચરણ કરે છે, અને બધા દેવો આની જ અન્દર રહેલા છે, આ જ દpsધારણ કરી પ્રેતયાનોથી પાણભોજી બને છે અને આ જ ત્રણ રીતે બદ્ધ થઈ વૃષભરૂપે બરાડે છે.
ભાવાર્થ :- મત્ર, બ્રાહ્મણ અને ઉપનિષદો વગેરેમાં જે ચમત્કારી વર્ણનો છે. તેમાંથી કેટલાંક લઈ અહીં કવિ તેને પરમાત્મહુતિરૂપે ગૂંથે
५२
-वेदोपनिषद्-08 स्तुतयः। ऋग्वेदसत्कोऽयं मन्त्रः - चत्वारि शृङ्गा त्रयो अस्य पादाः । द्वे शीर्षे सप्त हस्तासो अस्य । त्रिधा बद्धो वृषभो रोरवीति - इति (४-५८-३)। यास्कनिरुक्तभाष्यमनुसृत्य तं यज्ञाग्निपरं सूर्यपरं च व्याख्यातवान् सायणः । शब्दवादिना पतञ्जलिना महाभाष्येऽयं मन्त्रः शब्दपरकत्वेनोदितः । सूरिभिस्त्वत्र तत्पादमानं परमात्मविषयतया योजितम् । परमात्मसगुणरूपवर्णनमेवात्र लक्ष्यमिति प्रतिभासते।
परमात्मा नाम वृषभः, उत्तमः कल्याणकृद् गुणवर्षाकृत् स्वतन्त्रश्चेति तदर्थः । किन्तु यदा स सत्त्वरजस्तमोलक्षणेन गुणत्रयेण बध्यते, यद्वा रागद्वेषमोहैर्बध्यते, तदा स नासिकायां गले पादे चेति त्रिधा बद्धः षण्ढ इव रोरवीति, उद्वेजयति च।
उपनिषत्स्वपि - यश्चायमादित्ये तेजोमयोऽमृतमयः - (बृहदारण्यकोपनिषदि २-२-५) इत्याधुक्तिभिः परमात्मा संस्तुतः। ता एव छ. BEमा 'चत्वारि शृङ्गा त्रयो अस्य पादाः। द्वे शीर्षे सप्त हस्तासो अस्य । त्रिधा बद्धो वृषभो रोरवीति ' मा भन्न छे. तेनु सायो या25 નિરુક્તભાષ્યને અનુસરી યજ્ઞાગ્નિ અને સૂર્યપરક વ્યાખ્યાન કર્યું છે. શાબ્દિક પતંજલિએ મહાભાષ્યમાં એ મને શબ્દપરક યોજ્યો છે.
જ્યારે સૂરિજી અહીં તેનું માત્ર એક પાદ પરમાત્મપરક યોજે છે. તેનું તાત્પર્ય અહીં પરમાત્માના સગુણરૂ૫ વર્ણનનું હોય એમ લાગે છે. પરમાત્મા છે તો વૃષભ એટલે ઉત્તમ અથવા કલ્યાણ-ગુણવર્ષણ કરનાર, સ્વતંત્ર, પણ જ્યારે તે સત્વ, રજસ અને તમ એ ત્રણ ગુણથી બંધાય છે અથવા રાગ-દ્વેષ-મોહના બન્ધનમાં પડે છે ત્યારે તે નાકે, ગળે અને પગે ત્રિધા બંધાએલ સાંઢની પેઠે બુમરાણ भयावी तोणा पोऽरावे छे.
'यश्चायमादित्ये तेजोमयोऽमृतमया' (० २.२.५) इत्याहि३ ઉપનિષદોમાં પરમાત્માનું વર્ણન છે. તેવાં વર્ણનોને લક્ષ્યમાં રાખી
29
तेजोमयोऽमृतमयः' (MORCHESH
१. ख - रारटीति।
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिकामनसि सम्प्रधार्य सूरिभिरत्र देवतान्तश्चारितया परमात्मा व्यावर्णित इति सम्भाव्यते । सर्वे देवाः परमात्मान्तर्वर्तिन इत्यर्थको द्वितीयपादस्तु श्वेताश्वतरे तथैवोपलभ्यते - अस्मिन् देवा अधिविश्वे निषेदुः - इति (४-८)। प्राणिनां प्रेतवननयनं यमः कुरुत इति पुराणादौ प्रसिद्धम् । यमः प्रेत्य प्राणिनोऽनुशासनं विधत्ते। अत एव स दण्डधरतया भयानकत्वेन च कल्पनागोचरीक्रियते । तथाविधेन यमेनापि परमात्मानं तोलयित्वा सूरिभिरिदं संसूचितम् - पुण्यकृतः प्रति परमात्मा यावन्मात्रः कोमलः, तावन्मात्र एव पापकृतः प्रति कठोर इति । तथा - अपां गर्भः सविता वह्निरेष
हिरण्मयश्चान्तरात्मा देवयानः। एतेन स्तम्भिता सुभगा द्यौर्नभश्च
गुर्वी चोर्वी सप्त च भीमयादसः।।२०।।
-वेदोपनिषद्-98 चन्द्रा सूर्यः, वह्निः, हिरण्मयः, अन्तरात्मा, देवयानश्चायमेव । अत एव सुन्दरः स्वर्गः, आकाशः, महती गुर्वी वा पृथ्वी, सप्त समुद्राश्च स्तम्भिता वर्तन्ते।
तदेवाग्निस्तदादित्यस्तद्वायुस्तदु चन्द्रमाः। तदेव शुक्रं तद् ब्रह्म तदापस्तत्प्रजापतिः - इति श्वेताश्वतरमन्त्रे (४-२) यथानेकदेवत्वेन ब्रह्म व्यावर्णितम्, तथैवात्रापि पूर्वार्धेऽनेकदेवत्वेन परमात्मा प्ररूपितः । ततश्च यथा ऋग्वेदे यजुर्वेदे च - येन द्यौरुग्रा पृथिवी च दृढा, येन स्वः स्तम्भितं येन नाकः । योऽन्तरिक्षे रजसो मिमानः कस्मै देवाय हविषा विधेम - इति (ऋ० १०-१२१-५, शुक्लय० ३२-६) मन्त्रे हिरण्यगर्भः प्रजापतिः सर्वेषामाधारस्तम्भतयोदितः । यथा च बृहदारण्यके - एतस्य वै अक्षरस्य प्रशासने गार्गि द्यावापृथिव्यौ विधृतौ तिष्ठतः - इत्यादिना (३-८-९) सूर्यादिगतिनियन्तृतयाऽक्षरप्ररूपणम्, यथा वा मुण्डकोपनिषदि - अतः समुद्रा गिरयश्च सर्वेऽस्मात्स्यन्दन्ते सिन्धवः
भावार्थ :- 'तदेवाग्निस्तदादित्यस्तद्वायुस्तदु चन्द्रमाः। तदेव शुक्रं तद् ब्रह्म तदापस्तत्प्रजापतिः' (४.२) मा म भ श्वेताश्वतरे महानुं અનેક દેવો રૂપે વર્ણન કર્યું છે તેમ અહીં કવિએ પૂર્વાર્ધમાં અનેક દેવો રૂપે પરમાત્માનું વર્ણન કર્યું છે અને ત્યાર બાદ જેમ ઋગ્વદ તેમ १ यरहना 'येन चौरुग्रा पृथिवी च दृढा, येन स्वा स्तम्भितं येन नाकः । योऽन्तरिक्षे रजसो मिमानः कस्मै देवाय हविषा विधेम' मा मंमा हिरण्यगर्भ પ્રજાપતિને સર્વના આધારસ્તંભ તરીકે વર્ણવેલ છે અને જેમ Y6E12245भi ‘एतस्य वै अक्षरस्य प्रशासने गार्गि द्यावापृथिव्यौ विधृती तिष्ठता' इत्यादि द्वारा सूर्य, यन्द्र माहिनी नियमित स्थितिना नियाम३३पेमक्षर - परमात्मा वान छेमने भ मुesswi 'अतः समुद्रा गिरयश्च सर्वेऽस्मात्स्यन्दन्ते सिन्धवः सर्वरूपाः' समुद्र, पर्वत, नही
કવિએ અહીં પરમાત્માને દેવતાઓના અન્તચારી તરીકે વર્ણવ્યા લાગે છે. બધા દેવો પરમાત્મામાં રહ્યા છે એ અર્થનું પ્રસ્તુત પદ્યનું બીજું પાદ वोभर्नु तम शेताdevi 'अस्मिन् देवा अधिविश्वे निषेदुः' (४.८) छे. પ્રાણીઓને પ્રેતલોકમાં લઈ જવાનું કામ દડઘર યમને સુપ્રત છે એવું પૌરાણિક વર્ણન છે, યમ પ્રેતલોકમાં જનાર પ્રાણીઓનું શાસન કરતો હોવાથી દgધર અને ભયાનક કલ્પાય છે, તેવા યમ તરીકે પણ પરમાત્માનો નિર્દેશ કરી કવિ સૂચવે છે કે પરમાત્મા પુણ્યશાલી પ્રત્યે જેટલો કોમલ છે તેટલો જ પાપીઓ પ્રત્યે કઠોર છે. તથા
मर्थ :- यन्द्र, सूर्य, वहिन, हिरएभय, मन्तरात्मा मने દેવયાન આ જ છે, એનાથી જ સુન્દર સ્વર્ગ, આકાશ, મહતી અથવા વજનદાર પૃથ્વી અને સાત સમુદ્રો થંભેલા છે.
