Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ / tattvopaniSad (1| zrutakevalI zrIsiddhasenadivAkarasUri: HinguishedhaadiadtadAtarasta tayAtaandaknaaledeland
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa zrI bhuvanabhAnu janmazatAbdI meM nayA naz2arAnA - 8 pa.pU.zrIsiddhasenadivAkarasUrikRtadvAtriMzikAyAM nUtanasaMskRtavArttikarUpA // tattvopaniSad // * mUlasaMzodhanam + saMskRtavArttikanavasarjanam + hindIbhAvAnuvAdaH + sampAdanam * pa.pU.vairAgyadezanAdakSa-AcAryadevazrImadvijayahemacandrasUrIzvaraziSya pa.pU.AcAryadevazrImadvijayakalyANabodhisUrIdharAH merA... vo saca nahIM saca... vo merA hai. eka samaya 2 * prakAzaka * zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ * pustaka kA nAma mUla graMtha * * * mUla graMthakAra * navanirmita saMskRta vArttika : tattvopaniSad * * mUla graMtha kA hastAdarzo ke AdhAra se saMzodhana + pa.pU. vairAgyadezanAdakSa AcAryadeva saMskRta vArttika navasarjana - zrImadvijaya hemacandrasUrIzvarajI mahArAjA ke ziSya pa.pU. AcAryadeva zrImadvijaya kalyANabodhisUrIzvarajI mahArAja + hindI bhAvAnuvAda + saMpAdana - saMzodhaka viSaya vizeSatA * : tattvopaniSad : ikkIsa dvAtriMzikA meM se SaSThI dvAtriMzikA : zrutakevalI mahAtArkika mahAna stutikAra pa.pU. AcAryadeva zrIsiddhasenadivAkarasUri mahArAjA * : pa.pU. vidvadvarya gaNivarya zrIyazovijayajI mahArAja : yathArtha tattva ke anveSaNa kA rahasya : anAdi saMsArayAtrA ko urdhvagati kI ora eka TarniMga paoNiMTa dene vAlA eka adbhuta graMtha, jisakA mAdhyasthyapUrNa adhyayana vizva kI kisI bhI vyakti ke liye samyagdRSTi kI prApti kA bIja bana sakatA hai, jisakA parizIlana saphalatApUrvaka vivAdo ko samApta kara sakatA hai| * prati : 500 : 100/ * mUlya @ zrIjinazAsana ArAdhanA TrasTa prastuta graMtha ke kisI bhI aMza ke upayoga karane se pahale lekhaka yA prakAzaka pUrva maMjUrI Avazyaka hai| yaha graMtha jJAnadravya meM se prakAzita huA hai, gRhasthoM mAlikI karane ke kiye usakA mUlya jJAnakhAte meM arpaNa kreN|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ caramatIrthapatiH karuNAsAgaraH zrImahAvIrasvAmI anantalabdhinidhAnaH zrIgautamasva
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaLaDh: kI.mArA kRpA varase anarAdhAra siddhAMtamahodadhi suvizAlagacchasarjaka pa. pU. AcAryadeva zrImadvijaya premasUrIzvarajI mahArAjA vardhamAna taponidhi nyAyavizArada pa. pU. AcAryadeva zrImadvijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA ajoDa gurusamarpita guNagaNanidhi pa.pU. paMnyAsapravara zrI padmavijayajI gaNivarya siddhAMta divAkara pa.pU. gacchAdhipati AcAryadeva zrImadvijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA vairAgyadezanAdakSa pa.pU. AcAryadeva zrImadvijaya hemacandrasUrIzvarajI mahArAjA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvopaniSad ........anumodanA........ abhinaMdana........ dhanyavAda.... - sukRta sahayogI . samatAsAgara pa.pU.A.bha. rAjendrasUrIzvarajI ma.sA. ke AjJAvartinI viduSIratnA pa.pU.pravartinI zrI vasaMtaprabhAzrIjI ma.sA. kI ziSyA pU.sA. zrI cAritravardhanAzrIjI ma.sA. Adi ThANA-9 ke cAturmAsanimitta, unakI preraNA se pAlI (rAyagar3ha) zrI saGgha zrAvika - jJAnAnidhi sadvyaya kI bhUri bhUri anumodanA .........anumodanA........ abhinaMdana........ dhanyavAda... prApti sthAna : zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa zrI caMdrakumArabhAI jarIvAlA, du.naM.6, badrikezvara sosAyaTI, marIna DrAIva I roDa, muMbaI-2. phona-22818390, 22624477 zrI caMdrakAMtabhAI esa.saMghavI, 6/bI, azokA komplekSa, pahelA garanAlA pAse, pATaNa-384265. (u.gu.) mo. 9909468572 zrI bAbubhAI saremalajI beDAvAlA, siddhAcala baMglojha, senTa ena hAIskUla pAse, hIrA jaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-5. mo. 9426585904. * mudraka : zrI pArzva kompyuTarsa, amadAvAda. phona-079 25460295 17925460295
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ -tattvopaniSadtattvopaniSad ke bhItara me.... mahAkavi kAlidAsa ne kahA hai - 'purANamityeva na sAdhu sarvam' prAcIna honA yahI suMdaratA yA yathArthatA kA kAraNa nahIM hai| zrIsiddhasena divAkarajI kI isa kRti meM yahI bAta atyanta gambhIratA se socI gai hai| yaha kevala vicAra mAtra nahIM, isa choTIsI kRti meM sAre vizva ko eka sahI rAha dikhAne kI evaM aneka aneka galataphemI dUra karane kI eka adbhuta zakti bharI hui hai| yadi pakSapAtamukta ho kara madhyasthatA se isakA abhyAsa kiyA jAye, to isa adbhuta zakti kA avazya anubhava hogaa| battIsa zloka kA yaha saGagraha hai, jise dvAtriMzikA kahate hai| divAkarajI kI vartamAna meM bAisa dvAtriMzikA prApta hotI haiM, jinameM yaha chaThThI dvAtriMzikA hai| isa para saMskRta evaM hindI vArtika kI1 racanA huI hai, jisakA nAma hai tttvopnissd| yadi maiM aisA kahU ki divAkarajI ke gambhIra AzayoM ko pragaTa karane ke liye maine yaha racanA ki hai, to yaha merA duHsAhasa hI hogA, kahA~ rAjA bhoja aura kahA~ gaMgU tailI ! phira bhI yaha mahAna kRti prakAza meM Aye aura sAre vizva para isase upakAra ho, isa bhAvanA se isa kRti ke tAtparya ko pAne kA eka prayatna jarUra kiyA hai| sambhava hai ki divAkarajI kA tAtparya aura gambhIra ho, magara sUtra ke aneka artha hote haiM, unameM se eka artha yaha bhI hai itanA to avazya kaha sakatA huuN| phira bhI maMdabuddhitA Adi hetu se isa vArtika meM kSati honA asambhavita nahIM hai, merI vidvAnoM se namra prArthanA hai ki, merI kSatioM kA saMzodhana kreN| 1. TIkA nirantaravyAkhyA - yaha TIkA nahI, vArttika hai - uktAnuktaduruktArthacintAkAri tu vaartikm| jo kahe hue, nahI kahe hue evaM muzkila se kaha sake aisI bAtoM para vimarza karatA hai, use vArttika kahate hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ (r)- tattvopaniSad __yaha kRti koi sAmpradAyika sImA nahI rakhatI hai, yaha kisI eka dharma ke guNagAna nahIM gAtI hai, sArA jagata mukta mana se isakA abhyAsa kara sakatA hai aura isake divya digdarzana se apane bhaviSya ko sukhI evaM samRddha banA sakatA hai| isI abhilASA ke sAtha kiyA huA yaha prakAzana sArthaka ho aisI shubhkaamnaa| pa.pU.vadvidvarya gaNivarya zrI yazovijayajI mahArAjane mahatI udAratA se isa prabaMdha kA saMzodhana kiyA, ataH hama unake AbhArI hai| mUla kRtikA saMzodhana nimnalikhita hastAdarzo ke dvArA kiyA gayA hai| ka - bhAMDArakara insTITyuTa - pUNe - tADapatrI naM.67 .. ... . f el kAbATa visAlAbAdhAmavijinAmA dazAzanAnAzAkhadhAmamahatAkoNAtAniyabanAeETAN bArANAyAyAvasAvakSamatAkAino rAyasavaguNAnAmachumachAnAyanapakAlasAmAMaul RdhAmAvAsayatAtarUpamAyArAma smsmdltaamaanaatvaayshvaasaavrtaa| pAlAmAmAsAzivAlavAdhikArayAmAsAnadAzikA mesimAnArAyadezinagADAtAjI 20 manamAyotarjagatasitiyAmAgatAtoniyAMnA natirakkamRtakuDagAravAdadAtamadhayamuniDisImA tAtarImatiyAsatatirAdityavIparetApamAna khidimamacipakAruNAvatAgotAta kha - zrI jaina AtmAnaMda sabhA - bhAvanagara, prata naM.102 tizayavAdazasvIbhirakhanaHzyale 2AnAvaralyAdezitasatpathasArakhAvetasAvyAzujaTAMtimAhaM naidAnyakhyAmA vagatiyathAvAcInyayAsurviparItayAyayayamapitamuDAkvanIyazAdAsatvAnukaMyAsakalapatisamAnijAtAo namahochAtisatAsanatavamivAdhyAyathAyaralokamuSyANivAArakhAditvAnapatAsayetA viSNaranujJAmaline padArasvakRtvadAvAruTiyaunasatiyAbhadAsavikilAyavargamarzapuraskRnyatayAghavAtAvarevatuvyAkulavila pirakhAMDanigamatAlaghutrAgAtmatAkoyayazanisAnAmAnonnatikhIhatamAnasAnAtamojanAnAspatiyoginI vachatyakanakAditamAnAvAdAzavAjakAvinAdhyakSobhemugANitayAMsitaSThAyApunalevAvamUvinA zanakAyidhummovinitAvAdagdhAvAnAmAzAkhAmamadatIrUpI tAniyananavAsAtavaguekamAvyAztAkha mitikonyAyogya rasavAezivaktusaMskAnayanavyaktAnAvaditagaNanAnirdirzakameTIvazAtiniruyamayogasiise nambaralatamArinirnayaghuvIradivAsusurapurutaratAnAsatatavizirazivAdhikAradhAma stutikAviDikAyacamI smaataa|| 04AnamAyazikSitarpamitIjanovijayAmichatiktamayata navatarakSayAmevagIryajagatArkiknadeniyA vApurAtanamoniyatAniyatAvyavasitistathaivasApiricivyasansyatitarativaktaMmataruTgorakhAdadanaz2Aall rAyatavihivAzanaldidesamAInyadAruvinAvyateninajarathanAMtareadhityametanidhitavyazvayana paramanyadAkayAgazASakArikhatayayaraspara virodhasajJAkakSamAzuniyAdhiovasijhAniyamadanetivAparatA. majaladADacne mAnanIyamanyasyamasaHpuratamepurAtanairavasamonadhiSyatipurAtanekSityanavaritepaka purAtanAzAnyayA zayarIcaTautAyavinimayanaitiyathAyAjasAtamAtaAnizivabasIdatiavaidhyatAvazguravIDamadhyabhAratiyaall
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 - - tattvopaniSadjina ke saujanya se isa pratiyo kI prApti huI, aise bahuzruta munirAjazrI jaMbUvijayajI ma.sA., sevAbhAvI munirAjazrI kRpAbinduvijayajI ma.sA. evaM sahAyakArI munirAjazrI sudhArasavijayajI ma.sA. kA hama kRtajJatA se smaraNa karate hai| jinAjJAvirUddha nirUpaNa huA ho, to micchAmi dukkaDam / kSatinirdeza karane ke liye bahuzruto ko vinamra praarthnaa| kArtika kRSNa 13, vi.saM.2067, aThavAlAinsa jaina saMgha, - pa. pU. prAcIna Agama-zAstroddhAraka AcAryadeva zrImadvijaya hemacandrasUrIzvarajI mahArAjA kA ziSya AcArya vijaya kalyANabodhisUri surata. AtmIyaH parakIyo vA kaH siddhAnto vipshcitaam| draSTeSTAbAdhito yastu yuktastasya prigrhH|| yogabindau-525 / / vidvAnoM ke lie koI bhI siddhAnta apanA yA parAyA nahIM hotA hai| jo pratyakSAdi pramANa se bAdhita na ho, aisA siddhAnta kisI kA bhI ho, usakA svIkAra karanA ucita hai| - AcArya haribhadra
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvopaniSad zrIsiddhasenadivAkarasUrikRtaSaSThIdvAtriMzikAvRttirUpA / / tttvopnissd|| yadazikSitapaNDito jano viduSAmicchati vktumgrtH| na ca tatkSaNameva zIryate jagataH kiM prabhavanti devtaaH||1|| (vaitAlIyam) tattvopadezakaM natvA, paraM tattvaM guruM tthaa| tattvopaniSadaM vakSye, tattvatRSAkarI vizAm / / ashikssitetyaadi| vyAhatam, na, bhvrthtvaat| asambaddhAnarthakanirarthakAnyatamataduktyaprakAzanameva tllaaghvaussdhm| Aha ca - vibhUSaNaM azikSita - paMDita jana vidvAnoM ke samakSa jo kahanA cAhatA hai, vo usI samaya naSTa kyU~ nahI ho jAtA ? bhale hI manuSya usa yuktirahita bAtoM kI upekSA kare, magara kyA duniyA meM devatAoM kA bhI koI prabhAva nahIM rahA~ ?||1|| tattva ke upadezaka aise paramAtmA ko tathA parama tattvasvarUpa aise sadguru ko namana kara ke manuSyo ko tattvatRSNA utpanna karane vAle aise tattvopaniSad graMtha kA maiM pratipAdana kruuNgaa| divAkarajI kI isa mArmika ukti para vimarza kare, usase pahale hI eka prazna hotA hai, ki yahA azikSita paMDita aisA jo vidhAna kiyA gayA vo to paraspara viruddha bAta hai| bhalA... azikSita ho, vo paMDita kaise ho sakatA hai ? javAba hai - azikSita aisA paMDita - yaha artha meM virodha sambhavita hai, magara isa pada ke kai aura artha hai| dekhie, (1) jo zikSita bhI nahIM aura paMDita bhI nahIM= ashikssitpnnddit| 1. mnussyaannaam|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvopaniSad - maunmpnndditaanaamiti| vidvadagre tatprakAzanamiti mhdduHsaahsm| asahyaM caitt| tathApi tatprakAzitAnAM puNyabalato mugdhamAnyatA / priyAvicAritaramaNIyatA hi mugdhasvabhAvaH / tatazca tanmatavistRtirvicArAkSamavicArANAM (2) jo zikSita na hote hue bhI apane Apa ko paMDita mAna letA hai ashikssitpnnddit| = (3) jo kriyA zikSita nahI hotI hai jaise ki zvAsocchvAsa Adi, vo kriyA hai azikSita, aisI kriyAoM meM hI jo paNDita hai ashikssitpnnddit| (4) jo azikSita hai, magara puNya ke bala para paNDita aisI kIrti use milI hai, isa liye use nikSepasiddhAnta ke anusAra nAma- paMDita kahA jA sakatA hai, vo ashikssitpnnddit| ina arthoM meM koi virodha nahIM hai| divAkarajI kahanA cAhate hai, ki aisA azikSita paMDita jana apanI buddhi se jo kahanA cAhe vo jyAdAtara uTapaTAMga hogA yA to anarthakara hogA, kama se kama nirarthaka to hogA hI / aisI vyakti apane sUjhAva peza nA kare yaha hI ucita hai| kahA bhI hai mauna apaNDitoM kA vibhUSaNa hai| magara jaba vo apane divya (?) vicAra vidvAnoM ke Age peza karane jAtA hai, taba to hada ho jAtI hai| yaha mithyAbhimAna kI eka sImA hai, eka duHsAhasa hai, vidvAnoM kI buddhimattA ko eka cunautI hai, yA unakI upekSA yA upahAsa hai| jIte jI kisI ko koI kaha de ki- 'ApakI mRtyu ho cUkI hai' aisI yaha asahya bAta hai, taddana avizvasanIya bAta hai| 8 -- = kAza..... duniyA meM aise azikSitapaMDitoM ko mauna kara sake aisA koi kAnUna nahI bnaa| koi rAjA, koTavAla, sarakAra yA pulisa usakI dharapakaDa nahI krtii| isI kAraNa, haz2AroM sAlo meM aise kai mahAnubhAvoM ne (?) apane khayAla jagata ke samakSa rakha diye aura puNya bala se thoDIbahuta mAnyatA prApta kara lii| kamI to vidvAnoM kI hI hotI hai, mugdha janoM