१. ख - ०रण्येय०। २. ख.ग - ०श्चात्मानसो दे०। ३. ख- व्यातः ।
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६
88-वेदवादद्वात्रिंशिका सर्वरूपाः - इत्यत्र (२-१-९) समुद्रादिनियतकार्यकारणत्वेन वा निरूपणम्, तथैवात्राप्युत्तरार्धे स्वर्गाकाशोर्वीसागरसप्तकस्थितिः परमात्ममूलकेति प्रतिपादितम् । शब्ददृष्ट्या यदृग्वेदमन्त्रस्याभिहितस्य प्रतिबिम्बमेव ।
पुराणेषु लोके च सागराणां सप्तत्वं प्रसिद्धम् । अत एव सप्तद्वीपसमुद्रा वसुमतीत्युच्यते । पूर्वार्धे त्वत्र सर्वमपि परमात्ममयमिति कारणाभेदवर्णनम्, उत्तरार्धे त्वखिलमपि विश्वं परमात्मानुभावेनैव प्राप्तस्थितिरित्युदितं परमात्ममाहात्म्यम् । यल्लोके गतानां पुनरावृत्तिर्न भवति, स लोको देवयानः, तद्भिन्नः पितृयानः, ततः पुनरावृत्तिभावात् । अथ प्रत्यङ्गं परमात्मानमाह - मनः सोमः सविता चक्षुरस्य
घ्राणं प्राणो मुखमस्याज्यपिबः। વગેરેના નિયમિત કાર્યના કારણ તરીકે પરમાત્માનું વર્ણન છે તેમ અહીં ઉત્તરાર્ધમાં કવિએ સ્વર્ગ, આકાશ, પૃથ્વી અને સાત સમુદ્રની સ્થિતિ પરમાત્માને લીધે છે એવું વર્ણન કર્યું છે. જે શાબ્દિક દૃષ્ટિએ ઋગ્વદના ઉપર નિર્દેશેલ મંત્રનું પ્રતિબિમ્બ માત્ર છે.
પુરાણો અને લોકોમાં સમુદ્રની સાત સંખ્યા પ્રસિદ્ધ છે. તેથી સપ્તદ્વીપસમુદ્રા વસુમતી કહેવાય છે.
અહીં પૂર્વાર્ધમાં તો સર્વ કાંઈ પરમાત્મરૂપ છે એવું કારણભેદ વર્ણન છે. જ્યારે ઉત્તરાર્ધમાં આખું જગત પરમાત્માને લીધે જ ટકેલું છે એવું માહાભ્ય વર્ણન છે. જે લોકમાં ગયા પછી પુનરાવૃત્તિ નથી થતી તે દેવયાન કહેવાય છે. પિતૃયાનલોક એથી જુદો છે, કેમકે ત્યાંથી પુનરાવૃત્તિ થાય છે. હવે પ્રત્યેક અંગોના વર્ણન પૂર્વક પરમાત્માનું वान 52 छ -
અર્થ :- ચન્દ્ર તે આમનું - પરમાત્માનું મુખ છે, સૂર્ય નેત્ર १. क.ग. - ०पिवम् । ख. - पिवम् ।
-वेदोपनिषद्-98 दिशः श्रोत्रं नाभिरन्ध्रमन्दयानं
__ पादाविला सुरसाः सर्वमापः।।२१।।
चन्द्रः परमात्मनो मुखम्, सूर्यस्तन्नेत्रम्, वायुर्नासिका, अग्निस्तन्मुखम्, दिशः श्रोत्रम्, आकाशं नाभिः, पृथिवी पादौ, सरसं जलं च सर्वम् ।
ऋग्वेदादिप्राच्यग्रन्थेषु ऋषिभिर्विवक्षितपुरुषाणां तत्तच्छरीरावयवेभ्य आधिभौतिका आधिदैविकाश्च विभूतय उद्भवन्ति - इति प्रतिपाद्य लोकपुरुषमाहात्म्यं प्रथितम् ।
यथा मनसश्चन्द्रोत्पत्तिः, चक्षुषा सूर्यप्रभवः, मुखेनेन्द्रस्याग्नेश्च जन्म, प्राणाद्वायोर्जननम्, नाभेरन्तरिक्षप्रसूतिः, मस्तकात्स्वर्णोद्भवः, पादात्पृथिवीजनिश्चेत्यादि (ऋ० १०-९०-१३-१४)। शुक्लयजुर्वेदे तु છે, પ્રાણવાયુ ઘાણ-નાસિકા છે, ધૃતપાયી - અગ્નિ આનું મુખ છે, દિશાઓં શ્રોત્ર છે, આકાશ નાભિ છે, પૃથ્વી પણ છે અને સુરસ જલ તે સર્વ કાંઈ છે.
ભાવાર્થ :- ઋગ્વદ જેવા પ્રાચીન ગ્રન્થોમાં લોકપુરુષનું વર્ણન કરતાં ઋષિએ વિવક્ષિત પુરુષના તે તે અવયવમાંથી આધિભૌતિક અને આધિદૈવિક વિભૂતિઓની ઉત્પત્તિ વર્ણવી લોકપુરુષનું મહત્ત્વ ગાયું છે. જેમ કે મનથી ચન્દ્ર ઉત્પન્ન થયો, ચક્ષુથી સૂર્ય, મુખથી
અને અગ્નિ, પ્રાણથી વાયુ, નાભિથી અન્તરિક્ષ, મસ્તકથી स्वर्ग मने पगथी पृथ्वी व ईत्याहि (280 १०.८०.१३.१४). શુક્લયજુર્વેદમાં એ જ વર્ણનનો થોડો વિકાસ થયો છે. આગળ १. क.ग. - रम्भोद० । ख, - रध्राभाद०। २. ख - माप। ३. चन्द्रमा मनसो जातश्चक्षोः सूर्यो अजायत । श्रोत्राद्वायुश्च प्राणश्च मुखादग्निरजायत । नाभ्या आसीदन्तरिक्षं शीणों द्योः समवर्तत। पद्भ्यां भूमिर्दिशा श्रोत्रात्तथा लोकां अकल्पयन् ।।३१.१२.१३.शु० य०।
31
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिकातदेव वर्णनं विकसितरूपेण प्राप्यते । पाश्चात्येष्वनेकेषूपनिषद्ग्रन्थेषु सैव प्रक्रिया चित्रप्रकारैः प्ररूपितोपलभ्यते । यथा बृहदारण्यके (११-१) मेध्याश्वशिर इत्याद्यनेकाङ्गरूपेणोषाप्रभृतिप्राकृतिकतत्त्वानि परिकल्पितानि, तत्रैव चानेकस्थलेषु किञ्चित्परावतननोपलभ्यन्ते । ऐतरेये तु (१-१-४) मुखेन वाण्या वाण्याऽग्ने सिकायाश्च, नासिकातः प्राणस्य, प्राणेन वायोर्नेत्रस्य चेत्यादिरूपेणोत्पत्तिर्वर्णिता, पुरस्ताद् भागवते तु महन्मात्रो विकासो दृश्यते, यतोऽत्र प्रकृतिगतानि क्षुल्लमहत्तत्त्वानि परमात्माङ्गप्रत्यङ्गत्वेन वर्णितानि । सैव प्रथाऽत्र सूरिभिरनुसृता, यतस्तैरप्यत्राधिभौतिकान्याधिदैविकानि च तत्त्वानि परमात्मनोऽङ्गप्रत्यङ्गरूपेण वर्णितानि । इत्थं च दृश्यमानं कृत्स्नं जगत् परमात्मशरीरमित्युक्त्या तत्सर्वव्यापकतालक्षणो महिमा संस्तुतः । જતાં જુદા જુદા ઉપનિષદોમાં એ પ્રક્રિયા અનેક રૂપે બહલાવવામાં આવી છે. દા.ત. બૃહદારણ્યકમાં (૧.૧.૧) મેધ્ય અશ્વનાં શિર આદિ અનેક અગો રૂપે ઉષા આદિ પ્રાકૃતિક વસ્તુઓને કલ્પી છે. અને વળી તે જ ઉપનિષદમાં જુદે જુદે સ્થળે એ જ વસ્તુ જુદા જુદા રૂપકોમાં થોડા ઘણા ફેરફાર સાથે આવે છે. ઐતરેયમાં (૧.૧.૪) મુખથી વાણીની, વાણીથી અગ્નિ અને નાસિકાની, નાસિકાથી પ્રાણની, પ્રાણથી વાયુ અને તેમની ઈત્યાદિરૂપે ઉત્પત્તિ વર્ણવેલી છે. આગળ જતાં ભાગવતમાં (૨.૧.૨૬-૩૯) તો એટલો બધો વિકાસ થયો છે કે પ્રકૃતિગત નાની-મોટી સંખ્યાબદ્ધ વસ્તુઓ પ્રભુશરીરનાં અગ પ્રત્યગરૂપે વર્ણવાયેલી છે. આ પ્રથાનો ઉપયોગ કરી કવિ અહીં આધિભૌતિક કે આધિદૈવિક વસ્તુઓને પરમાત્માના અન્ગ પ્રત્યક્ઝરૂપે વર્ણવે છે. અને તે રીતે દૃશ્યમાન સમગ્ર જગતને પરમાત્માનું શરીર કહી તેની સર્વવ્યાપકતાનો મહિમા ગાય છે. १. बृहदा० २-५-१-१४ । ३-१ | ३-२-१३ ।
५८
- वेदोपनिषद्-08 अत्र सूरिभिश्चन्द्रादयः परमात्मनस्तत्तदङ्गत्वेन निरूपिता तद्वेदोपनिषत्कल्पनानुकरणम्, किन्तु सुरसपानीये सर्वत्वोक्तिः स्वकीयमनीषोन्मेषविजृम्भितेति सम्भाव्यते । पुनरपि विरोधालङ्कारेणैव परमात्मानं संस्तुवन्नाह
विष्णु/जमम्भोजगर्भः शम्भुश्चायं कारणं लोकसृष्टौ। नैनं देवा विद्रते नो मनुष्या देवाश्चैनं विदुरितरेतराश्च
॥२२॥ परमात्मैव विष्णुस्तथाप्यसावेव लोकसर्गे ब्रह्मालक्षणं बीजम् । स एव शङ्करस्तथापि संसारसृष्टिनिबन्धनम् । न तं विदन्ति देवाः, नापि मनुजाः, अन्यान्यसुरा जानन्त्यपि तम् ।
एकस्यैव परमात्मनो ब्रह्माविष्णुमहेश्वररूपास्त्रिमूर्तयः प्रसिद्धाः । किन्त्वेतत्रिमूर्तिसत्कपौराणिककल्पना सत्त्वरजस्तमोलक्षणगुणत्रितय
विगे यन्द्र, सूर्य, प्रास, मग्नि, शा, माश, पृथ्वी मने પાણીને પરમાત્માના તે તે અવયવરૂપે વર્ણવ્યા છે જે બરાબર વેદ અને ઉપનિષદોની કલાનાનું અનુકરણ છે. કવિ સુરસ પાણીને સર્વ કાંઈ કહે છે તે રૂપક કવિનું પોતાનું જ અનુકરણ છે. કવિ સુરસ પાણીને સર્વ કાંઈ કહે છે તે રૂપક કવિનું પોતાનું જ હોય એમ લાગે છે. ફરીથી વિશેષાલંકારથી જ પરમાત્માની સ્તુતિ કરતાં કહે છે -
અર્થ :- આ પરમાત્મા વિષ્ણુ છે અને છતાં લોકના સર્જનમાં બ્રહ્મારૂપ બીજ છે. એ શકર છે અને છતાં લોકસૃષ્ટિનું કારણ છે. એને નથી જાણતા દેવો કે નથી જાણતા મનુષ્યો. અને એને અચાન્ય દેવો જાણે પણ છે.