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (r)- tattvopaniSad parabrahmasiddhAntatayA prsiddhishc| so'yaM viddmbnaavdhiH| tatastatparIkSaNamapi naastikyaapyshonibndhnm| kiM nAtra puraiva surakRtavizIrNatetyAcAryahRdayam / / 1 / / atha kiM nAtra vicAritaramaNIyatetyArekAyAmAha - purAtanairyA niyatA vyavasthiti statraiva sA kiM paricintya setsyti| tatheti vaktuM mRtarUDhagauravA dahaM na jAtaH prathayantu vidvissH||2|| (vaMzastham) kI nahI / mugdha janoM kA yahI svabhAva hotA hai ki jo vastu vicAra na karane para hI suMdara lage vo vastu unheM priya hotI hai| ataH unakA mata vistRta hotA gyaa| loga una khayAloM ko paramAtmavAkyarUpa siddhAnta samaja ne lge| usa para vicAra karane kI icchA bhI eka aparAdha bana gi| usake parIkSaka ko nAstika kahakara badanAma kiyA gyaa| aura taba viDambanA kI caramasImA A cUkI ki jaba usa azikSitapaMDitajana ke khayAla paramatattva aura mokSamArga bana gye| ___ aisA kyU~ na huA ki usake khayAla peza hone se pahale hI tUTaphUTa ke vinaSTa na ho gaye? yadyapi duniyA meM unake liye kAnUna nahI hai, magara devatAe to hai nA ? kyU~ unhoMne apane prabhAva se unake khayAloM ko vahI samApta na kara die ? aise bhayaMkara pariNAma kA devatAoM ne pahale se hI pratikAra kyU~ nahIM kiyA ? yahI prazna divAkarajI ke dayAlu dila ko pIDita kara rahA hai / / 1 / / / azikSita paMDita jana kA abhiprAya vicAra karane para kyoM nahIM TikatA ? isa prazna kA samAdhAna karate hue divAkarajI kahate hai purAtanoM ne jo vyavasthA nizcita kI hai, vo kyA vahIM vicAra kara ke siddha hogI ? mRta puruSa ke rUDha hae gaurava se 'jI hA' karane ke liye 1. ka- stvaiv| kha- stthaiv| 2. ka- setsysi|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ -tattvopaniSadna hi prAcInatvaM praamaannybiijm| aparIkSaNamAtmaghAta iti vkssyti| tatazca parIkSitaramyagaurava eva budhtvm||2|| ko nAmAtra vicAraH ? kA ca tadvirahe kSatiH ? ityatrAha - na khalvidaM sarvamacintyadAruNaM, vibhAvyate nimnjlsthlaantrm| acintyametat tvabhigRhya cintayemerA janma nahIM huA hai, cAhe (mere) duzmanoM kA udbhava ho jaaye||2|| prAcIna puruSoM ne jo vyavasthA batAi hai, jina vicAroM ko nizcaya ke rUpameM peza kiyA hai, usa vicAroM para hI yadi paricintana kiyA jAya, to kyA unakI vyavasthA siddha ho pAegI ? yaha satya hai ki marA huA insAna gaurava kA pAtra hotA hai aura vaha jitanA prAcIna ho , usakA gaurava utanA hI jyAdA hotA hai| magara aise gaurava se maiM parIkSA kiye binA hI 'hA jI hA' karu isa liye merA janma nahIM huA hai| maine yahA~ jo prazna kiyA usakA javAba maiM spaSTatayA nakArAtmaka detA huuN| cAhe mere isa javAba se mere aneka duzmana kyU~ na ho jaae| Age calakara divAkarajI batalAyeMge ki prAcIna honA vahI prAmANya kA hetu nahI hai| aura vicAra yA parIkSA kiye binA hI prAcIna kA svIkAra karanA yaha eka prakAra kA AtmaghAta hI hai| isa lie parIkSA karane ke bAda jo khayAla aviruddha siddha hote hai unheM hI svIkArane meM buddhimattA hai||2|| ina khayAla ke viSaya meM vicAra hI kyU~ kare? yadi vicAra nA kare to kyA nukazAna hai? isakA javAba dete hue divAkarajI kahate hai - anya rIti se vicAra kI AvazyakatA dikhalAte hai - sacamuca, yaha sarva avicAraNIya evaM bhayaMkara hai, isa taraha nimna jalavAle anya sthala kA vicAra nahIM kiyA jAtA hai| jo Agraha ke sAtha aisA soce ki yaha avicAraNIya hai, to anya kAla meM use zoka ke
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvopaniSad -11 ___ cchucaH paraM nAparamanyadA kriyaa||3|| loke'pi tAvannimnajalasthalAntaraM tAdRzaM vAnyadacintyaM dAruNaM cedaM sarvamiti prAyaH prAkRtairapi na vibhaavyte| api tu sarvo'pi samIkSya parIkSya ca tatra prvrtte| nAtra puraatnoditopyogH| tathA'nyatrApi kiM neti hRdym| yasya tvacintyametadityeva cintanam, tasyAbhiniviSTasyAnyadA'samIkSAphaladaphalapAkakAle zoka evoptisstthte| nAparaM kimpi| nAparA'sya kA'pi kriyaa| agaadhjle'smiikssaadttjhmpgrhilvt| parIkSyakAritaiva sacetanavizeSaH, vicakSaNatAliGgam, sampadvIjaM c| atirikta kucha karanA nahI hogaa||3|| koi ajJAta nadI-tAlAba jaise viSama sthAna meM jAne ke avasara para koi aisA nahI socatA ki- 'isa sthAna kI koi parIkSA karanI ucita nahI hai - isa para koI vicAra nahI karanA caahie| yaha saba acintya hai, isa para vimarza karane se bhayaMkara pariNAma milegaa| bujhargoM ne isake bAre meM kyA kahA hai ? yahI yAda karake mujhe to A~kha baMdha karake kUda paDanA hai|' gA~va kA ga~vAra lar3akA bhI aise avasara para soca samajha kara, acchI taraha parIkSA karane ke bAda hI kadama-kadama bar3hAtA hai| vo jAnatA hai ki yahA~ purAtanoM ke subhASitoM kA koi upayoga nhiiN| yahI rIti anyatra bhI honI nahIM cAhie? ___'yaha saba acintya - avicAraNIya hai' isake alAvA jisake pAsa koi vicAra nahIM, vo bhaviSya meM zoka ke alAvA kucha bhI nahIM karatA hai| jaise ki gaMbhIra jala meM binA soce kUda paDanevAlA koi paagl| parIkSApUrvaka hI pravRtti karanA vahI jIvoM meM uccacaitanyayukta manuSyoM kI vizeSatA hai, vahI to vidvattA kA paricaya hai aura vahI to saMpatti kA kAraNa hai| kahA hai nA ? binA bicAre sahasA kucha bhI na karanA cAhie
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 tadAha iti||3|| - - tattvopaniSad - 8 vRNute hi vimRzyakAriNaM, guNalubdhAH svayameva sampadaH asamIkSeti kvacitpakSapAta ityAvedayati bahuprakArAH sthitayaH parasparaM, virodharUkSAH kathamAzu nizcayaH ? vizeSasiddhAviyameva neti vA, -- - purAtanapremajalasya yujyate ||4|| bahuprakArA iti vcnpthmitnyvaadmitprsmysmsngkhyaaH| virodhena rukSA iva rUkSAH, AnurUpyasnehalezaviraheNa sambaddhatvA - kyU~ ki aviveka parama ApattioM kA ghara hai| jo vimarzapUrvaka kArya karatA hai, usake guNoM para anurakta ho kara sampattiyA svayaM use cuna letI hai ||3|| soce binA hI svIkAra kara lenA yaha kahI pakSapAta kA sUcaka hai - yaha batalAte hue kahate hai nAnA prakAra ke matoM paraspara viruddha hai aura rUkSa hai| inameM sahasA nizcaya kaise ? 'vizeSasiddhi meM yaha hI samartha hai aura yaha nahI' aisA prAcInapuruSoM ke prema se jo jaDa ho, vahI kaha sakatA hai ||4|| nAnA prakAra ke matoM kI aneka prakAra kI vyavasthAe hai, jo paraspara viruddha hai| isI liye Apasa meM koi tAlamela nahIM, atyanta asambaddhatA hai, rukhI cIz2a jaise jUDa nahI sakatI, usI taraha ye bhI rUkhe - rUkSa hai| anurUpa sneha ( aviruddhatA) kA aMza bhI na hone se unameM paraspara saMbaMdha kA abhAva hai| isameM yahI saca aura bAkI saba jhUTha aisA avicArita sahasA nizcaya kaise sambhavita hai ? isI mata meM viziSTatA kI siddhi hotI hai yaha mata vizeSasiddhi meM samartha hai| aisA parIkSA kiye binA kaha denA, yaha to usIke liye ucita 1. siddhAni yameva - iti mudrite kapratau ca / kha - siddhAniyame ca /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvopaniSad - sambhavAt / tAsviyameva vizeSasiddhau samarthA, nA'parAH, ityasamIkSya nizcayastu prAcInAnurAgeNa prastarabhUtasyaivocitaH, na vipazcitAmiti / ( jalasyetyatra DalayoH sAmye pAruSyaparihArthaM laprayogaH / ) / / 4 / / atha purAtanaprAmANyaniHsAratAmAviSkurvannAha jano'yamanyasya mRtaH purAtanaH, purAtanaireva samo bhaviSyati / purAtaneSvityanavasthiteSu kaH, hai, ki jo prAcInapuruSoM ke prema se jar3a ho gayA ho ho gayA ho / purAtanoktAnyaparIkSya rocayet ? / / 5 / / - - - - 13 paraspara virodha se snehahIna aisI aneka prakAra kI sthitiyA~ hai, to zIghra nirNaya kaise ( ho sakatA hai ) ? vizeSa kI siddhi karane ke viSaya meM yahI yA yaha nahIM aisA ( nirNaya karanA to ) purAtanaprema se jar3a banI huI vyakti ko hI ucita hai| paththarasA buddhihIna buddhimAna vibuddha jana ke liye yaha mumakIna nahIM hai| jitane hI vacana ke mArga hai utane hI nayavAda hai, evaM jitane hI nayavAda hai, utane hI parasamaya hai, aisA sanmati tarka prakaraNa meM svayaM divAkarajI ne hI kahA hai| yahA 'bahuprakAravAleM' aisA kahane se una nAnA prakAra ke parasamayoM kA nirdeza kiyA hai| 'jalasya' yahA~ Da-la meM sAmya hone se kaThoratA kA parihAra karane ke liye 'la' kA prayoga kiyA hai / / 4 / / aba yaha batalAte hai ki prAcIna puruSoM ko hI pramANa mAnanA yaha kitanI sArahIna bAta hai marA huA AdamI anya kA purAtana hai| isa lie vaha bhI purAtana ke samAna hI hai| isa taraha purAtana anavasthita hone se purAtana ke vacanoM ko binA parIkSA kie kauna svIkAre ? ||5||
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 - - tattvopaniSadanityA prAcInetaravyavastheti naiva prAmANyAspadam, anyathA rathyApuruSo'pi tadAspadaM syAditi parIkSyakAritayaiva bhAvyaM kalyANakAmineti taatprym||5|| athAparIkSakaviDambanAmAha - vinizcayaM naiti yathA yathA'lasa stathA tathA 'nizcitavat prsiidti| avandhyAkyA guravo'hamalpadhI riti vyavasyan svavadhAya dhaavti||6|| eka AdamI mara jAtA hai taba vo dusare jIvaMta AdamI ke liye purAtana bana jAtA hai| jaise ki anya prAcIna puruSa hai, unake samAna hI vo bhI bana jAtA hai| isa taraha to kauna prAcIna aura kauna arvAcIna ? eka samaya kA arvAcIna bhI Aja prAcIna hai aura Aja ke arvAcIna bhI bhaviSya meM nizcitarUpa se prAcIna bana jAyeMge hama dekha sakate hai ki prAcInatA isa prakAra se nitya nahIM hai| isI hetu prAcIna puruSoM bhI anavasthita hai| taba aisA kauna ho sakatA hai, ki jo prAcIna vacanoM kI parIkSA kiye binA hI unakA svIkAra kara le ? isa taraha to rAste meM bhaTakatA bhikhArI bhI eka dina prAcIna hone ke nAte pramANa bana jaayegaa| isa liye jo kalyANa kI kAmanA karatA ho, use prAcIna puruSoM para kA pakSapAta va anurAga dUra karake madhyastha dRSTi se sabhI darzanoM kA - sabhI dRSTi-vicAroM kA samIkSAtmaka evaM parIkSAtmaka adhyayana karanA caahie||5|| jo yaha nahI karatA usakI viSama sthiti kA bayAna karate hue kahate jaise jaise AlasI nizcaya nahI pAtA, vaise vaise vaha isa taraha khuza hotA hai ki jaise use nizcaya ho cU~kA ho| guru kA vacana amogha hai, 1. ka- nishcitttprsiideti| 2. kha- 0vAkye gu0 /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 15 - tattvopaniSad - na hyubhayapakSavArtAzravaNamantareNa nyAyAlaye'pi nyaaysmbhvH| aparapakSagajanimIliketi sphuTaivAnyAyakAritA, tattvabhayam, Alasyam, mAndyam, pakSapAto vaa| janminAM janma kvacidekasminnaiva drshne| tatazcaiSAM tasminneva dRddhaanuraagH| kintu parasparamatyantaviruddhadarzaneSu tattvasambhava stu kvacidekasminneva darzana ityshngkitm| kiJca sAmAnyasyApi pratikSepaH maiM alpabuddhivAlA hU~, aisA socatA huA vaha AtmaghAta ke liye dauDatA hai||6|| vo AlasI jisa jisa taraha nizcaya para nahIM A sakatA hai, usa usa taraha vo isa taraha khuza hotA hai ki mAno use acchI taraha jJAna ho gayA hai, barAbara nizcaya ho cUkA hai| 'bujhargoM ke vAkya sacce hI hote hai, maiM to alpamati - ajJAnI ha~ - maiM bhalA isameM kyA vicAra karUM ? mujhe to sirpha A~kha baMdha karake zraddhA se unakI bAtoM kA svIkAra karanA hai|' becArA aisA socatA hai, aura mAno apanI isa mUrkhatA se parvatapara se kUdakara AtmahatyA karane ke liye doDanevAle vyakti kA anukaraNa karatA hai| bhalA, korTa meM kabhI bhI eka pakSa kI bAta sunake hI sunavAI hotI hai ? dUsare pakSa kI bAta sune binA hI koI nirNaya kiyA jAtA hai ? kyA aise hI liye gaye nirNaya meM saccAi kI guMjAiza hai ? kyA aisA nirNaya nyAyapUrNa hai ? kyA~ aise nirNaya ke bhItara tattva se bhayabhItatA kA pradarzana nahI hai ? yA to tattva kA anveSaNa karane meM Alasya nahIM hai ? yA to buddhi kI mandatA yA pakSapAta nahIM hai ? iname se eka doSa to avazya hai| hara kisI kA janma koi na koi darzana ko mAnane vAle ghara meM hotA hai, aura usako apane apane darzana meM dRDha vizvAsa ho jAtA hai| zraddhA honA acchI bAta hai| magara paraspara atyanta viruddha darzanoM meM sabako apane apane prAcIna puruSoM para aDaga bharosA ho, taba unameM saccAi kI zakyatA to kisI eka meM hI hogI nA?