ભાવાર્થ :- એક જ પરમાત્માની બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેશ્વર એ મૂર્તિ પ્રસિદ્ધ છે, પણ તે ત્રિમૂર્તિની પૌરાણિક કલાના અનુક્રમે १. क.ख.ग - ०ष्णुर्यानिवीज०। २. क.ग - विदते ।
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिकाप्राधान्यात्प्रसूता। रजोगुणमवलम्ब्य सृष्टिः सृजति स ब्रह्मा, सत्त्वगुणमवलम्ब्य सृष्टिं पालयति स विष्णुः, तमोगुणमालम्ब्य तां संहरति स शङ्करः। इत्थं तिसृणामपि मूर्तीणां पृथक् पृथक् कार्यक्षेत्रं विद्यते । तथाप्यत्र त्रिमूर्तिरभेदकल्पनया वर्णिता, तत्पौराणिककल्पनातो विरुद्धम् । अत्र हि परमात्मैव विष्णुः शङ्करश्च इत्युक्त्वा ब्रह्मवत् सोऽपि सृष्टिहेतुतयाऽभिहित इति ।
विरोधपरिहारोऽप्यत्र व्यक्तः, यद्यपि त्रिमूर्तिकार्यक्षेत्रं पुराणेषु भिन्न भिन्न प्रकल्पितम्, तथापि वस्तुतः परमात्मैव त्रिमूर्तिः, अतस्तिस्रोऽपि मूर्तयः सृष्टिकारणमपि स्यात् ।।
उक्तरीत्या विरोधाभाससंवलितं सगुणवर्णनं कृत्वा परमात्मनोऽगम्यतां गमयति-अमरा मा वा तं न जानन्तीति । गम्यतामपि गमयति - अन्यान्यदेवास्तं विदन्त्यपीति । परमात्मानं मूलतत्त्वं वा રજસ, સત્વ અને તમસ એ ગુણોની પ્રઘાનતાને આભારી છે. રજોગુણને અવલમ્બી સૃષ્ટિ સરજે છે તે બ્રહ્મા, સત્વગુણને અવલખી તેનું પાલન કરનાર તે વિષ્ણુ અને તમોગુણને અવલખી તેનો સંહાર કરનાર તે શક્કર. આ રીતે ત્રણે મૂર્તિનો જુદો જુદો કાર્યપ્રદેશ છે. છતાં કવિ અહીં એ ત્રિમૂર્તિને અભિન્નરૂપે વર્ણવે છે જે પોરાણિક કલાનાથી વિરુદ્ધ છે. કવિ પરમાત્માને વિષ્ણુ અને શંકર કહી બ્રહ્માની પેઠે સૃષ્ટિના કારણ તરીકે વર્ણવે છે. આ વિરોધનો પરિહાર પષ્ટ છે. તે એ રીતે કે પ્રમૂર્તિનો કાર્યપ્રદેશ પુરાણોમાં ભલે ભિન્ન ભિન્ન કલ્પાયો હોય છતાં વસ્તુતઃ એ ત્રિમૂર્તિ પરમાત્મા જ છે અને તેથી ત્રણે મૂર્તિઓ સૃષ્ટિનું કારણ પણ છે.
ઉપર પ્રમાણે વિરોધાભાસી સગુણ વર્ણન કર્યા પછી કવિ પરમાત્માની અૉયતા સૂચવવા કહે છે કે તેને દેવો કે મનુષ્યો જાણતા નથી. અને સાથે જ જ્ઞયતા સૂચવવા કહે છે કે અત્યાચ
-वेदोपनिषद्-98 कश्चिज्जानाति न वेति ऋग्वेदरचनाकालाच्चर्चाविषयः प्रश्नः । नासरीयसूक्तेऽभिहितम् - देवानां तज्ज्ञानं सम्भवति । पुनरपि ऋषिराहदेवास्तु पाश्चात्याः, कथङ्कारं ते स्वपूर्ववर्ति मूलतत्त्वं जानीयुरिति । एतदेवोत्तरः पश्चात् परमात्मनो गम्यागम्यत्वे पर्यवसितः, योऽत्राप्यभिहितोऽभियुक्तैः। सूर्योदयाद्यपि परमात्ममूलकमिति प्रतिपादयन्नाह
अस्मिन्नुदेति सविता लोकचक्षुरस्मिन्नस्तं गच्छति चांशुगर्भः। एषोऽजस्रं वर्तते कालचक्रमेतेनायं जीवते जीवलोकः ।।२३।।
यो नेत्रवल्लोकाय प्रकाशं ददातीत्यतो लोकचक्षुरित्यभिधीयते, स सूर्यः परमात्मन्युदेति, तस्मिन्नेव च स्वांशून् संहरन्नस्तमप्येति । स एव દેવો જાણે પણ છે. પરમાત્માને કે મૂલતત્ત્વને કોઈ જાણે છે કે નહીં એ પ્રશ્ન ઋગ્વદના સમયથી ચર્ચાતો હતો. નાસદીયસૂક્તમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે દેવો એને જાણતા હશે. વળી ઋષિ કહે છે કે દેવો તો પાછળથી થયા. તેઓ પોતાના પૂર્વવર્તી મૂલતત્વને કેવી રીતે જાણે ? આ ઉત્તર આગળ જતાં પરમાત્માના શેય-અૉય સ્વરૂપમાં પરિણમ્યો તેને જ કવિએ અહીં વર્ણવેલ છે. સૂર્યોદય વગેરે પણ परमात्माने मामारी छे. हे छ -
અર્થ :- આ પરમાત્માને વિષે જ સૂર્ય જે નેત્રની પેઠે લોકને પ્રકાશદાયક હોવાથી લોકચક્ષ કહેવાય છે તે ઉદય પામે છે અને એ જ પરમાત્મા વિષે તે સૂર્ય પાછો અંશુગર્ભ - કિરણોને પોતાની અંદર ગર્ભની પેઠે સંકેલી લેતો અસ્ત પામે છે. એ જ પરમાત્મા સતત કાલચક્રરૂપે પ્રવર્તે છે અને એનાજ વડે આ १. क.ख - चांसुग०। २. क.ग. - जीवति । ३. को अद्धा वेद क इह प्रवोचत् कुत आजाता कुत इयं विसृष्टिः । अर्वाग्देवा अस्य विसर्जनेनाऽथा को वेद यत आवभूव ।।६।। इयं विसृष्टियंत आबभूव यदि वा दधे यदि वा न। यो अस्याध्यक्षः परमे व्योमन् सो अङ्ग वेद यदि वा न वेद ।।७।।
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिकापरमात्मा सततं कालचक्रत्वेन प्रवर्तते । तत एवायं जीवलोको जीवति ।
बृहदारण्यके (३-८-९) वाचक्नवीगार्गिं प्रति याज्ञवल्क्यस्यायं प्रत्युत्तरः - एतस्य वाक्षरस्य प्रशासने गार्गि ! सूर्याचन्द्रमसौ विधृतौ - इति। अयमर्थः - सूर्यश्चन्द्रश्च परमात्ममहिम्नैव बद्धस्थिती, नियमितं च स्वस्वकार्यं कुर्वतः। एतदेव प्रपञ्चितं कठोपनिषदि - यतश्चोदेति सूर्योऽस्तं यत्र च गच्छति - इति (४-९)।
एतदेव वस्तु पूर्वार्धे निर्वर्ण्य परमात्ममहिमा पूर्वार्धेऽत्र गीतः । उत्तरार्धे तु सन्ततं परिवर्त्तमान-कालचक्रतया परमात्मा संस्तुतः । कालवादिनो ह्युरीकुर्वन्ति विश्वविश्वहेतुत्वेन कालमेव । एतन्मतमुल्लिखितं वर्ततेऽथर्ववेदीये कालसूक्ते (काण्डम् १९, सूक्तम् ५३-५४)। सूरिभिरत्र परमात्मैव जगत्कारणत्वेनाङ्गीकृतः, अतः परमात्मकालयोरभेदं परिજીવલોક જીવી રહ્યો છે.