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvopaniSad - satAmanucitaH, AryApavAdastu jihvAcchedAdhika ityAcAryAH / nAtaH purAtanapratikSepAdRtiH / tattvajijJAsA tu bADhamAdarArhA, sA ca mAdhyasthyapUrNadRzA'khiladarzanaparIkSaNenaiva saphalA / 16 asadadhvano nivartane'pi sattvApekSA, alpasattvAnAM pIDA c| bhavAnasadadhvagAmIti vaco'pyaruntudam / tatazca svecchApratikUlottarabhIrUNAM tattvAnveSaNagandho'pi durlabhaH / asadadhvagamanaM kAyaklezaikaphalam, yAvaddUraM gamanam, tAvannivartanaduHzakyatA / pRcchataH sakRdduHkham, apRcchataH 'kisI sAmAnya puruSa kA bhI pratikSepa karanA bilkula ucita nahIM hai, to phira sammAnanIya prAcIna puruSoM ke pratikSepa kI to bAta hI kahA ? yaha to jihvAccheda se bhI adhika doSa hai|' aisA AcArya zrI haribhadrasUrijI pharamAte hai| sabake prati ucita Adara karanA yahI sajjana kA kartavya hai| ataH isa prabandha meM prAcInapuruSoM kA pratikSepa karane kA koi prayatna nahIM kiyA hai| prazna hai kevala tattvajijJAsA kA / aMdhazraddhA ko dUra karake madhyastha dRSTi se ki hui sarvadarzanoM kI parIkSA hI tattvajijJAsA kA phala hai| galata mArga se vApasa lauTane meM sattva kI AvazyakatA hai| aMdhazraddhA jhUThe mArga ko na choDane kI kAyaratA hai / merA Ajanma Acarita darzana kahIM galata na nIkale isa khayAla se vyakti parIkSA karane se ghabarAhaTa mahesUsa karatA hai| eka sahaja mAnavasvabhAva hai, galata rAste se vApasa lauTane meM bhI aMtaHkaraNa meM darda hotA hai| 'tuma galata rAste para ho' aisI vANI bhI dila duHkhAtI hai| isI hetu 'maiM sahI rAste para hU~ nA ? aisA prazna karane meM bhI thoDI hicakicATa hotI hai| kahI merI icchA viruddha javAba milA to ? yaha bhaya use prazna karane meM rukAvaTa bana jAtA hai| magara eka bAta samaz2a lenI cAhie ki galata rAste para jitanA hI Age jAo, usakA phala kevala zrama aura pasInA hai, lakSya kI prApti nahIM, aura vahA~ se lauTanA utanA hI muzkila aura duHkhadAyaka hotA hai| parIkSA
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvopaniSad sdaatnm| tatazcAnurUpamidamuditam svavadhAya dhAvatIti / evaM ca purAtaneSUcitAdarapurassaraM taduditaparIkSAtmakAdhyayana eva vaiduSyam / nAyaM vAdavigrahaH, kintu tattvajijJAsA, satyapakSapAtaprabhavaM tdnvessnnm| tatparipanthinI 'yanmadIyaM tatsatya' - miti cittavRttiH, sarvatra saGgharSajananI ceyam / 'yatsatyaM tanmadIya' - mityeva cittavRtti - stattvajijJAsAvallIkAdambinI / seyaM satyAnveSaNAbhilASAtizayasavitrI vimuktasAdhvasA ssttvsaadhyaa'vsthaa||6|| atha ko'tIndriyArtheSu tarkAvakAzaH ? ko nu paramAtmasu paryanuke pariNAma se zAyada eka bAra duHkha hogA, magara parIkSA ke binA to sadA ke liye duHkhI honA paDatA hai| duniyA kI isa karuNa dazA ko dekhakara aisA lagatA hai ki parIkSA aura samIkSA se mU~ moDa lene vAle loga AtmahatyA karane ke liye prayatnazIla hai| - 17 Ao, Aja eka nizcaya kare, sabhI darzana ke prAcInapuruSoM para pUrNa sammAna ke sAtha unakI bAtoM para vimarza kre| yaha hAra-jIta kI dhUna se bharA yuddha nhii| yaha kevala tattvajijJAsA hai| satya ke prema se udbhUta eka satya kI zodha hai| 'merA vo saca' yaha khayAla tattvaprApti ke liye baDI rukAvaTa hai| jIvana ke hara pahalU meM yaha khayAla saMgharSa ko paidA karatA hai| tattva ko pAnA ho to yahI bhAvanA rakhanI hai ki 'saca vo merA' / isa bhAvanA meM mamatva nahI, moha nahI, ghabarAhaTa nhii| isameM to satya ko pAne kI eka adbhuta abhilASA hai, nirbhayatA se satya kI zodha karane kI kSamatA hai / yahI bhAvanA tattvajijJAsA kA mUla hai| Aja se hama jIvanamantra banAye - 'saca vo merA ' // 6 // aba divAkarajI ke sAmane eka prazna khaDA hotA hai ki- atIndriya cIz2o meM tarka kA koi avakAza nahI hotA hai| phira Apa vimarza- samIkSA aura parIkSA ke nAre kyU~ lagAte ho ? bhalA, hamArI zakti to kitanI sImita hai, indriyakRta jJAna kitanA maryAdita hai, phira hama paramAtmA ke
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 yogaH ? tatazca svavadhAyetyAdyatyasamaJjasamityatrAha manuSyavRttAni manuSyalakSaNermanuSyahetorniyatAni taiH svym| alabdhapArANyalaseSu karNavA - tattvopaniSad - 8 nagAdhapArANi kathaM grahISyati ? ||7|| svayamiti na prakSepabhUtAni kintu taireva manuSyalakSaNaiH purAtanairniyatAni manuSyavRttAnImAni - ityAzayaH / tAnyapi manuSyahetoH / vacana para prazna kaise kara sakate hai ? isa liye ApakI yaha AtmahatyA vAlI bAteM bilkula uTapaTAna hai| isa bAta kA javAba dete hue divAkarajI kahate hai - manuSyasvarUpI aise unhoMne svayaM manuSya ke liye manuSyoM ke AcAra nizcita kiye hai| jina kA pAra pAyA nahIM, aise agAdha pAroM ko AlasIo meM eka aisA karNadhAra kaise pA sakegA ? ||7|| sabhI bAta atIndriya hI hai, aisA nahI hai| aura kahane vAle saba paramAtmA hI the aisA bhI nahIM, yaha maiM Age spaSTa karUMgA / purAtana puruSoM bhI manuSya ke hI lakSaNavAle the| isa liye ve svayaM bhI manuSya hI the| aura unhoMne svayaM' bahutasI aisI bAteM batAI hai ki jo divya nahIM, kintu manuSya se hI sambaddha hai| manuSya ke jIvana se bilkula jUDa kara jo manuSya kA vRtta hI bana gaI hai, jisakA prayojana bhI manuSya ko hI hai, aisI bAteM unhoMne apanI apanI dRSTi se niyamita kara dI haiN| kyA aisI bAtoM para bhI vicAra nahIM karanA cAhie ? jo cIz2a hamArI A~kho ke sAmane hai, use dekhe binA hI kisIkI bAta se usakA svarUpa jAnanA yaha kahA~ taka ucita hai ? kyA usameM bhI koi samIkSA nahI karanI cAhie ? ataH jo bAteM aindriyaka hai indriya dvArA jJAtavya hai, una bAtoM dI hai, aisA nahIM / isa lie 'svayaM' zabda = 1. dRSTaviSayaka bAteM pIche se kisIne joDa kA prayoga kiyA hai|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvopaniSad - tatazcaindriyakatvenAvazyaM priikssaavkaashH| anumitirapi nAsukarA, tata evAtIndriyeSvapi nirNayaH sulbhH| anyathA tu sphuTa evaatiprsnggH| tathA cAcAryAH - dRSTabAdhaiva yatrAsti, tto'dRssttprvrtnm| asacchraddhAbhibhUtAnAM kevalaM dhyAndhyasUcakam - iti (yogabindau) vicArAlasAnAmalabdhapArANIvAtIndriyAvagAhanAni, karNavAn - nAvikaH, pakSe yasya zravaNazraddhayoreva kauzalaM sa karNavAn, dRSTeSvapi praznAdiviraheNAsatprAyomukhAdiH, tasya meM parIkSA kA avakAza avazya hai| anumAna pramANa kA prayoga bhI duSkara nahIM hai, isI hetu se jo bAta hamArI indriyoM kA viSaya nahIM hai, usa kA bhI nirNaya sulabha ho sakatA hai| __ aba rahI bAta sarvathA atIndriya bAtoM kI, to jisakI vANI dRSTa padArthoM meM indriya aura tarka se yathArtha sAbita hotI hai, usakI atIndriya viSayaka vANI meM jarura zraddhA kara sakate hai| magara dRSTa padArthoM meM hI jisakA vacana Tika nahIM pAtA usakI atIndriya viSayaka vANI kA vizvAsa kaise ho sakatA hai ? yogabiMdu meM AcArya haribhadrasUri mahArAjA kahate hai - jahA dRSTa se hI bAdhaka hai, usase adRSTa kI pravRtti karanA yaha aMdhazraddhA hI nahI, ajJAna bhI hai| jo A~khoM ke sAmane kI vastu para ki gayI bAtoM kI bhI samIkSA nahI karate, una AlasIoM ke liye atIndriyaviSayaka bAtoM kI samIkSA to eka aise samudra jaisI hai, jinakA pAra nahI pA skte| karNavAna = karNadhAra = nAvika, vaha asamIkSaka ho to sAgara pAra nahIM kara sakatA, prastuta meM jo karNavAn hai - kevala kAnoM kA hI upayoga karatA hai, prazna yA tarka karane ke liye usake pAsa jabAna yA jigara hai hI nahIM, jo kevala sunanA aura zraddhA karanA hI jAnatA hai, aisI karNavAn vyakti kA usa agAdha aura apAra samudra ko pAra karanA kaise sambhavita
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 -tattvopaniSadtAnyagAdhapArANi durgrahANyeveti naadbhutm||7|| atha purAtanapakSapAtavijRmbhitamAhayadeva kiJcid viSamaprakalpitaM, purAtanairuktamiti prshsyte| vinizcitA'pyadya manuSyavAkkRti na pAThyate yat smRtimoha eva sH||8|| purAtanoktatvameva lokaprazaMsAprayojakam, na tu vinishcittvmiti| ata eva jIvan kaviH prAyaH kIrtivaJcita iti prvaadH| tadatra ho sakatA hai ? yaha to jaise parvata kI coTI para eka aMdha AdamI dauDa rahA hai, ise AtmahatyA nahIM to aura kyA kaheM ? ||7|| prAcInoM para pakSapAta rakhane se jisa paristhiti kA nirmANa huA hai unakA bayAna karate hae kahate hai - jo kucha bhI yuktirahita kalpanA ho, vo bhI 'prAcInoM ne kahA hai' isI bala para prazaMsApAtra bana jAtI hai| aura Aja ke manuSya ke vacana se banI kRti yukti se sunizcita hone ke bAvajUda bhI paThana-pAThana kA viSaya nahIM bana pAtI, yaha kevala smRti moha hI hai||8|| prAcIna yuktihIna hI hotA hai aisA Azaya nahIM, magara jaba prAcIna hone ke nAte hI viSama kalpanA bhI A~khe baMdha karake svIkRta evaM AdaraNIya ho jAye aura navIna kalpanA cAheM kitanI bhI nizcayapUrNa aura yuktiyukta hotI hui bhI upekSApAtra bana jAye - vo bhI sirpha eka hI kAraNa - yaha to Adhunika hai - Ajakala kI hai| are bhAi ! kyA hai vo to dekho... magara nahIM.... purAtanoM parakA nizcala prema usa para naz2ara taka nahIM karane detaa| kisIne saca kahA hai - jIvaMta kavi kI kRti kabhI prazaMsApAtra 1. ka- shcitaapaady| 2. kha- ptthyte|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvopaniSad - smRtimoha eva rahasyam // 8 // athAsyaiva pakSapAtasya parAkramamAha na vismayastAvadayaM yadalpatAmavetya bhUyo viditaM prazaMsati / parokSametat tvadhiruhya sAhasaM - 21 prazaMsataH pazyata 'kiM nu bheSajam ? / / 9 / / aymitylsH| viditaprazaMsane sambhavatyapi mAdhyasthyam, parokSaprazaMsane tvanyatra pakSapAtAtizayaM na kiJcit / nahIM hotii| isa liye kavi ko maranA paDegA, purAtana bananA paDegA, usake bAda hI loga usakI kadara kara paayeNge| to yahA eka hI rahasya hai jisakA nAma hai smRtimoha ||8|| aba purAtano parakA pakSapAta jo parAkrama karatA hai adbhuta Azcarya dikhalAtA hai, use kahate hai 1 AlasI puruSa grantha kI alpatA ko jAnakara, usa graMtha ko jJAta karake usakI prazaMsA karatA hai| isameM koi vismaya nhii| lekina parokSa grantha kI bhI sAhasa karake prazaMsA karatA hai, isakA auSadha kyA ho sakatA hai ? ||9| AlasI puruSa par3hane kA bhI cora hotA hai, magara yadi vo jAna le ki koi purAtana graMtha choTA hai, to usakI alpatA ko jAnakara usa graMtha ko jJAta kara le, yA to kisI graMtha ke choTe aMza ko jAna le, phira usakI prazaMsA kre| isameM to koi vismaya nahIM / magara jisa graMtha ko kabhI bhI dekhA-sunA nahIM, usa graMtha kI bhI sAhasa karake jo prazaMsA karatA hai, usakA auSadha bhalA kyA~ ho sakatA hai ? Azaya yaha hai ki jo jJAta hai, usakI prazaMsA karane meM to madhyasthatA saMbhavita bhI ho sakatI hai| kintu jise dekhA taka nahIM, usakI prazaMsA 1. ka - kiM tu bhe0 /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 - tattvopaniSaditthaJca