भावार्थ :- गृहरण्य5 (3.८.) मां याज्ञवल ये वायनवी गागाने उत्तर मापतi 5 छ8 - ‘एतस्य वाक्षरस्य प्रशासने गार्गि ! सूर्याचन्द्रमसौ विधृतो' अर्थात् सूर्य-यंद्र में परमात्माना महिमाने सीधे જ રહ્યાં છે, અને નિયમિતપણે પોતપોતાનું કામ કરે છે. આ કથનનું જાણે ભાગ કરતા ન હોય એમ કઠોપનિષદમાં ઋષિ કહે છે કે 'यतश्चोदेति सूर्योऽस्तं यत्र च गच्छति' . मा १ वरतुने सूरि मही પૂર્વાર્ધમાં વર્ણવી પરમાત્માનો મહિમા ગાય છે. ઉત્તરાર્ધમાં તે પરમાત્માને નિરંતર ફરતા કાલચકરૂપે વર્ણવે છે. કાલકારણવાદિઓ સમગ્ર વિશ્વના કારણ તરીકે કાળને જ માનતા. આ મતનો ઉલ્લેખ અથર્વવેદના (sis १८, सूत 43-48) लसूतमा स्पष्ट छ. वि मही પરમાત્માને જ વિશ્વનું કારણ માને છે. તેથી તે પરમાત્મા અને કાળ બન્નેને અભિન્ન કલ્પી કહે છે કે જે કાલચક નિરંતર પ્રવર્તમાન હોવાની માન્યતા છે તે કાલચક્ર વસ્તુતઃ પરમાત્મા જ છે. કાળને ચક
६२
-वेदोपनिषद्-08 कल्प्योदितम् - निरन्तरं परिवर्तमानं कालचक्रं परमार्थतः परमात्मैवेति । कालस्य चक्रोपमा सदागतिसाधात् । चक्रे ह्यराः षड् द्वादशो वा भवन्ति,तथा कालेऽपि षड्तवो द्वादशमासा वाऽरस्थानीया भवन्ति ।
जैनसिद्धान्तेऽप्युपलभ्यते कालचक्रप्ररूपणम् । किन्तु नात्र ऋतूणां मासानां वा वार्ता, अपि तु भिन्नप्रकारेण षड् द्वादश च विभागान् निरूप्य तेऽरत्वेनाभिहिताः। ये ब्रह्मदिनरात्रिसत्कपौराणिककल्पनामप्यतिक्रम्य व्यवस्थिताः। उत्कर्ष सूचयन्तः षडरा उत्सर्पिणीत्यभिधीयन्ते, अपकर्षलक्षिता त्ववसर्पिणीतया प्रसिद्धाः । ___ एतदृतुचक्रं मासचक्रं कालचक्रं वोत्सर्पिण्यवसर्पिणीलक्षणं क्षणमपि विरतिमन्तरेणानारतं परिवर्तमानं गच्छत्यागच्छति चातस्तद्गतिश्चक्रमेवानुकुरुते, अतः काले चक्रोपमा सङ्गतिमङ्गति । इत्थं च समग्रકહેવામાં આવેલ છે તે એમ સૂચવવા કે જેમ ચક્ર સદા ફર્યા કરે છે તેમ કાળ પણ સદા ગતિ કર્યા કરે છે. ચક્રમાં આરાઓ હોય છે તે બાર કે છ હોવાની માન્યતા છે. કાળને ચક્ર કહેવામાં એ પણ આશય છે કે ચક્રના છ કે બાર આરાઓની પેઠે કાળને પણ છે ઋતુ અને બાર મહિનારૂપ આરાઓ છે. જૈન પરંપરામાં પણ કાલચકની પ્રરૂપણા છે પરંતુ તેમાં ઋતું કે માસને સ્થાને બીજી જ જાતના છ અને બાર વિભાગનું નિરૂપણ કરી તેને આરા કહેવામાં આવ્યા છે. તે છે કે બાર કાલવિભાગ બ્રહ્માના દિવસ અને રાતની પૌરાણિક પ્રરૂપણાથી પણ આગળ વધી જાય છે. ચડતીનો ક્રમ સૂચવનાર છે આરા ઉત્સર્પિણી અને પડતીનો ક્રમ સૂચવનાર છ આરા અવસર્પિણી કહેવાય છે. આ ઋતુ ચક અને માસયક તથા ઉત્સર્પિણી-અવસર્પિણીરૂપ કાળચક્ર નિયમિતપણે એક પણ ક્ષણ થોભ્યાં સિવાય ફરીફરીને જાય અને આવે છે. એની ગતિ બરાબર ચક જેવી જ છે, તેથી કાળને ચકની ઉપમા બરાબર લાગૂ પડે છે. અને કવિ કહે છે કે સમગ્ર
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिकाजीवलोकजीवनं परमात्ममूलकम् । कठोपनिषदि यदुक्तम् - न प्राणेन नापानेन मो जीवति कश्चन । इतरेण तु जीवन्ति, यस्मिन्नेतावुपाश्रितौ इति (५-५), तदत्र प्रतिबिम्बितं प्रतिभासते। जीवनमूलकत्वमेव परमात्मनः समर्थयतिअस्मिन् प्राणाः प्रतिबद्धाः प्रजानाम्
अस्मिन्नस्ता रथनाभाविवाराः। अस्मिन् प्रीते शीर्णमूलाः पतन्ति
प्राणाशंसाः फलमिव मुक्तवन्तम् ।।२४ ।। परमात्मन्येवास्मिन् प्रजानां प्राणाः प्रतिबद्धा वर्तन्ते। अस्मिन्नेव ते प्राणा रथस्य नाभावरा इवार्पिताः। यदा प्रसन्नीभवति परमात्मा, तदा प्राणस्पृहा वृन्तात् पृथग्भूतं फलमिव शिथिलमूला निपतति ।
यथा शुक्लयजुर्वेद मनोऽधिकृत्योक्तम्- यस्मिन्नृचः साम यजुषि यस्मिन् प्रतिष्ठिता रथनाभाविवाराः। यस्मिंश्चित्तं सर्वमोतं प्रजानाम् જીવલોકનું જીવન પરમાત્માને જ આભારી છે. કવિનું આ કથન 56ना 'न प्राणेन नापानेन मया जीवति कश्चन । इतरेण तु जीवन्ति, यस्मिन्नेतावुपाश्रितो' मा विद्यारर्नु प्रति छ. अपन परमात्माने આભારી છે, તેનું જ સમર્થન કરતા કહે છે –
અર્થ :- આ પરમાત્મામાં જ પ્રજાના પ્રાણો જડાએલા છે. એમાં જ તે પ્રાણો રથની નાભિમાં આરાની પેઠે અર્પિત થયેલા છે. જ્યારે એ પરમાત્મા પ્રસન્ન થાય ત્યારે જ પ્રાણની સ્પૃહા ડીંટડાથી છૂટા પડેલ ફળની પેઠે શિથિલમૂલ બની ખરી પડે છે.
ભાવાર્થ :- શુક્લયજુર્વેદમાં જેમ મનને વિષે કહેવામાં આવ્યું छ- 'यस्मिन्नचः साम यजुषि यस्मिन प्रतिष्ठिता रथनाभाविवाराः । यस्मिंश्चित्तं सर्वमोतं प्रजानाम् तम महिं 5वि परमात्माने देशी 5हे छ । १. ख- प्राणात्संसा फ०। ग-प्रणाशंसा फ०।२.क- फलामि०।३.ख- ०वृत्तम् ।
६४
- वेदोपनिषद्-88 - इति (३४-५), तथैवात्रापि परमात्मानमुद्दिश्योदितम् - प्रजानां प्राणाः परमात्मन्येव प्रतिबद्धाः, नाभावरा इव प्रतिष्ठिताः। एवञ्च प्राणिजीवनं परमात्मनैव संवलितम्, न ततो भिन्नम्, तथापि यदा परमात्मनोऽनुग्रहो भवति, तदा प्राणधारणवृत्तिर्विलयमुपयाति, तद्वीजाविद्याया विनष्टत्वात् । अस्मिन् कथनेऽपि विरोधः, परमात्मप्रतिवद्धानां प्राणानां तत्प्रसादे विलयाघटनात् । अत्रैवं परिहार:- प्राणिनां जिजीविषाऽज्ञाननिबन्धना। यावत्प्राणिन आत्मानं परमात्मतया न विदन्ति, तावदेव सा जिजीविषा जीवति, तावदेव परमात्मनि तत्प्राणप्रतिबद्धता सम्भवति । परमात्मस्वरूपविज्ञाने तु शिथिलीभूतत्वेनाज्ञानमूलानां स्वयमेवापगच्छति जिजीविषा।।
नाभावराणां प्रतिष्ठितत्वं वेदकालात् प्रसिद्धम्, प्रचलितं चैतद् પ્રજાઓના પ્રાણો પરમાત્મામાં જ બદ્ધ છે અને તે નાભિમાં આરાની પેઠે ગોઠવાયેલા છે. એટલે કે પ્રાણીજીવન પરમાત્મા સાથે જ સંકળાયેલું છે, તેથી જુદું નથી. આમ છતાં જ્યારે પરમાત્માનો અનુગ્રહ થાય છે ત્યારે એ પ્રાણ ધારણ કરવાની વૃત્તિ, એનું મૂળ અવિધા નષ્ટ થવાથી આપોઆપ સરી જાય છે. આ કથનમાં વિરોધ ભાસે છે, કેમ કે જો પ્રજાપ્રાણ પરમાત્મા સાથે ગ્રથિત હોય તો તે પરમાત્મા પ્રસન્ન થવાથી ખરી કેમ પડે ? પણ એનો પરિહાર એવી રીતે કરવો જોઈએ કે પ્રાણીઓની જિજીવિષા તે અજ્ઞાનને આભારી છે. જ્યાં લગી પ્રાણીઓ પોતાને પરમાત્મરૂપ ન જાણે ત્યાં લગી જ તે જિજીવિષા ટકે છે અને ત્યાં લગી જ પરમાત્મામાં પ્રાણ સંકળાઈ રહે છે. પરમાત્મસ્વરૂપનું ભાન થતાં એ અજ્ઞાનનું ભાન થતાં એ અજ્ઞાનનું મૂળ શિથિલ થવાથી જિજીવિષા આપોઆપ ચાલી જાય છે.
નાભિમાં આરા ગોઠવાયાની ઉપમા વેદ કાળથી પ્રસિદ્ધ છે. १. शुक्लयजुर्वेद ३४.५।
35
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ६५
80-वेदवादद्वात्रिंशिकाबृहदारण्यके मुण्डकोपनिषदि कौषीतक्युपनिषदादौ च । मुण्डकोपनिषदि - तस्मिन् दृष्टे परापरे - इत्यत्र (२-२-८) ज्ञानयोगमहिमा । प्रस्तुते तु - अस्मिन् प्रीते - इत्युत्तरार्धे भक्तियोगमाहात्म्यम्, यथोक्तं कठोपनिषदि - यमेवैष वृणुते तेन लभ्यः - इति (२-२२)।
पक्वफलस्य वृन्तात् पृथग्भावरूपोपमाप्यतिप्राचीना, यथाभिहितं शुक्लयजुर्वेद - उर्वारुकमिव बन्धनात् - इति (३-६०)। उपयुक्ता चैषा कालिदासेनापि । पुनरपि चञ्चच्चमत्कारकारिणा वर्णनेन परमात्मानं वर्णयतिअस्मिन्नेकशतं निहितं मस्तकानामस्मिन्
सर्वा भूतयश्चेतयश्च। महान्तमेनं पुरुष वेद वेद्यं
आदित्यवर्णं तमसः परस्तात् ।।२५।। અને તે બૃહદારણ્યક, મુડક, કૌશીતકી આદિ ઉપનિષદોમાં પણ બહુ પ્રચાર પામી છે.
Hessोपनिषहमां 'तस्मिन् दृष्टे परापरे' मे पधमां ज्ञानयोगनो महिमा छ, पयारे महिं 'अस्मिन् प्रीते' में उत्तरार्धमा मतियोगर्नु माहात्म्य छ, रेवीश 'यमेवैष वृणुते तेन लभ्यः' इत्याहिम छे. पाई Fn oiधनथी छूटुं पडवानी Gपमा पाहु पूनी छ. - 'उर्वारुकमिव बन्धनात्' शुलय 3.50. लिसे पा मेनो उपयोग यो છે. ફરીથી ચમત્કારપૂર્ણ વર્ણનથી પરમાત્માનું વર્ણન કરે છે.
અર્થ :- એમાં સો મસ્તક રહ્યાં છે, એમાં બધી જ સંપત્તિઓ અને વિપત્તિઓ છે. અંધકારથી પર, સૂર્ય જેવા પ્રકાશમાના વર્ણવાળા એ શેય મહાન પુરુષને હું જાણું છું. १. ख, ग - मत्तका०।२.ख भूतश्चेत०। ३. क- महातमे०। ४. ख - पुरुषवे०। ५. क वेदं वे०। ६. बृहदा० ३.५.१५ । मुण्डक० २.२.६ । कौषी० ३.९ ।
-वेदोपनिषद्-08 तस्मिन् मस्तकशतं निहितम्, तस्मिन्नेव सर्वाः सम्पदो विपदश्च । अन्धकारात्परस्तात् सूर्यवत् प्रभास्वरवर्णं ज्ञेयं महान्तमेनं पुरुषमहं जानामि।
पुरुषसूक्ते (ऋ० १०-९०-१) पुरुषवर्णने - सहस्रशीर्षा - इति पदेन मस्तकसहस्रनिर्देशः कृतः, योऽनुकृतः शुक्लयजुर्वेदे (३१-१) श्वेताश्वतरादौ च (३-१४)। अत्र तु सूरिभिः परमात्मवर्णने मस्तकशतं प्रतिपादितम् । शतं सहस्रं वेति सङ्ख्याभेदमात्रम् । तात्पर्य त्वेतदेव यल्लोकपुरुषात्मनः परमात्मनोऽनेकमुखानि विद्यन्ते। मनुष्यपुरुषस्य यत्किञ्चित्प्राणपुरुषस्य वैकमेव मुखं भवति। इदं तु परमात्मनो वैशिष्ट्यं यदशेषप्राणिनो मुखानि तत्सत्कान्येव शुक्लयजुर्वेदे (२५१३) मृत्युरमरत्वं चैतद् द्वितयमपि परमात्मप्रभात्वेन प्रतिपादितं वर्तते, एतदेवात्र प्रकारान्तरेण प्रोक्तं यत्सर्वा अपि विभूतयो विपदश्च लोकपुरुषरूपे परमात्मन्येव विद्यन्ते ।
भावार्थ:- पुरुषसूतमां (B.१०.०.१) पुरुष- वान रdi 'सहस्रशीर्षा' पध्थी हर मस्तनो निर्देश छ रेनु मनुऽरए। शुलय (3१.१) तथा श्वेताश्वतर (3.१४) माहिम छे. महिं તો કવિએ પુરુષરૂપે પરમાત્માનું વર્ણન કરતાં સો મસ્તકનો નિર્દેશ કર્યો છે. સો કે હજાર એ સંખ્યાબેદ માત્ર છે, એનું તાત્પર્ય તો એટલું જ છે કે લોક-પુરુષ-રૂપ પરમાત્માને અનેક મુખ છે, જ્યારે મનુષ્ય પુરુષ કે કોઈ પણ પ્રાણી પુરુષને માત્ર એક જ મુખ હોય છે. પરમાત્માની વિશેષતા એ છે કે તમામ પ્રાણીઓના મુખો એ એના જ મુખો છે. શુક્લયજુર્વેદમાં (૨૫.૧૩) મૃત્યુ અને અમરત્વ બન્નેને પરમાત્માની છાયા તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યા છે. એ જ તત્ત્વને અહીં કવિ જુદી રીતે બહલાવી કહે છે કે બધી જ વિભૂતિઓ અને વિપત્તિઓ લોકપુરુષરૂપ પરમાત્મામાં જ છે. આવા પરમાત્મપુરુષનું
36
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिका
एवम्भूतस्य परमात्मपुरुषस्य वर्णनम् - वेदाहमेतं पुरुषं महान्तमादित्यवर्णं तमसः परस्तात् - इत्यादिरूपेणोपलभ्यते [शुक्लयजुर्वेद (३१-१८), श्वेताश्वतरे (३-८)] तदेवात्र किञ्चित्परावर्त्तसचिवं सूरिभिः सगुम्फितम् । परमात्मलोकोत्तरतायां विद्यते । लौकिकपुरुषस्यैकं मुखम्,
पूर्णपद्यतात्पर्यं परमात्मपुरुषस्यानेकानि वक्त्राणि, लौकिकपुरुषस्य सम्पदो विपदो वा भवन्ति, न तु कृत्स्नाः । परमात्मनि त्वखिला अपि ताः समाविष्टा वर्तन्ते । लौकिकः पुरुषोऽज्ञानावृतो भवति, परमात्मा तु ततः परस्तादिति । न केवलं तमसः, अपि तु वाग्विलासादपि परस्तात् परमात्मेत्याशयेनाहविद्वानज्ञश्चेतनोऽचेतनो वा स्रष्टा
निरीहः स ह पुमानात्मतन्त्रः। क्षराकारः सततं चाक्षरात्मा
विशीर्यन्ते वाचो युक्तयोऽस्मिन् ।।२६।। वयान 'वेदाहमेतं पुरुषं महान्त-मादित्यवर्णं तमसः परस्तात्' इत्यादि शुऽसयपुE (3१.१८) मने श्वेताश्वतर (3.८) मा छे. तेने थोs ફેરફાર સાથે કવિ અહિં ઉત્તરાર્ધમાં ગ્રથિત કરે છે.
આખા પધનું તાત્પર્ય પરમાત્માની લોકોતરતા સૂચવવાનું છે. સામાન્ય લૌકિક પુરુષને એક મુખ હોય છે, જ્યારે પરમાત્મ પુરુષને અનેક મુખો હોય છે. લૌકિક પુરુષને સંપત્તિ કે વિપત્તિ હોય પણ તે બધી જ નહીં, જ્યારે પરમાત્મ પુરુષમાં બધી સંપત્તિ-વિપત્તિઓનો સમાવેશ થઈ જાય છે. લૌકિક પુરુષ અજ્ઞાનાન્ધકારથી આવૃત્ત હોય છે જ્યારે પરમાત્મ પુરુષ એથી પર છે. પરમાત્મા અંધકારથી જ नही, शण्थी पा पर छे, मे माशयथी 58 छ -
અર્થ :- આત્મતત્ર પુરુષ વિદ્વાન્ છે અને અજ્ઞ છે, ચેતન છે અને અચેતન છે, કર્તા છે અને અકર્તા છે, પરિવર્તિષ્ણુ
- वेदोपनिषद्-08 स आत्मतन्त्रः पुरुषो विद्वानज्ञश्च, चेतनोऽचेतनश्च, कर्ताऽकर्ता च, परिवर्तिष्णुरपरिवर्तिष्णु च, तदेवम्भूते परमात्मनि विरमन्त्यशेषा वाग्विलासाः।
इदमत्र हृदयम् - पद्येऽस्मिननेकैर्मिथोविरुद्धैर्विशेषणद्वन्द्वैः परमात्मनोऽनेकरूपता लोकोत्तरता च व्याख्याता, तां व्याख्यायापि प्रान्ते तु खिन्ना इव सूरय आहुः - वस्तुतस्तु काऽपि वाग्युक्तिः परमात्मप्ररुपणेऽप्रत्यलैवेति । इत्थं च विरोधमयैर्युगलैराख्याय सगुणस्वरूपं पर्यवसति सूरिसंवर्णनं निर्गुणस्वरूप एव ।
अत्र विशेषणव्यक्तीभवन् विरोधोऽपेक्षाभेदेन विशीर्यते । सर्वात्मकतया विवक्षितः परमात्मेत्यपि विरोधपरिहाराय पर्याप्तम् । यतो ज्ञान्यज्ञानी जडं चेतनं कर्जकर्तृ नश्वरमनश्वरं यत्किञ्चिदप्यस्ति, तत्सर्वं परमात्ममयमिति सर्वाण्यपि विशेषणानि घटन्त एव परमात्मनि । છે અને અપરિવર્તિષ્ણુ છે. એવા એ પરમાત્માને વિષે બધા વાણીવિલાસો વિરમી જાય છે.
ભાવાર્થ :- આ પધમાં અનેક પરસ્પર વિરોધી વિશેષણદ્ધબ્દો દ્વારા પરમાત્માનું અનેકરૂપ તેમ જ લોકોત્તરત્વ સૂચવ્યું છે. કવિ છેવટે એવાં વિરોધી દ્વન્દ્રો દ્વારા વર્ણન કરતાં થાકતા હોય તેમ કહે છે કે સાચી વાત તો એ છે કે કોઈ પણ વાગ્યક્તિ પરમાત્માનું નિરૂપણ કરવા અસમર્થ છે. વિરોધી વિશેષણો દ્વારા પરમાત્માનું સગુણ સ્વરૂ૫ વર્ણવી કવિ છેવટે તેના નિર્ગુણ સ્વરૂપ તરફ જ વળે છે.