pitRparamparA''gatAsAdhyavyAdhiH purAtanapremA, tasmAdasya bheSajAbhAva itybhipraayH||9|| atha parIkSAbhayabhItAnAM tattAmAviSkurvannAha - parIkSituM jAtu guNaugha ! zakyate, viziSya te tarkapathoddhato jnH| yadeva yasyAbhimataM tadeva ta - cchivAya mUlairiti mohitaM jgt||10|| guNaugha iti bhypryuktvinyhetukaamntrnnvcnm| jAtu-kadAcit parIkSituM zakyate'pi, kintu prakRte tu parIkSA srvthaa'shkyaa| te - karane meM to ati pakSapAta ke atirikta kucha bhI nhiiN| purAtanaprema to mAno pitRparaMparA se AyA huA eka asAdhya roga hai, jisa kA koi auSadha nahI hai / / 9 / / ___aba jo parIkSA se Darate haiM unake svarUpa ko pragaTa karate hue kahate hai - ___ "he guNoM ke vRnda ! kabhI parIkSA karanA zakya hai, kintu tere liye vizeSa rUpaseM (azakya hai, yataH) loga tarkamArga meM uddhata hai| 'jise jo pasaMda ho, vahI usakA kalyANahetu hai', isa taraha mUr3ha logoM ne vizva ko mohita kiyA hai||10|| yahA~ guNAkara ! aisA saMbodhana isa bhaya se kiyA gayA hai, ki kahIM yaha purAtanabhakta parIkSApremI bana kara hama se vimukha na ho jaayeN| bhaya se bhI vinaya kiyA jAtA hai, yahIM bhayavinaya ukta saMbodhana kA hetu hai| he guNAkara ! kabhI parIkSA karanA zakya hai, kintu ukta rIti se prastuta meM parIkSA zakya nahIM, aura Apako jisakI parIkSA abhimata hai, 1. ka- 0tuM yA tu guNo'gha sh0| 2. kha- vizeSyate t0|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ -tattvopaniSad - tavA'bhimataviSaye tvtyntmshkyaa| jano'pi kutarkadhRSTaH, tatazca tttvsNvednaa'smbhvH| so'yaM bhAvaripurityAcAryAH, tadAhuH - bodharogaH zamApAyaH shrddhaabhnggo'bhimaankRt| kutarkazcetaso vyaktaM bhAvazatruranekadhA - iti (yogdRssttismuccye)| tatazca tyAjya eva tadabhinivezaH, asthAnatvAt, Ahuzca - kutarke'bhinivezastanna yukto'yaM kdaacn| yuktaH punaH zrute zIle samAdhau ca mahAtmanAm - iti yogdRssttismuccye| tadevaM parIkSAvirahAphalakriyA asacchraddhAbhibhUtA anyaparIkSakAkSamA usakI parIkSA to vizeSa rUpa se azakya hai| loga to tarka ke mArga meM uddhata hai| unake kutarkoM se kI hui parIkSA kaise saphala ho sakatI hai ? pUjya AcArya zrI haribhadrasUrijI ne to yogadRSTisamuccaya nAma ke grantha meM kahA hai ki kutarka to eka prakAra kA bhAvazatru hai| kutarka pragaTa rUpa se hI jJAna kA roga hai, prazama meM vighnabhUta hai, zraddhA kA bhaGgakArI hai, evaM abhimAna kA utpAdaka hai| isa taraha aneka prakAra ke kutarka cittasaMbaMdhI bhAvazatru hai, yaha bAta spaSTa hI hai| ataH purAtana hI upAdeya hai, yaha Agraha tyAga karane yogya hI hai, yataH yaha Agraha anucita sthAna meM hai| Agraha kA samucita sthAna pradarzita karate hue AcArya zrI haribhadrasUrijI kahate hai - kutarka ke viSaya meM Agraha rakhanA yaha kabhI ucita nahIM hai, kintu zruta, zIla evaM samAdhi ke viSaya meM Agraha rakhanA yahI mahApuruSoM ke liye ucita hai| ___(isa taraha purAtanapremI jana kutarkavirodhI vacana ko parIkSA ke viruddha meM khar3A kara ke janatA ko bhramita karate hai|) isa liye parIkSA kA Agraha choDa kara eka hI siddhAnta rakho - jise jo pasaMda ho vahI usakI mukti kA kaarnn| isa liye jise jo jI cAhe vo kre| aba parIkSA ke cakkara meM par3ane kI koI z2arUra nhiiN| isa prakAra mohAdhIna jIvoMne duniyA ko mohita kiyA hai| jinhoMne apanI jIvanakriyA binA parIkSA gavA~ di, purAtanoM para kI aMdhazraddhA se
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 -tattvopaniSadsvayaM naSTA nAzayanti jagat, kutarkAdyanubhAvAt, atastyAjyaH sa mAdhyasthyamAsthitaiH, yataH na prAgupapAdite madhyasthakRte tattvajijJAsAprayuktaparIkSaNe kutrkaadyvkaashH| yadevetyatra tu brUmaH- na hi sudhAbuddhipItaM hAlAhalaM na mArayatIti nAbhimatazivadayorvyAptiriti ytkinycidett||10|| atha virodhAnuraktAvirodhaviraktaviDambanAmAha - parasparAnvarthitayA tu sAdhubhiH, jo sunA use svIkAra kara liyA, ve svayaM to parIkSA karanA haragIjha nahI cAhate, magara koi parIkSA kare usase bhI ve kA~pane lagate haiN| kahI hama jhUThe sAbita hue to? yaha bhaya unheM satAtA rahatA haiN| isI hetu ve parIkSA ke viruddha taraha taraha kI bAteM banAkara bholI janatA ko aMdhazraddhAlu banAne ke liye prayatnazIla rahate haiN| ataH svayaM to vinaSTa hai hI, jagata kA bhI vinAza karate hai| magara, jisa taraha pahale kaha cuke hai, aise madhyastha dRSTi se tattvajijJAsApUrvaka kiye gaye parIkSaNa meM kutarka kI koi sambhAvanA nahIM hai| phira kutarka ke nAma para use kosane meM parIkSA kA bhaya aura AtmanigRhanake sivA aura kyA ho sakatA hai ? koi jhahara ko amRta samajha kara pI le to kyA vo mara nahI jAyegA ? Aga meM pAnI samajha kara kUda paDe, to jala nahi jAyegA ? isa liye jise jo pasaMda ho vahI use mukti dilavAyegA, isa bAta meM koi pramANa nahIM.... yaha to kevala moharAjA ke sevakoM kI jagata ko mohita karane kI cAlabAjhI hai||10|| jo virodhapUrNa zAstroM ko apUrva zraddhA se svIkArate haiM, aura virodhamukta yuktiyukta zAstroM kI parIkSA to choDo, unake darzana bhI nahIM karate, yaha bhI garva kI bAta hai| isI vicitratA kA duHkhase varNana karate hai - avirodha ke dRSTA aise mahAtmAoM ne paraspara anvarthayukta aise zAstroM 1. ka,kha- 0rAnvarthatayAtisAdhubhiH /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 - tattvopaniSad kRtAni shaastraannyvirodhdrshibhiH| virodhazIlastvabahuzruto jano, na pazyatItyetadapi prshsyte||11|| AstAM tadgumphanam, virodhaM pazyantyapi netyavirodhadarzinaH, taiH sAdhubhiH kRteSu zAstreSu syAdeva parasparamanurUpArthatA, puurvaaprvirodhlvvirhaat| anurUpArtho'styeSAmityanvarthinastadbhAvastattA, tayA tatpurassaram, tatpradhAnAni zAstrANItyAzayaH virodhazIlatAprayojakastvAjanmAbhyastavirodhabahulagranthAbhyAsaH, tacchraddhA c| teSAmabahuzrutAnAM sAdhuzAstrAdarzanamapi kA nirmANa kiyaa| magara virodha svabhAva vAle, abahuzruta jana ina zAstroM ko dekhate nahI hai aura yaha (na dekhanA) bhI prazasya banatA hai||11|| paraspara pUrvApara virodhI aise zAstra kI racanA to dUra hI raho, jo virodha ko dekhate bhI nahIM, aise avirodha ke dRSTA mahAtmAoMne paraspara anvarthayukta aise zAstroM kA nirmANa kiyA jinameM virodha kA nAmonizAna nahIM, kaDI parIkSA meM bhI agni se zuddha suvarNa kI taraha ve adhika tejasvI ho jAte hai, jo pUrNatayA vinizcita aura yukti se samRddha hai| magara jo alpazruta jana hai, thoDA bahuta par3hakara apane Apako vidvAna samaz2a baiThA hai, virodha se bharapUra graMthoM ko par3hakara una para aTala zraddhA rakhane se usakA svabhAva bhI virodhamaya bana cUkA hai, aise loga una mahAna zAstroM se dUra rahate hai| ve unakoM dekhate hI nhiiN| aura hada to taba ho jAtI hai ki 'hama ye saba nahIM par3hate' aisI bAta garva ke sAtha kahI jAtI hai aura yaha bAta bhI una jaise logoM meM prazaMsApAtra bana jAtI hai| isase adhika viDambanA kyA ho sakatI hai? duHkha ke sAtha kahanA paDatA hai ki isa paristhiti meM tattvajijJAsA kI bhI koI guMjAiza nhiiN| to phira tattvAnveSaNa aura tattvaprApti kI to bAta hI kahA~ rahI ? yahA zloka ke prArambha meM hI jo parasparAnvarthitayA aisA kahA hai,
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 -tattvopaniSadtAdRzAM prazasyamiti kiM vaktavyam ? nAtaH parA viddmbnaaH| na cAtra tttvjijnyaasaagndho'pi| dUre tdvaaptiytnaadi| __ydvaa'nyo'rthH| virodhazIlAbahuzrutajanasya sAdhuzAstreSu caturdhA''caraNaM sambhavi, (1) teSvapi virodhA''pAdanena tallAghavakaraNam, virodhazIla iti virodhApAdanasvabhAva ityrthgrhnnaat| (2) tatpaThanAnantaramaudAsInyena tdvjnyaa| (3) tadadarzanam, tddvessscivm| (4) madhyasthadRzA tadadhyayanena tttvaavaaptiH| eSvAdyau vikalpau nindyau| turystuutkRssttH| tRtIyo'pi prazasya iti, tattvapravRttiprathamAGgatvAdadveSasya, na cAzruta ityakalpanam, jJApakasadbhAvAt, usakA artha hai, paraspara anurUpa hai artha jinakA yAni jo kucha bhI kahA jAya usase pUrva yA pazcAt vaktavya kA virodha na ho, saba kucha paraspara saMgata ho, aise zAstra hai prspraanvrthi| ___aba zloka kI carama paMkti kA eka anya artha dekhe| paMkti hainahIM dekhatA hai yaha bhI prazaMsApAtra hai| virodhazIla alpazruta jana una mahAna zAstroM ke sAtha cAra prakAra ke bartAva kara sakate hai - (1) (yahA virodhazIla = hara jagaha virodha uThAnevAlA) una mahAna zAstroM meM bhI virodha uThAkara unakA apamAna kre| (2) unheM paDhakara unakI upekSA-avajJA kre| (3) unakA darzana hI na kare aura una para dveSa bhI na rkhe| (4) madhyasthatA se unakA adhyayana karake tattva kI prApti kre| yahA~ prathama do vikalpa to niMdanIya hai| caturtha utkRSTa hai| tRtIya meM mUlakAra kahate hai hama unakI bhI prazaMsA karate hai| jaise ki upadezaratnAkara meM zrImunisuMdarasUrijI ne kahA ki, U~Ta aMgura ko chor3a detA hai, magara jo usakI burAi karake niMdA nahIM karatA usa U~Ta kI bhI maiM prazaMsA
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvopaniSad - 27 prazaMsaivAtra tt| mahAtmanAmasthAne tdvirhaat| tata eva kadAcitturyabhaGgAvatAra iti yuktaiva seti| yathAhu :- stuve tamuSTaM vijahAti gostanImasatpralApairna tu nindatIha yaH - iti, ApekSikatvAt, sNymsthaanvt| tathAtrApi hInApekSayA stutyatA, - tamevAhu :- svakAryato yo'pyupajIvya dUSaye - detaiH kavervAcamamuM ca dhik khalam - iti| prazasyate mayA ziSTairvA itydhyaahaarymtr||11|| karatA huuN| (U~Ta ko aMgUra ke bajAya kA~To meM pyAra hotA hai|) isa taraha stutipAtra honA aura niMdApAtra honA yaha ApekSika hai| saMyamasthAna para car3ate hue jo sthAna vizuddhisthAna hotA hai, vahI utarate hae saMklezasthAna bana jAtA hai| jaise ki koi lar3akA apane se choTe lar3ake kI apekSA se bar3A hotA hai, aura bar3e lar3ake kI apekSA se choTA hotA hai, yahI ApekSikatA hai| usI taraha yahA bhI samaz2anA hai| jise acchI bAta pasaMda nahIM, magara jo usakI nindA nahIM karatA, vo bhI apane se bhI jo hIna ho, usakI apekSA se to stutipAtra hI hai| unase bhI jo hIna hai unakA paricaya dete hue Age kahA hai - jo apane matalaba se - svArtha se jisa para guz2ArA karatA hai, aura phira usa para hI doSAropaNa karake kavi kI vANI kI nindA karatA hai, aise durjana ko dhikkAra ho| caturtha to prazaMsApAtra hai hii| yogAcAryoM ne tattvapravRtti kA prathama aMga batalAyA hai - advess| adveSa se yukta adarzana bhI isI liye prazasya bana gayA hai| bhale hI mUlakAra ne kevala adarzana kI hI bAta karI, magara usakI prazasyatA se hI kama se kama usameM adveSa kI kalpanA to karanI hI pddegii| kyoMki mahApuruSoM anucita prazaMsA nahI karate / tIsare vikalpa ke mAdhyama se hI kabhI nA kabhI caturtha vikalpa kA bhI avataraNa ho sakatA hai, ataH tRtIya vikalpa sthita kI prazaMsA bhI samucita hI hai ||11||
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 -tattvopaniSadatha vAdivaiSamyamAviSkurvannAha - yadagnisAdhyaM na tadambhasA bhavet, prayogayogyeSu kimeva cetsaa| sameSvarAgo'sya vizeSato nu kiM, vimRzyatAM vAdiSu saadhushiiltaa||12|| na hyabhyAsAdisAdhyaM manasaiva sidhyatIti prativastUpamayA drshitm| tatazca svprprshNsaaninde'nucite| athAbhyAsAdivirahe sarvANyapi zAstrANi svaparapurAtananavInAni samAnAni, ajJAtatvena nirvizeSatvAt / ato naitasmin dazAvizeSe kasyacinniSevaNamitarAvajJA vA yujyate, aba vAdioM kI viSamatA ko pragaTa karate hue kahate hai - jo agni se ho sake, vaha pAnI se nahI hotA hai, prayoga karane yogya meM mana se hI kyA~ (ho sakatA hai?) samAnoM meM arAga (ucita hai) to vizeSa se kyoM ? vAdIoM meM samyakvRtti kA vicAra kreN||12|| jo kArya agni se hI siddha ho sakatA hai vo pAnI se nahIM ho sakatA, usI taraha jo cIz2a prayoga karane yogya hai, usameM kevala mana se kAryasiddhi nahI ho sakatI, usakA to prayoga hI phaladAyI bana sakatA hai| divAkarajI kahanA cAhate hai ki purAtanapremIoM ko anyadarzanoM kA abhyAsa yA unakI parIkSA nahIM karanI, unake zAstroM ke darzana taka nahIM karane, aura unakI niMdA karanI hai aura virodha uThAnA hai| apane zAstroM kI bhI parIkSA nahIM karanI hai, una para vicAra nahI karanA hai, aura yahA taka ke ajJAta hote hue bhI unakI dila se prazaMsA karanI hai| aba dekho kamAla, jaba kisI kA abhyAsa hI nahIM kiyA taba to unake liye apane - parAye sabhI zAstra eka samAna hI ho gye| anajAnoM meM bhalA kaunasA bheda ? vahA~ to kauna apanA aura kauna parAyA ? taba to sabhI meM arAga hI honA cAhie thaa| mahAnizIthasUtra
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvopaniSad tathA ca pAramarSam - jA puNa egapakkhanisevaNA sesANa avannA va, sA tattadaMsaNArao na jujjai - iti (mhaanishiithe)| tatazca teSvarAgaH - mAdhyasthyameva nyaayym| atha ca tadapi na, purAtane svakIye vA rAgaH, itare'vajJA cAsti, evaM ca cintanIyaiva vAdiSu sAdhuzIlateti vkroktiH||12|| atha mucyatAM parIkSA''grahaH, aviSayatvAt, iti pratitiSThateyathaiva dRSTaM tapasA tathA kRtaM, na yuktivAdo'yamRSeridaM vcH| subuddhameveti vizeSato nu kiM, prazaMsati kSepakathA kiletarA / / 13 / / ArSamidaM tapodRSTAnusAri zAstram, nA'tra yuktivAdAvatAraH tatazcAmeM kahA bhI hai - 'jaba taka tattvadarzana na ho, taba taka eka hI pakSa kA Adara aura bAkI sabakI avajJA, yaha ucita nhiiN|' phira bhI vAdIoM kI samAnadRSTi nahI hai| unheM vizeSa rUpa se kahIM rAga hai aura kahIM dvess| aba Apa hI vicAra karo - vAdIoM meM kahA taka sAdhuzIlatA hai ? unakA yaha bartAva kitanA ucita hai ? isa taraha vakrokti= vyaMgavacana ke dvArA vAdioM ke pakSapAta ke prati saMketa kiyA hai||12|| aba purAtana - premI kahate hai ki Apa parIkSA kA Agraha choDa dIjie, yataH purAtanoM ke vacana parIkSA ke viSaya nahI hote hai - ___ 'jaisA hI tapa se dekhA vaisA kiyA, yaha yuktivAda nahI, yaha RSi kA vacana hai, acchI taraha jJAta hI hai' - isa taraha vizeSa se prazaMsA kyoM karatA hai ? isa ke atirikta niMdA kI bAte hai||13|| ___ yaha to jaisA RSioM ne apane tapajanita divya jJAna meM dekhA vaisA hI nirUpaNa kiyaa| are bhAi, yaha to maharSi kA vacana hai, yuktivAda
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 -tttvopnissdvicaarnniiytaa| itazca tadaparIkSyatA, paramparAgatabahabudhasubuddhatvAt, na hi sarve'pi te paamraaH| ke vayaM parIkSAvidhidurvidagdhA iti| evaM ca prmshrddheymidm| ___ athaitadvaktavye prathamaivArekA yat kiM nu sa vizeSata eva prazaMsati ? svAbhimatazAstraprazaMsane kiM zAstrakAragauravamAnaM puraskaroti ? atrottaraH - kiletarA kSepakathA - kileti sasmitAptavacanasUcakam / itarA - taduktAnyA kSepakathA - nindaavaartaa| ayamatrAzayaH, yadi vaktRgauravaM vimucya mAdhyasthyena pratyakSAdipramANaiH zAstraparIkSAM kRtvA yathArthAbhiprAyo dIyate tadA sa nhiiN| aura Apa isakA samIkSAtmaka abhyAsa karake usakI parIkSA karanA cAhate ho nA ? vaha kAma to kai prAcIna vidvAna kara cuke hai| kitane sAloM se yaha zAstroM cale Ate haiM, ve saba vidvAna bujhargoM pAgala thoDe hI the ? isa liye zAstroM kI parIkSA karane kI koI jarurata nhiiN| yaha saba subuddha hai - paramparAgata vidvAnoM dvArA acchI taraha jJAta hI hai| isa taraha yaha saba parama zraddheya hai, avicAraNIya hai, aTala siddhAnta hai| aba divAkarajI isa bAta para kahate hai ki isameM eka hI vizeSa pahalU ke AdhAra para hI prazaMsA kI gai hai| vo hai zAstrakartA kA gaurv| prazna itanA hI hai, ki kyU~ isI dRSTi se vaha prazaMsA karatA hai ? isakA eka hI javAba jJAta hotA hai ki anya dRSTi se zAstra kI yuktikSamatA - usakI prAmANikatA - pratyakSa aura anumAna se zAstra kI kasauTI - yaha saba pahalU~ para vicAra karake yadi zAstra ke bAre meM abhiprAya diyA jAya, to zAyada vo kevala kSepakathA - niMdA bana jaayegii| Azaya isa prakAra kA hai - yadi vaktA ke prati gaurava ke bhAva ko chor3akara madhyasthatA se pratyakSa Adi pramANoM se zAstra kI parIkSA karake yathArtha abhiprAya dIyA jAe to vaha nindArUpa hI hogaa|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ (r)- tattvopaniSad - 31 nindArUpaH smbhvet| vyavahArAghaTanam, pUrvAparavirodhavisaraH, bhinnaprayojanApoditatA, asaGgatitatiH, samAdhAnadaurlabhyam, sphuTaM durvihitatvam - ityAdi pazyataH satyavAdinaH kutastatprazaMsAsambhava iti| sampradAyasudhiyAM subuddhatvamapi tatsadRzameva - kartRgauravaikanibandhanam, na tu paarmaarthikm| anythaa'nytrsNskaarsmbhvaat||13|| atha paramArthato'pi yaiH purAtanabudhaistat subuddham, tAnadhikRtyAhakathaM nu loke na samAnacakSuSo, yathA na pazyanti vadanti tttthaa| jo bAteM pratyakSa se hI bilkula galata sAbita hotI ho, jisa vacana kI imArata tarka aura yukti ke Age tUTa paDatI ho, jisake anuyAyI ko bhI jIvana vyavahAra meM usakA anusaraNa azakya hI ho, jahA~ pUrvApara virodhoM kI koI sImA na ho, jahA~ vidhi-niSedhoM kI koi sImA na ho, jahA~ asaMgatioM kA koi samAdhAna na ho, jinake kai vidhAna mUla uddeza ko hI cakacUra kara dete ho, usa vacanoM para kA prAmANika abhiprAya niMdA ke sivA~ aura kyA ho sakatA hai| isa liye usakI prazaMsA karanA cAhe use eka hI vizeSa dRSTi kA svIkAra karanA paDegA, jo hai shaastrkaargaurv| aba rahI bAta paramparAgata vidvAnoM dvArA zAstra ke subuddha hone kI, to isakA javAba itanA hI hai ki jaisA yaha Apako subuddha hai, vaisA hI unakoM bhI hogaa| arthAt zAstrakAra ke upara gaurava hone ke kAraNa hI zAstra ke subuddha hai, tAttvika dRSTi se nhiN| anyathA to ina zAstroM kI yA vidvAnoM kI koI anya svarUpa se hI hame prApti hotii||13|| abhI jina purAtana vidvAnoM ne una zAstroM ko paramArtha dRSTi se jAnA hai, unake viSaya meM kahate hai - jagata meM purAtana vidvAnoM sAmyadRSTi vAle kyU~ nahI hai ? jise
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvopaniSadaho na lokasya na cAtmanaH kSamAM, puraatnairmaanhtairupekssitm||14|| kathaM na purAtanAnAM sAmyadRSTisvIkAraH ? kasmAnna tairmAdhyasthyena niSpakSapAtaM tattvanirUpaNaM kRtam ? svapratibhAjJAtaM kasmAnnoktam ? kasmAdajJAtamuditam ? kaizcijjJAtatattvairapi paravaJcanapurassaraM svaatmaa'pyvsaaditH| svayamunmArgagIbhUya tatpravartanaM kRtm| lokAtmobhayAkSamamaitat, tadvijisa prakAra se dekhate hai use usa prakAra se kyU~ nahI kahate ? aho ! abhimAna ke zikAra bane hue purAtanoM ne apanI aura jagata ke logoM kI kSamA kI upekSA kii||14|| jagata meM purAtana vidvAnoM ne sAmyadRSTi kA svIkAra kyU~ nahIM kiyA ? madhyasthatA se tattvanirUpaNa karane kA mArga kyU~ nahIM cUnA ? unhoMne apane jJAna se jo dekhA vo hI kyU~ na kahA? jo nahIM dekhA vo kyU~ kahA ? yA to ve svayaM zAstra nahI samajeM - svayaM tattva nahI pAyA aura yA to unhoMne jAnate hue bhI jagata ko sahI rAha nahIM btaai| isI liye yA to asaMgata bAtoM kA nirUpaNa kiyA aura yA to paramparA se calI AtI aisI bAtoM kA samarthana kiyaa| isa taraha unhoMne logoM ko pratArita kiyA hI- zaThatA se unheM ThagA hI, apane Apa ko bhI pratArita kiyaa| yaha to eka aise mArgadarzaka kI bhUmikA hui, jo khuda unmArga para calakara logoM ko bhI unmArgagAmI banAtA hai| isa taraha logoM kA bhI droha kiyA - unakI dayA na Ai - unheM kSamA na kiyA aura apane Apako bhI kSamA na kiyaa| prazna hotA hai ki unhoMne aisA kyU~ kiyA, bhalA koi apane Apa kA droha karake anya ko pratArita kyU~ kare ? svayaM unmArga para calakara logoM ko kyU~ Thage ? aisA nirdaya kRtya kyoM kareM? burA AdamI bhI
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 - tttvopnissddrohruuptvaat| nighRNakRtyaM c| sarvo'pyAtmanIna iti hi vidvtprvaadH| na mndo'pytraapvaadH| tarhi budheSu kiM vaktavyam ? atastadasamaJjasapravRttau ko hetuH ? uttarayati - maanhtairityaadi| tathA cAbhimAnadaNDitAH puraatnaastttvpraaptiphlvnycitaaH| asmAkamadhvA'sannitighoSaNAsattvavikalAH, svprhitmvgnnyntyete| itthaM ca tairlokAnAmAtmanazca klyaannmupekssitmev| na hi mithyAtve tAdRg duHkham, yAdRg mithyAtvaprAkaTya iti duranto maanvikaarH||14|| apane Apako to dhokhe meM nahIM hI DAlegA nA ? vidvajjanoM kA yaha pravAda hai ki sarva jIva apanI AtmA kA hita hI cAhate hai| mandabuddhi jIva bhI isa bAta meM apavAdabhUta nahIM hai| phira prabuddha janoM kI to kyA~ bAta kare ? phira unakI aisI pravRtti kA kyA rahasya ? antima paMkti meM uttara dete hai - purAtanoM apane abhimAna ke zikAra ho gye| zAstrAbhyAsa se satya kI prApti hone para bhI usake phala se vaJcita raha gye| hama galata hai, hamAre kai sAla mithyA AcaraNa meM gae, hamArA rAstA galata hai, yahA~ se vApisa loTanA hI ucita hai, yaha samaz2a meM Ane para bhI aisA karane meM unheM apanA abhimAna rukAvaTa bana gyaa| aisA kahane meM unheM apanI ijz2ata aura gaurava kI hAni mahasUsa huii| unhoMne janakalyANa aura AtmakalyANa kI upekSA kii| aba to acchI taraha patA hai ki isa rAste para calane se kabhI bhI lakSya kI prApti nhiiN| phira bhI calate raho aura calAte rho| kaisI vicitratA ? galata hone kA koi duHkha nahIM, aura galata dikhane kA - duniyA meM yaha galata hai - aise z2Ahira hone kA asahya duHkh| kaisI abhimAna kI viDambanA ! / / 14 / /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 -tattvopaniSadtatazca jagadvilopa ityAhavRthA nRpairbhartRmadaH samuhyate, dhigastu dharmaM kalireva diipyte| yadetadevaM kRpaNaM jagaccha7 ___ ritstto'nrthmukhairvilupyte||15|| DubhRJ dhAraNapoSaNayoriti dhaatupaatthH| ahitetaranivRttItare ca te tttvtH| tadabhAve niSphalameSa nRpANAM bhrtRtvmdsNvhnm| atha dharmasvAtantryamanaparAdhaH, nRpANAmadhikAraH, na, tattvAnupapatteH, gauNatvAttattvAdeH, isakA pariNAma hai jagata kA vilopa, yaha kahate hai - jagata ke rAjAoM hama prajA kA pAlanapoSaNa karate hai, aisA abhimAna dhAraNa karate hai, yaha vRthA hai, vyartha - niSkAraNa hai| kyU~ ki ve usa viSama paristhiti se use bacA nahIM skte| rAjAoM vRthA 'nAtha' hone kA abhimAna rakhate hai, (aise) dharma ko dhikkAra ho, (jisa se) kalaha hI dIpta hotA hai, yataH isa taraha becArA yaha vizva anartha ke pracAraka aise dhUrtoM ke dvArA hara bAju se vinaSTa hotA hai||15|| dhAtupATha meM DubhRJ dhAtu kA artha hai paaln-possnn| unmArga se - ahita se bacAnA - rakSaNa karanA yahI pAlana hai aura sanmArga - hita meM joDanA yahI vAstavika poSaNa hai| yadi yaha na kara sake to use bhartA kahalAnA ucita nahIM hai| koi prazna kare ki bhAi ! jo bhI ho, dharma to kara rahe hai nA ? phira isameM kauna sI burAi hai? hara kisI ko jo mana mAnA so vo kare, yahI to vyaktisvAtantrya hai| isameM rAjA kyA kare? isameM kaunasA aparAdha hai ? isase kyA nukazAna hai ? isakA uttara dete hai - yaha vAstava dharma nahIM, apane mana se