વિશેષણગત વિરોધાભાસનો પરિવાર અપેક્ષાવિશેષથી થઈ જાય. છે. અહીં પરમાત્મા સર્વાત્મકરૂપે વિવક્ષિત હોવાથી અજ્ઞાની-જ્ઞાની, જડ-ચેતન, કર્તા-અકર્તા, વિનશ્વર-અવિનશ્વરરૂપ જે કાંઈ છે તે બધું પરમાત્મરૂપ હોવાથી તેમાં બધાં જ વિરોધી વિશેષણો ઘટી શકે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
8- वेदवादद्वात्रिंशिका
यथा विशिष्टाद्वैतवादे परमात्मशरीरं चिदचिदुभयरूपतयाभिहितम्, तथैवात्राप्यभिधातुं शक्यते । शुद्धाद्वैतीयेऽविपरीत परिणामवादे यत्किञ्चिदपि जडं चेतनं वा जगत्यस्ति, तत्सर्वमपि परमात्मपरिणामरूपमिति तन्मतेन जडादि सर्वं परमात्मरूपमेव । एतदेवात्रापि पद्ये प्रतिबिम्बितं प्रतिभासते । पर्यन्ते तु यतो वाचो निवर्तन्ते - इति तैत्तिरीयोपनिषद् वचोऽनुसारेण निर्गुणस्वरूपमेव परमात्मनः सूचितं सूरिभिः । किञ्च - 'बुद्धिबोद्धा बोधनीयोऽन्तरात्मा
बाह्यश्चायं स परात्मा दुरात्मा । नासावेकं ना पृथग् नाभि नोभौ
सर्वं चैतत् पशवो यं द्विषन्ति ।। २७ ।। વિશિષ્ટાદ્વૈતવાદમાં પરમાત્માનું શરીર ચિ-અચિદ્ ઉભયરૂપે નિરૂપિત છે. તેથી તેમાં જેમ પરમાત્મા ચિત્ શરીર અને અચિત્ શરીર કહી શકાય તેમ અહીં પણ કહી શકાય. શુદ્ધાદ્વૈતના અવિપરીત પરિણામવાદમાં જે કાંઈ જડ-ચેતન જગતમાં છે તે બધું પરમાત્માના પરિણામરૂપ મનાય છે એટલે તે મત પ્રમાણે જડ ચેતન જે કાંઈ છે તે બધું પરમાત્મરૂપ જ છે. તેવા વિચારોની છાયા આ પધમાં છે. छतां वि 'यतो वाचो निवर्तन्ते' ना वाडयने अनुसरी छेवरे परमात्मानं निर्गुण स्वउप सूयवे छे. वणी
અર્થ :- આ પરમાત્મા બુદ્ધિનો બોદ્ધા અને બુદ્ધિનો વિષય છે. તે અંદર છે અને બાહ્ય છે, એ શ્રેષ્ઠ આત્મા અને કનિષ્ટ આત્મા છે, એ નથી એક કે નથી અનેક, અને છતાં તે ० योत्तरा० । ३. क.ग ० श्चायं स यद्विषन्ति । ख यन्द्विपन्ति । ग
१. क. ख. ग दुरात्मा । ख यविषन्ति ।
बुद्धिबद्धा । २ ख ० श्चायं दुरात्मा । ४. क
६९
38
- वेदोपनिषद् -98
सोऽयं परमात्मा मतिमन्ता मतिगोचरश्च । सोऽभ्यन्तर्बाह्यश्च । स एव श्रेष्ठात्मा कनिष्ठश्च । नासावेकः, नाप्यनेकः, नाप्यनुभयः, किञ्च सर्वरूपोऽसौ यं पशवः - जीवात्मानो द्विषन्ति ।
अयं भावः साङ्ख्यतत्त्वज्ञानमनुसृत्यात्मपरमात्मसम्बन्धिनो ये विरुद्धा विचारा वेदोपनिषद्गीतादिग्रन्थेषु प्रतिपादिताः, तेभ्य एव केचित् प्रस्तुतपद्ये विरोधमयैर्विशेषणयुगलैः सङ्गृहीताः, लोकोत्तरत्वं चैवं परमात्मनः सूचितम् । साङ्ख्यदर्शनमात्मानं परमात्मानं चान्तःकरणसाक्षित्वेन मन्यते, बुद्धिगतबोधछायावानसौ कूटस्थोऽपि बोद्धे च प्रतिपादयति । तथा आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः - (बृहदारण्यके ४-५-६ ) इत्यादि शब्दैरात्मा बुद्धिवृत्तिविषय इत्यपि वदति । तदेव विचारयुगलं सूरिभिः - बोद्धा बोधनीयः - इति वचसा प्रकटीकृतम् । यदुपनिषत्सु - तदन्तरस्य सर्वस्य तदु सर्वस्यास्य बाह्यतः - इति ( ईशावास्योपनिषदि ५ ), ઉભયરૂપ નથી એમ પણ નથી. વળી એ સર્વરૂપ છે કે જેનો પશુઓ-જીવાત્માઓ દ્વેષ કરે છે.
७०
ભાવાર્થ :- સાંખ્યતત્ત્વજ્ઞાનને અનુસરી આત્મા અને પરમાત્માને લાગુ પડે એવા જે વિરોધાભાસી વિચારો વેદ, ઉપનિષદ્ અને ગીતા આદિમાં અનેક રીતે પ્રકટ થયેલા છે તે જ વિચારોમાંથી કેટલાકને
કવિએ આ પધમાં વિરોધાભાસી વિશેષણ દ્વન્દ્વરૂપે ગ્રથિત કર્યા છે અને તે દ્વારા પરમાત્માની લોકોત્તરતા સૂચવી છે. સાંખ્યદર્શન આત્મા-પરમાત્માને બુદ્ધિ -અંતઃકરણનો સાક્ષી માની બુદ્ધિગત બોધની છાયાવાળો માની કૂટસ્થ છતાં તેને બોદ્ધા કહે છે, અને સાથે જ તે 'आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः' छत्याहि देवा શબ્દો દ્વારા આત્માને બુદ્ધિવૃત્તિનો વિષય પણ કહે છે. એ વિચારયુગલને विखे जोद्धा मने जोघनीय डही प्रकट करेल छे. 'तदन्तरस्य सर्वस्य
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
8- वेदवादद्वात्रिंशिका
सबाह्याभ्यन्तरो ह्यजः (मुण्डकोपनिषदि २-१-२) इत्युद्युक्तिभिः प्रकटीकृतम्, तदेव प्रकृतेऽन्तरात्मशब्देन बाह्याभिधानेन चोच्यते ।
७१
सर्वेष्वपि तत्त्वेष्वात्मैव मुख्यं तत्त्वम् । अत एव स परात्मतया परमात्मत्वेन वा प्रसिद्धः, किन्तु स एवात्र दुरात्मेत्यप्युक्तः सोऽयं विरोधावधिः । एष गीतायां विभूतियोगे दशमाध्यायेऽपि प्रथाप्राप्तः । यदा हि कृष्णः स्वात्मानम् - सिद्धानां कपिलो मुनिः इति ( १०૨૬), સર્વાસ્મિ વાસુકિ - રૂતિ (૧૦-૨૮), અનન્તસ્મિ નાનામ્ – કૃતિ ૬ (૧૦-૨૬) વૃત્તિ, તાપિ સ્મિન્ પરાત્મવુરાત્મयोर्युगं समर्थ्य पर्यन्ते तु लोकोत्तरतामेव स्वस्य व्यनक्ति । एष एव पन्था अत्र सूरिभिरपि स्वीकृतः ।
ऋग्वेदे नासदीयसूक्ते मूलतत्त्वस्वरूपमित्थमुपदर्शितम् - नैतत् सत्, नाप्यसत्, नापि सदसत् इत्यादि । तथात्मस्वरूपनिरूपणेऽपि तदु सर्वस्यास्य बाह्यतः ( ईशा०५), सवाह्याभ्यन्तरो ह्यजः (मुण्ड०२.१.२) ' જેવા શબ્દોમાં જે વિચાર ઉપનિષદોએ વ્યક્ત કર્યો છે તેને જ અહિં કવિ ‘અન્તરાત્મા’ અને ‘બાહ્ય’ શબ્દથી વ્યક્ત કરે છે. સર્વતત્ત્વોમાં આત્મા જ મુખ્ય તત્ત્વ હોઈ તે પર કે પરમ આત્મા તરીકે સુવિદિત છે. પણ કવિ અહિં તેને ‘દુરાત્મા’ પણ કહે છે અને સાવ વિરોધિ પક્ષે મુકે છે. આ પરમાત્મા અને દુરાત્માનો વિરોધાભાસ ગીતાના વિભૂતિયોગ અધ્યાય (૧૦) માં સ્પષ્ટ છે. જ્યારે કૃષ્ણ પોતાને ‘સિદ્ધાનાં પિત્તો મુનિઃ (૧૦.૨૬), સર્વાળાઽસ્મ વાસ્તુતિઃ (૧૦.૨૮), અનન્તશ્વામિ નાનામ્ (૧૦.૨૧)’ એમ કહે છે ત્યારે તે પોતામાં પરાત્મા અને દુરાત્માપણાનું દ્વન્દ્વ ઘટાવી છેવટે તો લોકોત્તરત્વ જ સૂચવે છે. કવિએ અહિં એ જ માર્ગ લીધો છે.
ઋગ્વેદના નાસદીય સૂક્તમાં મૂલતત્ત્વનું સ્વરૂપ બતાવતાં ઋષિ કહે છે કે નથી તે સત્, નથી અસત્ કે નથી સદસદ્ આદિ. તેમ
39
વેવીનિષદ્ ટ
प्रकृते नात्मैकः, न नाना, नाप्युभय इत्याद्युक्त्वा सर्वात्मकत्वेन समर्थितः ।
७२
तदत्र सूरिशासितो निष्कर्षः अज्ञान - क्लेशवासनाग्रस्तैः पुरुषैरगम्यं परमात्मस्वरूपम् अपि तु ते तादृक् तत्स्वरूपं निशम्य तं प्रति द्वेषभाजो भवन्ति । अत्र जीवात्मा पशुशब्देनाभिहितः । तत्रेदं तात्पर्यम् - मानवोऽप्यज्ञानपाशनिबद्धत्वेन पशुवद्दीनः पराधीनश्च । अत एव स पशुपतिस्वरूपश्रवणमात्रेण कुप्यतीति । कथमेतादृग्दुर्गम्यज्ञानेऽभियोगं करिष्यन्ति जीवाः ? इत्याशङ्क्य विरोधमयमप्यस्य स्वरूपं ज्ञातं सदमरत्वं प्रदत्त इत्यवश्यं ज्ञातव्योऽसावित्याकूतेनाह
અહિં કવિ આત્માનું સ્વરૂપ બતાવતાં તેને એક માનવો, પૃથક્ માનવો કે ઉભયરૂપ માનવો ઈત્યાદિ વિકલ્પોનો નિષેધ કરે છે અને છેવટે કહે છે કે તે તો સર્વાત્મક છે.
કવિ આત્માનું આવું વિરુદ્ધ દેખાતું વર્ણન કરી છેવટે કહે છે કે પરમાત્માનું સ્વરૂપ જ એવું છે કે જે અજ્ઞાન અને ક્લેશ વાસનાથી ગ્રસ્ત એવા માણસોથી ન સમજાય. ઉલટું તેઓને એવું સ્વરૂપ સાંભળી તેના પ્રત્યે દ્વેષ ઉત્પન્ન થાય છે. જીવાત્માને કવિ પશુ શબ્દથી વર્ણવે છે તે એ સૂચવવા કે વસ્તુતઃ માણસ જાત પણ અજ્ઞાનપાશથી બદ્ધ હોઈ પશુ જેવી દીન અને પરાઘીન જ છે, અને તેથી જ તે પશુપતિ-પરમાત્માના સ્વરૂપથી ભડકે છે. પરમાત્માના આટલા દુર્ગમસ્વરૂપને જાણવાની મહેનત કોણ કરશે ? એવી શંકા થઈ હોય, અને જાણે પરમાત્માના સ્વરુપના જ્ઞાન માટે જીવોને ઉત્સાહિત કરવા માટે કહેતા હોય કે ભલે પરમાત્માનું સ્વરૂપ વિરોઘમય અને દુર્ગમ હોય. તો પણ તેને જાણવા અવશ્ય પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. કારણ કે તેમનું જ્ઞાન જ અમરપણું બક્ષે છે. આવા આશયથી કહે છે -
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिका
-७३ सर्वात्मकं सर्वगतं परीतमनादिमध्यान्तमपुण्यपापम्। बालं कुमारमजरं च वृद्धं य एनं विदुरमृतास्ते भवन्ति
॥२८॥ सर्वरूपः सर्ववर्ती सर्वव्याप्तश्च, आदिमध्यान्तविभागविरहितः, पुण्यपापवर्जितः, बालोऽपि सन् कुमारः, वार्धक्यवर्जितोऽपि वृद्धः परमात्मा वर्तते । तदेवम्भूतं परमात्मानं यो जानाति, सोऽमरतामुपयाति ।
अत्राप्यापातविरोधं गुम्फनम्, किन्तु परमात्मनः सर्वव्यापकत्वात् सर्वरूपत्वाच्च तादृग् ग्रथनं विरोधशून्यमेव । ये सर्वत्र परमात्मानं पश्यन्ति, त एव मृत्योरपरं पारं प्रयान्तीत्यत्राभिप्रायः ।
प्रकृत आदिमः पादः श्वेताश्वतरीयस्य - सर्वात्मानं सर्वगतं विभुत्वात् - इति वचसः (३-२१) प्रतिबिम्बम् । द्वितीयस्तु अनादिमध्यान्तमनन्तवीर्यम् - इति गीतोक्तेः प्रतिध्वनिः (११-१९)। तृतीयोऽपि
અર્થ :- સર્વરૂપ અને છતાં સર્વમાં રહેલ તેમ જ વ્યાપ્ત, આદિ, મધ્ય અને અંતથી રહિત, પુણ્ય-પાપથી રહિત, બાલ છતાં કુમાર, વૃદ્ધત્વ રહિત છતાં વૃદ્ધ એવા એ પરમાત્માને જે જાણે છે તે અમર થાય છે.
ભાવાર્થ :- અહિં પણ વિરોધાભાસી વર્ણન છે. પરમાત્મા સર્વવ્યાપક અને સર્વરૂપ હોવાથી એવું વર્ણન વસ્તુતઃ વિરોધ વિનાનું જ છે. કવિનું મુખ્ય તાત્પર્ય તો એ છે કે જેઓ સર્વત્ર પરમાત્મદર્શન કરે છે તે જ મૃત્યુની પેલી પાર જાય છે.
मा पर्नु प्रथम पाE श्वेताश्वतर (3.२१) ना 'सर्वात्मानं सर्वगतं विभुत्वात्' मे वयन- पति छ. नील पाहमा 'अनादिमध्यान्तमनन्तवीर्यम्' गीता (११.१०) नो तथा 'य आत्मा अपहतपाप्मा' छान्दोग्य (८.७.१) नो प्रतिध्वनि छ. श्री पाम त्वं स्त्री त्वं १. क - ०त्माकम् । २. ख - पापौ। ३. ख - प्रती 'च' इति नास्ति ।
-वेदोपनिषद्-08 त्वं स्त्री त्वं पुमानसि त्वं कुमार उत वा कुमारी त्वं जीर्णो दण्डेन वञ्चसि - इति (४-३), तथा वेदाहमेतमजरं पुराणम् - इति (३२१) श्वेताधतरवचसः समासः । तुर्यस्तु - य एतद्विदुरमृतास्ते भवन्ति - इति श्वेताश्वतरीयोक्तेरनुकृतिरिति । इतश्च परमात्मा ज्ञातव्यः, तज्ज्ञानाधिगमे कृतार्थतासम्भवादित्याहनास्मिन् ज्ञाते ब्रह्मणि ब्रह्मचर्य
'नेज्या जापः स्वस्तयो नो पवित्रम्। नाहं नान्यो नो महान्नो कनीयान
निःसामान्यो जायते निर्विशेषः।।२९।। परमात्मज्ञाने सम्प्राप्ते सति ब्रह्मचर्यं यज्ञो जपः स्वस्तिपठनं पवित्रदर्भ यज्ञोपवीतं वा किञ्चिदपि कर्तव्यतया नावशिष्यते । ततस्त्वहं नास्मि, अन्योऽपि नास्मि, अहं महान्नास्मि, अहं कनीयानपि नास्मि, इत्थमात्मा निःसामान्यो निर्विशेषश्च जायते । पुमानसि त्वं कुमार उत वा कुमारी त्वं जीर्णो दण्डेन वञ्चसि' (४.3) तथा 'वेदाहमेतमजरं पुराणम्' (3.२१) मे श्वेताश्वतरको संक्षेप छ. यो) पाE पer श्वेताश्वतरना ‘य एतद्विदुरमृतास्ते भवन्ति' (3.१ तथा १०) વચનની અનુકૃતિ છે. પરમાત્માને જાણવા જોઈએ, તેનું બીજું કારણ એ છે કે તેમને જાણવાથી કૃતકૃત્યપણું પ્રાપ્ત થાય છે. એ જ કહે छ -
मर्थ :- मा प्रह-परमात्मानुं ज्ञान थाय त्यारे प्रलयर्थ, યજ્ઞ, જપ, સ્વસ્તિવાચન કે પવિત્ર - દર્ભ યા યજ્ઞોપવીત-એ કશું કર્તવ્ય રહેતું નથી. પછી તો આત્મા હું નહિં, બીજો નહીં, મોટો નહિં, નાનો નહિં, એવો નિઃસામાન્ય અને નિર્વિશેષ થઈ જાય છે. १. क.ग - नेव्या। ख - तय्या । २. ख - यातः स्व०। ३. क.ख.ग - न म०। ४. ग - न क०। ५. ख - व्यात्तिःसा०। ६. ख - निर्विकाशेषः ।
40
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिका
-७५ प्राचीनकालाद् ब्रह्मचर्यं गृहस्थाश्रम इत्यादेस्तत्सम्बन्धिकर्तव्यपालनस्य च रीतिः प्रचलिताऽस्ति। ब्रह्मचर्यं धारयित्वा प्रथममाश्रमेऽध्ययन क्रियमाणमभूत् । द्वितीये गृहस्थाश्रमेऽनेकप्रकारा यज्ञाः कर्तव्या इति नियमोऽभवत् । वानप्रस्थाश्रमस्तु त्यागाभिमुखः, यस्मिन् जपः स्वस्तिपठनं पवित्रदर्भासनोपयोगादि कुर्वन्ति स्म ।
प्रकृते संन्यासाश्रमसत्कस्य ब्रह्मज्ञानस्य श्रेष्ठतामाविष्कतु सर्वोत्कृष्टकर्तव्यत्वेन च तत् समर्थयितमाह - यदा ब्रह्मज्ञानं भवति, तदा प्राक्तनस्याश्रमत्रितयस्य कर्तव्यानि विधानानि च स्वयमेव निरुपयोगीनि भवन्ति । ब्रह्मज्ञानानन्तरं याऽऽत्मदशा भवति, तां वर्णयति - तदाऽऽत्माऽहम् - प्रथमपुरुषो न भवति । अन्यः - तृतीयपुरुषोऽपि न भवति । तस्मिन महत्त्वलघुत्वादिभावोऽपि न भवति । स सामान्य
ભાવાર્થ :- પ્રાચીન કાલથી બ્રહ્મચર્ય, ગાધ્ય આદિ આશ્રમોની અને તે અંગેના કર્તવ્યપાલનની પ્રથા ચાલતી આવી છે. બ્રહ્મચર્ય ધારણ કરી પ્રથમ આશ્રમમાં શાસ્ત્રાધ્યયન કરાતું. બીજા ગાહરણ્ય આશ્રમમાં અનેકવિધ યજ્ઞો કરવાનું બંધન હતું. ત્યાગાભિમુખ વાનપ્રસ્થ આશ્રમમાં જ૫, સ્વસ્તિવાંચન, તેમ જ પવિત્ર ગણાતા દર્માસન આદિનો ઉપયોગ કરવાની પ્રથા હતી. કવિ અહિં સંન્યાસાશ્રમના બ્રહ્મજ્ઞાનની સર્વશ્રેષ્ઠતા અને સર્વોચ્ચ કર્તવ્યતા બતાવતા કહે છે કે
જ્યારે બ્રહ્મજ્ઞાન થાય છે ત્યારે પ્રથમના ત્રણે આશ્રમોના કર્તવ્યો અને વિધાનો સ્વયમેવ અનુપયોગી બની છૂટી જાય છે. બ્રહ્મજ્ઞાન થયા પછીની આત્મકથા વર્ણવતાં કવિ કહે છે કે તે વખતે આત્મા હું - પ્રથમપુરુષ કે અન્ય - તૃતીયપુરુષ રહેતો નથી. તેમ જ એનામાં મોટાપણા કે નાનાપણાનો ભાવ પણ રહેતો નથી. એ સામાન્ય અને વિશેષ બન્ને પ્રકારોથી પર થઈ જાય છે. બ્રહાજ્ઞાનજનિત આત્મસ્થિતિનું આ વર્ણન નિર્ગુણ અને હૃદ્ધાતીત ભૂમિકા સૂચવે છે. જ્ઞાનપ્રધાન
-वेदोपनिषद्-४ विशेषलक्षणप्रकारद्वितयादपि परस्ताद् भवति । ब्रह्मज्ञानजनितेयमात्मस्थितिर्निर्गुणावस्था द्वन्द्वातीतभूमिकां च सूचयति । ज्ञानप्रधानेषूपनिषत्सु ज्ञानयोगप्रधानेषु च गीतावचनेषु प्रकृतरीत्यैवात्मज्ञानमाहात्म्यमुपलभ्यते ।
इतश्च परमात्मा ज्ञातव्यः, तज्ज्ञाने सति शोकादिविगमादित्याहनैनं मत्वा शोचते नाभ्युपैति
नाप्याशास्ते म्रियते जायते वा। नास्मिल्लोके गृह्यते नो परस्मिन्
लोकातीतो वर्तते लोक एव ।।३०।। विज्ञाय परमात्मानं ज्ञाता न शोचते, न किञ्चित् प्राप्नोति, नापि किञ्चित् काङ्क्षते, न निधनमुपयाति, नाप्युत्पद्यते, नेहलोके परलोके वा गृह्यते। लोकातीतोऽपि स लोक एव वर्तते। __ तदत्रायमभिप्रायः । जीवन्मुक्तो ब्रह्मज्ञानी जनमध्ये निवसन्नपि तदीयशोक-हर्ष-स्पृहा-जन्म-मृति-ऐहिकामुत्रिकबन्धनेभ्यः परस्ताद् भूत्वा ઉપનિષદોમાં અને જ્ઞાનયોગપ્રધાન ગીતાના વચનોમાં આ જ રીતે આત્મજ્ઞાનનું માહાન્ય વર્ણવાયેલું છે. પરમાત્માને જાણવો જોઈએ, તેનું હજુ એક કારણ એ છે કે પરમાત્માને જાણવાથી શોક વગેરે पता रहे छे. मे १ हे छे -
અર્થ :- પરમાત્માને જાણ્યા પછી જ્ઞાતા નથી શોક કરતો કે નથી કાંઈ પ્રાપ્ત કરતો. તે આશા પણ નથી સેવતો, નથી મરતો કે નથી જન્મ લેતો. તે આ કે પરલોકમાં પકડાતો જ નથી. તે લોકાતીત થયા છતાં લોકમાં જ વર્તે છે.