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvopaniSad - - 35 mukhyatvAcca maanaadeH| dhik taM dhrmaabhidheym| na hi vyAjAdiha dharmo bhavati, kintu shuddhaashyaat| rAgAdimocakAdevAnalpataratadudbhava iti jlaadnlotthaanm| tannAyaM dharmaH, api tu klidiipnm| vivAda eva tattvAvagamAbhAvapizuna iti tttvvidH| yadAhuH- yathAvasthitavijJAtatatsvarUpAstu kiM kvcit| vivadante mahAtmAnastattvavizrAntadRSTayaH? - iti| vivAdatyAgaH khalu bodhprinntilinggmityaacaaryaaH| yaditthaM kRpaNaM kRpApAtraM dayAspadamiti yAvat, jagat anarthamukhaiH mAnA huA dharma hai| aise dharma ko bhI dhikkAra ho| jahA~ tattva gauNa ho aura abhimAna mukhya ho, satya gauNa ho aura pratiSThA mukhya ho, ArAdhanA gauNa ho aura ADaMbara mukhya ho, kalyANa gauNa ho aura sparddhA mukhya ho, mokSa gauNa ho aura svArtha mukhya ho use dharma kahanA ye bhI dharma kA bar3A apamAna hai| isase to paraspara vaira-matsara-irSyA kI bhAvanA bar3hatI hai| jhagaDe hote hai| 'AtmA rAgadveSa kI bhAvanA se mukta ho' yahI to dharmakA phala hai| magara jaba dharma se hI rAga-dveSa prabala ho to use kyA kahanA ? yaha to pAnI meM se agni ko utpanna karane ke samAna hai| ___kalaha hI batAtA hai ki ye dharma nhiiN| jinheM vAstava meM tattvaprApti huI haiM ve kabhI vivAda meM nahIM pddte| kahA bhI hai ki- jo padArtha ke yathAvasthita svarUpa ko jAnate hai, jinakI dRSTi tattva meM hI pratiSThita hai, aise mahAtmA kyA~ kabhI vivAda karate hai ? zrI haribhadrasUrijI ne lalitavistarA nAma ke graMtha meM to kahA hai ki vivAda kA tyAga yaha jJAna kI pariNati kA paricayacihna hai| jAna bujhakara bholI janatA ko mohita karake dharma ke nAma para kalaha-vivAdavaimanasya kA nirmANa karanA isase bar3A kyA aparAdha ho sakatA hai ?
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvopaniSad - zatairitastato vilupyate, tad vyartho nRpAderbhartRtvamadaH, dhik ca dharmam / visaMvAdApannAntaHkaraNabAhyAcAravattvamiti shtthtvm| svamukhanirgatairvacanaiH svaparAnarthaM kurvantIti hetau phalAropAdanarthoM mukhAd mukhe vA yessaamitynrthmukhaaH||15|| tadidaM mugdhajagati zAThyam, adhunA tattvajJasakAze tadAhayadA na zaknoti vigRhya bhASituM, 36 paraM ca vidvatkRtazobhamIkSitum / athAptasampAditagauravo janaH, ise vyaktisvAtantrya kahanA yaha to guMDAgardI ko vyApAra kahane jaisA hai| isa taraha yaha dayApAtra jagata zaThoM ke dvArA cAroM aura se lUTA jA rahA hai| una zaThoM ke vacana anarthakAri hai| mAno ke unake mukha se anartha hI nIkalate hai| andara kucha aura bahAra kucha vahI to zaThatA hai| tattva ko jAnate hue bhI mithyA prarUpaNa kare usase bar3A zaTha kauna ho sakatA hai ? dharma ke mohare ko dhikkAra ho, yaha to dharma ke nAma para kalaha dIpta hotA jAtA hai| saca muca...... maiM pAlanahAra hU~, aisA ghamaMDa rakhanA kisI ke bhI lie yogya nahIM / mUla zloka meM rahe 'anarthamukhaiH' ke do artha ho sakate hai (1) khUda ke mukha se nikale hue vacanoM se sva aura para kA anartha jo karate hai, ve anarthamukha / isa vyutpatti meM hetu meM phala kA upacAra kiyA gayA hai mukha se - mukha meM jinhoM ke, ve anarthamukha ||15|| hai| (2) anartha yaha to bhole jagata ke sAtha jo cAlabAjhI karate hai vo kahIM, aba jo tattvavettAoM ke pAsa karate hai vo batAte hai -: -- jabhI tattvajJa ke sAtha vAda karane meM asamartha hotA hai, vidvAnoM ne race hue zAstroM ko dekhane meM asamartha hotA hai ( tabhI ) apane mAneM
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 (r)- tattvopaniSad parIkSakakSepamukho nivrtte||16|| vigRhya - vigrahaM kRtvA - tattvajJaparIkSakeNa samaM vAksaGgrAmaM kRtvA bhASitumasamarthaH, budhavihitapUrvAparAvirodhipramANasiddha-yuktisahaM paraM - paramaM zreSThamiti yAvat, zAstraM draSTumapyazaktaH, yadvA paraM - parIkSakaM vidvadgurukRtazobham- tatsampAditatattvajJatAdivibhUSaM draSTumapyapratyalaH svAbhimatA''ptavitIrNagauravo'lIkAcAryAdipadAdimithyAbhimAnaH parIkSakasya kSepaH - nindA tatpradhAnamukho'navarataM tadavarNavAdaM vibruvANastatsakAzAnnivartate, hue Aptajana se gaurava prApta karake vaha parIkSaka kI niMdA karatA huA vahA~ se calA jAtA hai||16|| jo tattvajJa ke sAtha vigraha karane vANI kA saMgrAma karake bolane meM asamartha ho jAtA hai| vidvAnoM dvArA vihita pUrvApara aviruddha, pramANoM se siddha, yuktiyukta zobhAspada parama zAstra se abhibhUta hoke yA usase bhayabhIta hoke use dekhane meM bhI asamartha ho jAtA hai| athavA to para = parIkSaka, usake vidvAna guru dvArA usa kI zobhA banAi jAye, arthAt usa ko tattvajJatA Adi guNoM se alaMkRta kiyA jAye, use dekhane meM bhI asamartha ho jAtA hai, aisA vyakti bhI apane Apa ko mahAna samajhatA hai, apane mAne hue Apta jana - bujhargoM dvArA usakA gaurava huA ho - jhUThI vidvattA Adi kI kIrti milI ho, AcAryAdi padavI Adi rUpa mAna-sammAna milA ho, usa se vaha mithyAbhimAna rakhatA hai tathA akkaDa rahatA hai| aura apanI isa asamarthatA para pardA DAlane ke liye una tattvajJa parIkSaka kI niMdA karatA huA unake pAsa se bhAga khaDA hotA hai kyU~ ki vaha tattvajJa ke sAtha vAda karane meM asamartha bhI hai aura kare to parAjaya se apane apayaza kA use bhaya bhI hai| bilkula vaise hI, ki jaise aMgura khAne meM niSphala jAne vAlA lomaDI ye aMgura to khaTTe hai,
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 - -tattvopaniSadtadvigrahAdyasamarthatvAt, svgaurvvilybhyaakraanttvaacc| amlarasA drAkSA iti plaaynkRcchRgaalvt||16|| atha kSepodAharaNAnyevAha - tvameva loke'tra manuSya ! paNDitaH, khalo'yamanyo guruvatsalo jnH| smRtiM labhasvAraMbha neti zobhase, dRDhazrutairucchvasituM na lbhyte||17|| he manuSya ! - he prAkRtamanujamAtra ! iti nykkaarobodhnm| tvanmatyA'khilavizve tvamevaiko vidvAn, tvadanyaH - asmatsadRzo guruvatsalaH aisA kahakara calA gyaa| ___ khuda to parIkSA karanI nahI, jo parIkSaka hai unakI anumodanA bhI nahI karanI, unakA pratikSepa karane kA - unakI bAta para paDakAra karane kA sAmarthya nahIM, svayaM koi parIkSA karane ke liye jJAna, sattva, udyama, mAdhyasthya nahIM, phira bhI sira to UMcA hI rakhanA hai| vidvAna se bhI mahAna kahalAnA hai, isa liye tattvajJa parIkSaka ko hI gAlI dete dete vahA~ se saraka jAtA hai||16|| aba vo jo kSepakathA - niMdA karatA hai, vo kahate hai - manuSya ! tuma hI isa vizva meM paMDita ho, yaha anya guruvatsala jana duSTa hai (aisA tuma samajate ho|) smRti ko prApta karo, AraMbha karo, isa taraha nahIM zobhate ho, dRDha zruta ke dhArako ke sAtha sA~sa bhI nahI le skte||17|| ___ are ! eka Ama AdamI ! tuma samajate ho ke sAre saMsAra meM tuma eka hI vidvAna ho| aura jinheM bujhargoM para - purAtanoM para vAtsalyasneha AdarabhAva hai, aise hama jaise loga to tumhArI dRSTi me durjana hI 1. ka,kha- 0ke'dya mnu0| 2. ka,kha- 0rama ne0| 3. kha- 0bhne|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvopaniSad - 39 - purAtanapuruSeSvAdaravAn tvadabhiprAyeNa khalaH- durjnpraayH| aho ! te pnndditmaanitaa| muJcainaM grvm| smRtiM labhasva - guruparamparAprAptazikSaM tadupakArabhArAvanataM svaM smr| tatazca tvamapyasmadvat tadvatsalo bhava, Arabha-tadAdarAdeH prArambhaM kuru| iti na zobhase - yAdRzaM tu tavAdhunA ceSTitaM tathA tu naiva zobhAM prApnoSi, na khalu gurvAjJAvicAraH shissyvibhuussnnaay| dRDhazrutaiH prabalajJAnairgurubhiH saha tAdRzairucchvasitumapi na labhyate, AstAM tadvacaH priikssitum| yadvA dRDhazrutaiH - atyantaM zAstrazuddhayAdRtaiH - yuktibhistatparIkSaNaparAyaNairucchvasituM dharmakSetre hai| aho ! ApakI paMDitAI ! yahA~ manuSya = eka Ama AdamI mAtra, yaha tiraskArasUcaka saMbodhana hai are.... apanI kalpanAsRSTi se bAhara nIkalo aura mithyAbhimAna chor3a ke apane Apako yAda karo, tuma koi AkAza se nahI Tapake, isI guruparamparA se tumane zikSA prApta kI hai| bacapana se unakI hI pUjA ki hai, tumhAre bApa-dAdAoM ne bhI inhe hI paramaguru mAnA hai| tuma jo kucha bhI ho, vaha unake hI prabhAva se ho, yaha saba yAda karo, unake upakAra ko yAda karo aura tuma bhI hamArI taraha una para vAtsalya rakhanA - AdarabhAva rakhanA prAraMbha kro| bAkI tuma jisa taraha kA bartAva kara rahe ho, isa taraha tuma jarA bhI zobhAyamAna nahIM ho rahe ho| ye saba manamAnI aura tarkavitarka to tumhArI nAmozI hai| gurvAjJA ke viSaya meM vicAra karanA, yaha ziSya ke hita ke lie nahIM hotaa| ____ eka bAta dhyAna meM rakhanA, jo dRDha zruta hai - jinakA jJAna zaktizAlI hai unake sAmane vAda kI to kyA bAta, unake sAtha sA~sa lenA bhI tuma jaiso ke liye nAmumakIna hai| athavA to jo dRDhatA se zruta kA hI Agraha rakhate hai, zAstra