ભાવાર્થ :- કવિએ અહિં જીવનમુક્ત બ્રહ્મજ્ઞાનીની દશાનું વર્ણન કર્યું છે. તેવો જ્ઞાની લોકો વચ્ચે રહે છે છતાં તે સાધારણ લોકોના શોક, હર્ષ, આશા, જન્મ, મરણ અને ઐહિક-પારલૌકિક १. ख - नाथाशा०। २. क- मृयते ।
41
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
8- वेदवादद्वात्रिंशिका
लोकातीतो भवति । एतादृक्स्थितिसम्पादनस्य प्रधानं साधनमात्मज्ञानमेव । गीतायामीदृग्जीवनमुक्तपुरुषदशाऽनेकधोपलभ्यते । कठसत्काः - मत्वा धीरो न शोचति इति ( ४-४), तथा न जायते म्रियते वा विपश्चित् - इति (३-१८) उक्तयस्त्वत्र पुनरवतारं प्राप्ता इति प्रतिभासते । तदेवं ज्ञानमाहात्म्यमपि ज्ञेयमाहात्म्यादिति पुनरपि तदेव स्तौति
-
७७
यस्मात् परं नापरमस्ति किञ्चिद्
यस्मान्नाणीयो न ज्यायोऽस्ति कश्चित् । वृक्ष इव स्तब्धो दिवि तिष्ठत्येकः
तेनेदं पूर्णं पुरुषेण सर्वम् ।। ३१ ।।
यतः परमपरं वा न विद्यते । यतो लघु महदपि न विद्यते । य एक एवाकाशे वृक्षवन्निश्चल आस्ते, तेन पुरुषेणेदं सर्वं परिपूर्णं वर्तते ।
બંધનથી પર હોઈ લોકાતીત બની જાય છે. આવી સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવાના મુખ્ય સાધન તરીકે અહિં આત્મજ્ઞાનને જ નિર્દેશેલું છે. ગીતામાં આવા જીવનમુક્ત પુરુષની દશાનું અનેક રીતે વર્ણન છે. SSना 'मत्वा धीरो न शोचति' तथा 'न जायते म्रियते वा विपश्चित्' यो શબ્દો તો પ્રસ્તુત પધમાં પુનરવતાર પામેલા ભાસે છે. આ રીતે પરમાત્માના જ્ઞાનનું જે માહાત્મ્ય છે, તેમાં કારણ છે જ્ઞેયરૂપ પરમાત્માનું માહાત્મ્ય, માટે ફરીથી તેને જ વર્ણવે છે –
અર્થ :- જેનાથી પર કે અપર કાંઈ નથી, જેનાથી કોઈ વધારે નાનું કે વધારે મોટું નથી, જે એકલો ફૂલોકમાં વૃક્ષની પેઠે નિશ્ચલ ઊભો છે. તે પુરુષથી આ બધું પરિપૂર્ણ છે.
ભાવાર્થ :- અહિં લૌકિક વસ્તુઓથી પરમાત્મ પુરુષની વિલક્ષણતા
42
वेदोपनिषद् -88
अत्र लौकिकैर्वस्तुभिः परमात्मपुरुषस्य वैलक्षण्यं विरोधमयेन प्रतिपादनेन प्रकटीकृतम्। यथा ईशावास्योपनिषदि तद्दूरे तद्वन्तिके - इति (५) वचनात्, कठोपनिषदि - अणोरणीयान् महतो महीयान्इति (२-२०) वचनात्, छान्दोग्योपनिषदि - एष यो आत्माऽन्तहृदयेऽणीयान्... ज्यायान् इति (३-१४-३) वचनाच्च यो भावः प्रतिपादितः, स एव भावोऽत्र श्वेताश्वतरीयमखिलं पद्यं ( ३-९) गृहीत्वा व्यतिरेकेण पूर्वार्धेऽभिहितः । चरमपादे तु येन सर्वमिदं ततम् इति गीतावचनस्य प्रतिध्वनिः श्रूयते । उपसंहरतिनानार्कल्पं पश्यतो जीवलोकं
नित्यासक्ता व्याधयश्चाधयश्च । यस्मिन्नेवं सर्वतः सर्वतत्त्व
७८
दृष्टे देवे नो पुनस्तापमेति । । ३२ ।।
४ विरोधाभासी वर्शन द्वारा व्यक्त यर्ध छे. ईशावास्यमां 'तदूरे तद्वन्तिके' शव्थी मने मां 'अणोरणीयान् महतो महीयान्' तथा छान्दोग्यमा 'एष यो आत्माऽन्त- हृदयेऽणीयान्... ज्यायान्' शब्ध्थी विधिभुणे
જે ભાવ પ્રતિપાદિત થયો છે, તે જ ભાવ અહિં કવિએ શ્વેતાશ્વતરનું (3. E ) खाणुं पद्य नेमनुं तेम वर्ध, व्यतिरेऽभुजे पूर्वार्धमां सूयव्यो छे. अंतिम पाह 'येन सर्वमिदं ततम्' ( गीता ८.२२) नो प्रतिध्वनि छे. ઉપસંહાર કરે છે -
અર્થ :- જીવલોકનું નાનારૂપે દર્શન કરનારને આધિઓ અને વ્યાધિઓ સદા વળગેલી રહે છે. પરંતુ પૂર્વોક્ત પ્રકારે સર્વ તરફ સર્વતત્ત્વરૂપ જે દેવ છે તેનું દર્શન થતાં જ દ્રષ્ટા ફરી સંતાપ નથી પામતો.
१. ग ० कल्पः । २. क. ग ० त्याशक्ता ।
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ -वेदोपनिषद्-08 श्रीमत्सद्गुरुप्रसादेन परमेष्ठिरसाम्बरनयने (2065) वैक्रमेऽब्दे श्रीतपागच्छीय - आचार्यदेवश्रीमद्विजयप्रेम-भुवनभानु-पद्म-हेमचन्द्रसूरीश्वरशिष्य आचार्यविजयकल्याणबोधिसूरिसंस्तुता श्रुतकेवलिश्रीसिद्धसेनदिवाकरसूरिविहितवेदवादद्वात्रिंशिकावृत्तिरूपा वेदोपनिषद् 88-वेदवादद्वात्रिंशिका जीवलोकं नानारूपेण पश्यत आधयो व्याधयश्च सदाऽवियुक्ता एव तिष्ठन्ति / किन्तु पूर्वोक्तरीत्या सर्वतः सर्वतत्त्वात्मको यो देवः, तस्मिन् निभालितेऽवलोकयिता पुनः सन्तापं न प्राप्नोति / प्राक्तनेष्वशेषेष्वपि काव्येषु परमात्मनोऽद्वैतस्वरूपं व्यावर्णितम् / अत उपनिषद्गीतानुसारेण द्वैताद्वैतज्ञानयोः फलं प्ररूपयन्नाह- भेदज्ञानात्सन्तापः, अभेदसंवेदनात्तु सन्तापाभाव इति / छान्दोग्योपनिषदि - तरति शोकमात्मविद् - इति (7-1-3) सङ्क्षिप्ते वचन आत्मज्ञानफलं प्रोक्तम् / अर्थापत्त्या भेदज्ञाजन्यः सन्तापोऽपि तत्रैव व्याख्यातः। स एवार्थोऽत्र सूरिभिः स्पष्टतरं प्रतिपादितः / तदेवं परमात्मविज्ञाने प्रयतितव्यम्, तस्यैव तादात्म्यप्रयासप्रयोजकत्वेनाशेषसुखसम्पन्मूलत्वादित्यत्र निष्कर्षः / मिथ्याऽस्तु दुरुक्तं मम / शोधयन्तु कृतकृपा बहुश्रुताः। इति चरमतीर्थपति-करुणासागर - श्रमणभगवन्महावीरस्वामिशासने विरमगामविभूषण - प्रशमरसनिमग्नश्रीशान्तिनाथजिनचैत्यसान्निध्ये ભાવાર્થ :- અહિં કવિએ પહેલાના બધા પધોમાં એકંદર પરમાત્માનું અદ્વૈતસ્વરૂપ વર્ણવ્યું છે. તેથી ઉપનિષદો અને ગીતાની પેઠે દ્વૈત અને અતજ્ઞાનની ફલશ્રુતિ કરતાં ભેદજ્ઞાનથી સંતાપ અને मानथी संतापनो मभाव ववि छ. छान्होज्यना 'तरति शोकमात्मविद्' मे हूं। वाऽयमा मात्मज्ञानी इलश्रुति मने मर्धापत्तिथी ભેદજ્ઞાનજન્ય સંતાપનું સૂચન છે, તે જ ભાવને કવિએ અહિં વધારે સાષ્ટતાથી વર્ણવ્યો છે. આ રીતે પંડિતવર્ય શ્રી સુખલાલ સંઘવીકૃત ભાવાર્થવિવેચનને આલંબીને કરેલો ટીકાનુવાદ સાનંદ સમાપ્ત થયો. 43