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 -tattvopaniSad jIvitumapi na labhyate - na zakyate, iti mucyatAM duraagrhH||17|| anyadAha - pare'dya jAtasya kilAdya yuktimat, purAtanAnAM kila dossvdvcH| kimeva jAlmaH kRta ityupekSituM, prapaJcanAyAsya janasya setsyti||18|| purAtanApekSayAtyantaM bAlasadRzasyAsya vaco yuktipuurnnm| purAtanAnAM kila doSayuktaM vacanamiti tvaM mnyse| kiM nu vidhAtrA tvAdRzo jAlmaH - durjanaziromaNiH kRtaH - sRSTaH ? ityAdipralApaH kSepakRtaH parIkSakopekSAyai vizvapratAraNAya ca siddhyedityrthH||18|| (kimevetyatraivakArastasyAkI parIkSA meM hI tatpara rahate hai, zrutajJAna ko yukti se tolate hai - ve dharmajagata meM sA~sa hI nahIM le skte| unakA AdhyAtmika kSetra meM jInA bhI muzkila hai, isa liye tuma apanA kadAgraha chor3a do||17|| ina saba kSepakathA kA uttara aura samAdhAna to isI dvAtriMzikA kA pUrvApara bhAga hai, isa liye usa para abhI kucha na kahate hue anya kSepavacanoM kA ullekha karate hai - ____ Aja-kala utpanna hue bAlaka ke vacana yuktiyukta hai, prAcInoM ke vacana doSayukta hai| aisA kahane vAle duSTa ko kyU~ banAyA gayA ? isa taraha upekSA karake jagata ko mohita karane meM vaha jana saphala hotA hai||18|| are.... jarA dekho to sahI, Aja-kala kA paidA huA yaha baccA....Aja isakI bAta hI yuktiyukta hai| prAcIna puruSoM kA vacana to doSa vAlA hai.... yahI kahanA cAhate ho nA ? bhagavAnane aise badamAza ko kyU~ banAyA.... he bhagavAna !.... (isa vyAkhyA meM 'kimeva' yahA~ para 1. ka- kilAsya yu0|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvopaniSad - janirevocita ityabhiprAyataH) tadevaM purAtanapreSyavyAmohitavizve parIkSakaduSkAla ityAhatrayaH pRthivyAmavipannacetaso, na santi vAkyArthaparIkSaNakSamAH / 41 yadA punaH syurbRhadetaducyate, na mAmatItya tritayaM bhaviSyati / / 19 / / pakSapAtazastreNa na naSTaM cittaM yeSAM te'vipannacetasaH zAstravAkyArthaparIkSAsamarthAste'khilakSitau trayo'pi na / yadA trayastu syustadaitatsaGkhyA'pyatimahatI / etadvacanamapyazraddheyaprAyamabhinivezoditaM rabhasoktaM vA jo evakAra hai usakA anvaya aise badamAza ko utpanna hI nahI karanA cAhie aisA kiyA gayA hai| ) isa taraha parIkSaka kI tarkapUrNa bAtoM kI upekSA karake use ur3A dene meM aura jagata ko mohita karane ke lie vaha niMdaka saphala ho jAtA hai / / 18 / / isa taraha purAtanapremIoM se vyAmoha prApta isa vizva meM parIkSakoM kA duSkAla hai.... isI bAta ko peza karate hai vAkyArtha kI parIkSA karane meM samartha, avinaSTa citta vAle, aisI tIna vyakti bhI pRthvI para nahI hai| yadi hai, to yaha atizayokti hai, (tathApi ) mujha se atirikta tIna nahI hoMge ||19|| jinakA citta pakSapAta se vinaSTa nahIM ho gayA ho, jo vAkyArtha kI parIkSA meM samartha ho, parIkSArUpa agni meM zAstrarUpa suvarNa kI kasauTI kara sake, aise madhyastha vidvAn sArI dharatI meM tIna bhI vyakti nhiiN| zAyada koi kahe ke tIna to hoge, to yaha bhI avizvasanIya bAta hai, abhimAna se kahI huI bAta hai, binA soce-samajhe kI hui evaM 1. kha- 0vyAmapipanna0 /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ -tattvopaniSad - nItyullaGghanaparamiti bRhadadhikamucyate / tathApyetanmama vizvAsaH, yat trayo'pi yadi syustadA te'pi na mAM vinA, matsahitA evetyAzayaH, madvinA tu dvAveva bhaviSyata ityatidaurlabhyaM parIkSakANAm, prAyaH sarveSAM vicArAlasatvAditi hRdym||19|| itthaM ca bAdhakAbhAvAdyuktirikteSvapyanalpAdaraH, tatazca yattacchAstrasRSTinA sarvajJatulyatetyatrAha purAtanairyAni vitarkagarvitaiH, kRtAni sarvajJayazaH pipAsubhiH / ghRNA na cet syAnmayi na vyapatrapA, 42 1 tathAhamadyaiva na ced dhigastu mAm ||20|| vividhA viparItAH yuktiviruddhA vA tarkAH - vitarkAstairgarvitaiHnIti kA atikramaNa karanevAlI bAta hai, bahuta baDI bAta hai, yaha bhI AzcaryakArI hai| magara maiM itanA to z2arUra kahanA cAhU~gA ki ve tIna bhI mere sivA~ na hoNge| yAni ki mere alAvA to do hI hoMge, kyoMki parIkSaka to ati ati durlabha hai| sArI duniyA to A~kha baMdha karake hA jI hA karane meM hI vidvAna hai / / 19 / / - - isa taraha parIkSakoM ke abhAva meM nirbhayatA se jise jo jI cAhA vo zAstro meM likhA diyA / aMdhazraddhAlu jagata una zAstrakAroM ko hI sarvajJa mAnane lgaa| aise zAstra racane meM koI duSkaratA nahIM thI, yaha kahate hai vitarkoM se garvita, sarvajJa yaza ke pyAse aise prAcInoM ne jo kiyA, usa taraha maiM Aja hI kara sakatA hU~, yadi mujha meM dayA yA lajjA na hotI to, yadi ( maiM aisA ) na ( karU~ to ) mujhe dhikkAra ho ||20|| - vividha yA yuktiviruddha tarkoM se purAtanoM ne apane Apako sarvajJa kahalAye aisI kIrti kI tRSNA se jo zAstra banAye, vaise zAstra to
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvopaniSad 43 abhimAnibhirayaM sarvajJa iti yazo mugdhalokakRtaM tatpipAsubhiH - tatsatRSNaiH purAtanairyAni zAstrANi kRtAni, adyaiva - anAyAsena lIlayaivAlpasamayenaiva tathA - tAdRzAni zAstrANi kartumahaM kssmH| kriyantAM tItyatrAha - na cenmayi ghRNA - mugdhajagajjIvAnukampA, na cecca vyapatrapA - anyataH trapA lajjA apatrapA (haima), vizeSeNApatrapA vyapatrapA - sarvajJakIrtitRSNayA jagadrohapAtakabhiyA sazUkatvena ca gurvAdiziSTajanebhyaH sljjtaa| dvayametanmama tAdRzazAstrasarjane baadhkmityaashyH| na cet karomi tadA satyAmapi zaktau sarvajJayazovaJcitaM mAM dhigastu - iti vakroktiH, prokssaakroshshceti||20|| athAlamanenAtmavikrozanena bhUyatAM bhavatA'pi sarvajJenetyatrAha - kRtaM na yat kiJcidapi pratarkataH, maiM Aja hI binA AyAsa banA sakatA hU~, yadi merI jagata ke jIvoM prati dayA yA pApasevana meM lajjA na hotI to| yAni maiM sarvajJa hU~, aisI kIrti mujhe mile, isa tRSNA se kahI mujha se vizva kA vidroha karane kA pApa na ho jAye, isa bhaya se tathA maiM dhRSTatArahita hU~, ataH vaisA pApa karane meM guru Adi ziSTa janoM se lajjA kA bhI anubhava karatA huuN| ye do cIz2a hI mujhe aise zAstra ke nirmANa karane se roka rahI hai| are... maiM ye kyA kara rahA hU~, itane saste meM itanA bar3A gaurava mila rahA hai, aura maiM use gavA rahA hU~.... oha.... mujhe dhikkAra ho| isa taraha vakrokti- vyaMga vacana se purAtanoM ke doSa prati divAkarajI parokSa Akroza vyakta kara rahe hai||20|| yadi koi kahe ki, bhAi, isa taraha apane Apako kyU~ dA~Ta rahe ho ? Apa bhI unakI taraha sarvajJa bana jAo nA ? isakA uttara dete hai - utkRSTa tarka ke binA kiyA haA zAstra bhI unhIM zAstroM kI 1. kha- kRti ca ytki0|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 sthitaM ca teSAmiva 'tanna saMzayaH / 2 kRteSu satsveva ca lokavatsalaiH - tattvopaniSad - 8 kRtAni zAstrANi gatAni connatim // 21 // na saMzayaH, bhavadabhiprAyo'pi kathaJcitsamIcIna evetyaashyH| pratarkaHutkRSTayuktiH, tato yacchAstrAbhidhAnaM na kRtam, tatazca yuktivikalam, ata eva yatkiJciditi / tadapi teSAmiva sarvajJayazaH pipAsukRtagranthAnAmiva sthitam - mugdhaloke pratiSThAM prAptam / tatazcopAdeyaM bhavadabhiprAyeNa taadRggrnthsrjnmiti| kintu nAyamekAntaH, tAdRggrantheSu kRteSu vihiteSu satsveva janakalyANakAmibhiH zAsana - trANazakti - yuktAni paramArthazAstrANi kRtAni - taraha pratiSThA pAyA hai, isameM koI saMdeha nahIM / yaha zAstroM hote hue bhI janakalyANa premIoM ne zAstroM race, jo unnati ko pAe hai / / 21 / / hA~, isameM koi saMzaya nahIM, ki jo kucha bhI prakRSTa tarka utkRSTa yukti ke binA zAstra kiyA gayA hai, vo una sarvajJa mAne jAne vAloM ke zAstroM kI taraha pratiSThA pAyA hai| isa liye Apa bhI mujhe aise zAstra racane ke liye prerita kare ye ApakI dRSTi meM ucita hI hai| magara aise zAstra pratiSThA pAte hI hai aisA ekAnta nahIM hai| maiM Apako eka bAta kaha denA cAhatA hU~ ki aise zAstra banAe hue hote hI janakalyANakArIoM ne vAstava zAstroM kA nirmANa kiyA, jo tarka aura yukti se paripUrNa the| jo zAsana karake rakSA kare vahI vAstava zAstra hai - zAsanAt trANazaktezca zAstram | aise zAstra bhI unnati ko pAye, AdaraNIya aura AcaraNIya bane, kalyANa ke hetu bane, kyoMki jagata meM parIkSaka, tattvajijJAsu evaM satyAnveSIoM kA sarvathA abhAva nahIM 1. ka, kha - taM na / 2. kha- vva hi lo0 / --
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvopaniSadgrathitAni, atha ca te'pyunnatiM gtaani| yato duSkAle'pi na tttvpipaasvtyntaabhaavH| tadAdRtireva tattvata unntiH| na copayujyate tattvacintAyAM mugdhaabhipraayH| evaM ca lokavatsalapadavIcaro'haM niHspRho mugdhvishvvitiirnnsrvjnytvaadiyshsiiti||21|| saiva padavI svaparakuzalajananI, aparA tu yazaHpipAsA pIDAvivAdAdikAluSyakarItyAha - jaghanyamadhyottamabuddhayo janA, mhttvmaanaabhinivissttcetsH| vRthaiva tAvadvivadeyurutthitA, dizantu labdhA yadi ko'tra vismayaH ? / / 22 / / matijJAnAvaraNIyakSayopazamavizeSatAratamyApAditajaghanyAdimatayo janA hai| aise ziSTapuruSoM se mAnyatA pAnA vahI pAramArthika unnati hai| usake sAmane sArI duniyA kA bhI yadi viruddha abhiprAya ho, to bhI usakI koi kiMmata nhiiN| isa liye maiM sarvajJa jaisA banake pUjA pAu~, isa liye yuktirahita zAstra banAne maiM Aja bhI taiyAra nahIM huuN| maiM to unhI janakalyANakArIoM ke mArga para calanA cAhatA huuN| / / 21 / / vahI mArga sva-para kA kalyANa karatA hai, anya to yaza kI tRSNA se honevAlI pIDA ko utpanna karatA hai, evaM vivAda Adi kI kaluSatA paidA karatA hai| yahI bAta kahate hai___ mahAnatA ke abhimAna se akkaDa mana vAle, jaghanya-madhyamautkRSTa buddhivAle, vivAda ke liye sajja, aise loga vyartha hI vivAda karate hai| tattvajJa jana batAye yadi yahA~ koi vismaya ho||22|| jitane mastiSka utanI hI buddhiyA hotI hai| sabake apane apane abhiprAya hote hai| usame bhI matijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama kI
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ -tattvopaniSadvibhinnAbhiprAyAH, muNDe muNDe matirbhinneti niityaa| te ca sarve'pi sarvajJaMmanyA mahattvAkAGkSiNo'bhimAnamathitAH sanmAnecchavazva svamevotkRSTaM khyApayantastattvavimukhAH pareSu svAbhiprAyAGgIkAraNabaddhakakSAH parasparaviruddhamutthitAH - vAksaGgrAmasajjAstAvad vivdeyurev| sa ca vivAdo vyarthaH, anyatamasyApi jayecchAnivartanaparAjayasvIkArayoH klpaante'pysmbhvaat| athaivaM sthite bhavanta eva dizantu - kathayantu, yadi bhavatAM madhye ko'pi labdhA- tattvAvagamalAbhavAn tattvajJa iti yaavt| yadyatra ko'pi vismayaH, kimapyatrA''zcaryam, etAdRkparisthitau tu vyarthaH sadAtanazca vivAda eva, nAnyat kiJcit - ityessaamnruupmeveti||22||| taratamatA se kisIkI jaghanya, kisIkI madhyama aura kisIkI utkRSTa medhAzakti hotI hai| magara saba khUda ko sarvajJa mAnate hai, sabako mahAna dikhalAnA hai| sabako abhimAna hai, sanmAna pAne kI kAmanA hai, aura eka dusare ke virodha meM khar3e hokara bekAra kA vivAda-jhagaDA karate rahate hai| kintu vivAda vyartha hai kyU~ ki donoM ko jitanA hI hai aura parAjaya kA svIkAra karanA hI nahI hai| kalpAnta meM bhI ve apane isa nizcaya se pIche haTa nahIM karanA caahte| __ ve khUdako hI mahAna kahate hai, tattva se vimukha hai, dusaroM ko apanA abhiprAya svIkAra karAne meM mazgula hai| kaisI vicitratA ! Apa hI batAiye, yadi ApameM koi labdhA - tattvajJAnI ho| kyA aisA vivAda ho usameM koI Azcarya hai ? jahA~ hara koI apane Apako sarvajJa hI samajhate ho aura eka dusare para apanI bAta Thoka Thoka ke biThAne kI abhilASA aura prayatna ho| tattva kI koi paravA na ho aura sabako hI nAyaka bananA ho, usa paristhiti meM vivAda ke alAvA aura ho bhI kyA sakatA hai ?
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvopaniSad naivaM kimapi phalamanyatra saGklezAditi tattvAnveSaNameva zreya iti tadviSayamupadarzayannAha - avazyameSAM katamo'pi sarvavi jjgddhitaikaantvishaalshaasnH| sa eSa mRgyaH smRtisUkSmacakSuSA, tametya zeSaiH, kimnrthpnndditaiH?||23|| eSAmiti buddhisthasarvadarzanaprarUpakANAm, teSAM madhye katamo'piko'pyeka eva sarvajJaH, parasparavirodhe'nyatamasyaiva tttvsmbhvaat| kimasya lakSaNamityatrAha - jagaddhitaikAntam- vizvakalyANa evaiko'nto nizcayo yasya tt| tathA vizAlaM zAsanaM yasya sH| vizAlamiti vistiirnnm| vivAda bhI zAzvata hI hogA aura yaha una logoM ke anurUpa hI hai||22|| isa taraha vivAda karane meM koI bhI phala nahI, sivA~ ki sngklesh| isa liye vivAda chor3akara tattva kI khoz2a kare yahI zreyaskara hai| yaha khoz2a kaise karanI usa para digdarzana karate hai - ____ avazya ina meM se hI koi eka sarvajJa hai, jisa ke zAsana meM vizvakalyANa kA nizcaya hai, jisa kA zAsana vizAla hai| smRti aura sUkSmadRSTi se isa sarvajJa kA anveSaNa karanA caahiye| use pAkara, avaziSTa, anartha karane meM nipuNa, aise janoM kA kyA kAma hai ? / / 23 / / ___ hamAre sAmane jagata ke sabhI darzana ke praNetAoM khar3e hai aisA dhyAna kro| ye sabhI mahAnubhAvoM ko dekho| basa, inhI mahAnubhAvoM meM se eka hI sarvajJa hai, yaha bAta nizcitta hai kyU~ ki paraspara virodha hone se eka hI tattva(satya) ho sakatA hai| sarvajJa hI vizva kA kalyANa karatA hai| usakA hI zAsana vizva meM hitakara hai, aura unake zAsana ne hi jagata kA hita karane kA eka mAtra nizcaya kiyA hai| (eka hI hai anta = nizcaya jisakA vaha ekaant|) yahI zAsana vizAla hai
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvopaniSad udaaraashymityrthH| na yatra matsarAdi, vivAdaH, prasahyakaraNam, kasyacinmarmadyotanaM vaa| na hi jagati sarvathaiva kimapyasatyam, iti parokte satyatvaprayojakamanveSya tadvacanasamAdhAnaM yatra, na tu khaNDanaikavRttitA, tat khalu vishaalshaasnm| tatra tu sarvanayasamanvayaH, srvjiivjiivnsvaatntrym| mAnasapIDAyA api parihAraH, suukssmtmaahiNsaarthmkhilvishvsuukssmtmjiivspssttniruupnnm| na yatra svakIyaparakIyetyAdikSudratA, ata evaiko'pi jIvo na tatkAruNyaviSayApavAdaH / tadidaM vizAlaM shaasnm| na khalu tAdRzajagaddhitaikAntavizAlazAsanapraNetA'sarvajJo bhavitumarhaH / tatazca sarvadarzanasiddhAntAdhyayanena tatsmRtisthApanena sUkSmadRzAnveSaNena ca 48 vistIrNa hai, udAra hai, bar3A dilavAlA hai| yahA irSyA aura matsara kI bhAvanA nahI, yahA vivAda - jhagar3e kI preraNA nahI / yahA~ kisI ke marma kA udghATana nahIM hotaa| yahA~ to sabake abhiprAya ko sanmAna dene kI vRtti hai| koi na koi dRSTi se to hara koI vyakti saca hotI hai| usI dRSTi se usakA abhiprAya samajane kI koziza kI jAtI hai| kisI kI bAta ko tor3A nahI jaataa| kisI ko mAnasika bhI duHkha na ho isakA vizeSa rUpase khayAla rakhA jAtA hai| sUkSma jantu kA bhI jahA~ jIvanasvAtantrya hai, mAnasika pIDA kA bhI jahA~ spaSTa niSedha hai, aisI ahiMsA ke pAlana ke liye isa virATa vizva ke hara kisI kisama ke jIva kA yahA~ sUkSma se sUkSma nirUpaNa kiyA gayA hai| jisa zAsana meM yaha parAyA hai aisI kSudratA nhii| jisa zAsana kI karuNA ke viSaya meM vizva kA eka bhI jIva bAkI na ho..... yaha hai vizAla shaasn| aise kalyANakArI vizAla zAsana kA prarUpaka sarvajJa ke sivA~ aura kauna ho sakatA hai ? basa, hame sabhI darzanoM kA gaharA abhyAsa karanA hai, sabhI siddhAntoM ke sAra ko hamArI smRti meM dhAraNa karanA hai aura sUkSma dRSTi se
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvopaniSad - sulabhaiva sarvajJAvagatiH / tadidaM tattvAnveSaNam, satyasaMzodhanam, pratibhAphalam, mAnavatvAdisArthakyaM ca / , cettajjJAnaM tadA kRtaM zeSairazeSairapi na yeSu kalyANakAryakSamatA, na cApi tAdRzavizAlatA, kevalamasacchraddhA, matsarAdi, vivAdazca taiH kiM naH prayojanam ? te tvanarthakaraNa eva vipazcita iti kRtamebhiH / athAtaH paraM paramalakSyaM sa eva sarvajJa iti / / 23 / / nanu svadarzanavinizcaya eva kriyatAm, kimaparairityatrAha yathA mamAptasya vinizcittaM vaca stathA pareSAmapi tatra kA kathA ? 49 una mahAnubhAvoM meM se sarvajJa ko DhU~Dha nikAlanA hai... basa yahI hai tattvAnveSaNa.... yahI hai satya kI khoz2a.... yahI hai buddhimattA kA phala ..... yahI hai isa jIvana kI sArthakatA.... aura usa sarvajJa ko hama pahacAna le aura use pA le, to phira dusaroM kA hame kyA kAma hai| jahA~ kalyANa karane kA sAmarthya nahIM vizva ke jIvoM kA pUrA jJAna bhI nahIM - jahA~ dRSTi kI saMkucitatA hai- vizAlatA nahIM - jahA~ vivAdakalaha yA aMdhazraddhA kA hI z2ora ho, jahA~ IrSyA Adi doSoM hai, jahA~ anartha karane meM hI pAMDitya ho, unakA hame kyA prayojana ? Aja se vaha sarvajJa hI hamArA lakSya ho, usakI prApti hI hamArA jIvana kA dhyeya ho / | 23 || are bhAi, sabako jAnane kI kyA jarUra hai, apane apane darzana kA abhyAsa kara lo aura usakA nizcita jJAna prApta kara lo, itanA hI kAphI hai| isakA uttara dete hai jaise mere Apta kA vacana mujhe vinizcita hai, usI taraha dusaroM ko bhI hai, vahA~ kyA~ kahanA ? Agraharahita citta se unake ( vacana kI) parIkSA karanI cAhiye, parIkSA karanI ucita hai, isa artha kI - --
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 -tattvopaniSad parIkSyameSAM tvaniviSTacetasA, parIkSyamityartharucirna vnycyte||24|| yathA madabhimatAptavacanaM mama madabhiprAyeNa vinizcitaM tathA pareSAmapi svAbhimatAptavacanamiti nAtra vaacym| siddhe saadhnvaiyrthyaat| api tvanabhiniviSTamanasA rAgAdiparihAreNa pakSapAtavimuktamadhyasthahRdayenaiSAM sarveSAmAptAbhimatAnAM vacanaM parIkSyam, yuktibhirvicAraNIyamiti mmaashyH| nanu kimprayojano'yaM mahAn yatna ityAha yato parIkSyam, tata eva svIkAryamityetadarthe yasyAbhiruciH, sa na vaJjyate, sa asadadhvagamanAyAsena phalaviraheNAnarthasampAdanena ca vaJcito na bhavatIti hRdym||24|| tAdRzarucivikalAnAmabhyupagamApohabIjaM pakSapAtamAtramityAha - rucivAlA vaJcita nahIM hotA hai||24|| jisa taraha mujhe mere darzana ke prarUpaka kA vacana jJAta hai, usakA abhyAsa karake usakA jJAna maiMne vizeSarUpa se nizcita kiyA hai, usI taraha anya janoM ne bhI apane apane AptapuruSa ke siddhAntoM ko jAnA hai| usakI maiM bAta nahIM kara rahA huuN| isa viSaya meM kahane kI AvazyakatA bhI nahIM hai| merA nivedana to yahI hai kI apane darzanasahita sabhI darzana kA mAdhyasthatApUrvaka pakSapAtarahita yuktioM se parIkSAtmaka adhyayana ho| yadi koi prazna kare ki 'itanA yatna kyU~ kiyA jA rahA hai?' to uttara hai ki 'mujhe parIkSA karake hI svIkAra karanA hai' isa hetu jise abhiruci hai, vaha kabhI pratArita nahIM hotA hai = asthAna yA galata rAste meM prayAsa nahI hotA, use phala kA viraha nahI hotA aura anartha kI prApti nahI hotii||24|| __ jinheM parIkSA karane kI ruci nahI hotI ve svapakSasvIkAra aura parapakSa kA apalApa karate hai| yaha karane kA kAraNa sirpha pakSapAta hI 1. kha- 0tsaaN|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 / - tattvopaniSadmayedamabhyUhitamityadoSalaM, na zAsturetanmatamityapohyate / tathApi tacchiSyatayaiva ramyate, kRtajJataiSA jltaa'lpsttvtaa||25|| - matamidaM mayAbhyUhitam - abhyastam - tarkitam - svIkRtaM veti - tasmAdidamadoSalaM - doSaM lAti - gRhNAtIti doSalaM sadoSamityarthaH, na tathetyadoSalaM nirdoSamiti hRdym| evaM ca svamatasvIkAraprayojakaM mamatvamAtram, na tu tattvAnvitatA paramArthanirdoSatetyuktaM bhvti| tathaitanmataM na zAstuH - na madabhimatA''ptasyeti - tasmAdapohyatenirAkriyate naiva svIkriyata iti| evaM ca tadapohanibandhanamapi na tattvavaihai, yaha batAte hai - maiMne isakA aMgIkAra kiyA hai, isa lie yaha nirdoSa hai| yaha mere zAsaka kA mata nahIM hai, isa lie yaha sadoSa hai| phira bhI zAsaka kI ziSyatApUrvaka hI ramaNa karate hai| yaha kRtajJatA hai, jar3atA hai aura alpasattvatA hai||25|| 'isa darzana ko maiMne svIkArA hai, maiMne isa para vimarza kiyA hai, maiMne isakA abhyAsa kiyA hai, mujhe isa para anurAga hai isa liye yaha nirdoSa hai' aisA mAnA jAtA hai, aura 'yaha mere zAsaka kA mata nahIM' itane hI kAraNa se usakA nirAkaraNa kiyA jAtA hai| (doSa ko letA hai = dosslm| doSa ko nahI letA = adosslm|) isa taraha svapakSasvIkAra aura parapakSa ke inkAra kA rahasya pakSapAta, moha evaM mamatva hI hotA hai, svadarzana kI tattvasaMpannatA-nirdoSatA aura paradarzana kI tattvavikalatA - sadoSatA nhiiN| isa taraha vaha tattvavimukha hai, ataH apanA asatya zAstra bhI svIkAratA hai evaM yuktiyukta parazAstroM kI upekSA karatA hai| zAyada vyakti isa bAta ko samajhatA bhI hai, phira
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 -tattvopaniSadkalyaM sadoSatA vA, api tu prkiiytvmaatrm| tatazca tattvavaimukhyena yatkiJcitsvakIyAdareNa yuktiyuktamapi prkiiymupekssyte| tathApi- itthaM ca jAnAno'pi svazAsakoktidaurbalyaM tacchiSyatva eva ramaNaM karoti, kadAcij jJAtatattvo'pi svazAsakopakAraM tatkRtayatkiJcitsaujanyaM jAnan - suSThu smaran kRtajJatayA tattvavikalamapi taM sarvajJaM matvA puujyti| aucityaM tu sarvatra paramakartavyam, paraM tattvAnveSaNe kRtajJatA nAmAnaucityam, tatazca dosso'ym| ___ tattvaparAGmukhatayA paramparAgatadAyamiti jddtaa| tattvAnurAge'pi bhI vaha apane zAsaka kI ziSyatApUrvaka hI ramaNa karatA hai, use apanA darzana kaisA bhI ho, usake hI anuyAyI bane rahanA pasaMda AtA hai| __aisI dazA para zoka karate hue kahate hai - yaha unakI kRtajJatA hai, zAsaka ne jo ehika upakAra kiyA use jAnate hue, hamezA ke liye usa upakAra kI pratikRti ke rUpa meM aise hI jIvana jInA hai ki zAsaka ke vacana yuktivikala hote hue bhI unheM sarvajJa mAnakara unakI ArAdhanA karanA, tattva kI aisI kI taisI karake, jaise paramatattva mila gayA ho vaise unakI bAtoM meM hA jI hA karanA, yaha hai kRtjnytaa| vAstava meM tattvAnveSI ko kar3A parIkSaka bananA par3atA hai| ucita sadAcAra (aucitya) to avazyatayA karanA hI cAhie, magara usake atireka meM tattva kI upekSA nahI kara skte| isa bhUmikA meM kRtajJatA kI mukhyatA eka doSa bana jAtA hai, anaucitya bana jAtA hai| tattva kI paravA hI na karanA aura jo calA AyA hai, use hI pakar3a ke baiThA rahanA to jar3atA hai| kabhI kabhI aisA ho jAtA hai ki tattvAnurAga bhI ho, tattva ke anuyAyI bananA pasaMda bhI ho, jIvanabhara ArAdhita mArga chor3ane kI kAmanA bhI ho, magara aisA karane meM Dara lagatA hai, vo cAhe gurujanoM kA ho yA samAja kA, Apatti kA ho
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ (r)- tattvopaniSad - 53 gurvAdilajjayA'payazobhItyA vaa''dRtaaprihaaro'lpsttvtaalinggm| tritayametat tattvasaJcarasaJcaraNAntarAya iti||25|| tAdRzakRtajJatAdimataH parIkSA'pi doSAyetyAha - idaM pareSAmupapattidurbalaM, kathaJcidetanmama yuktmiikssitum| athAtmarandhrANi ca sannigUhate, _ hinasti cAnyAn kathametadakSamam ?||26 / / parIkSAyAmapi pakSapAtina etAdRzavimarzaH-yadutedaM sthAnaM pareSAM siddhAnte upapattidurbalam - yuktyakSamam, kiM sarvathA ? netyAha kathaJcit, idamuktaM bhavati, yena kenApi prakAreNAtropapattidurbalatA, tatazcainAmanveSya mayA te yA apayaza kA, magara ve tattva ke mArga para nahIM A sakate - yaha hai alpsttvtaa| isa taraha kRtajJatA, jar3atA aura alpasattvatA tattvaprApti meM vighna bana jAte hai||25|| ye tIna vighna se bAdhita vyakti kabhI parIkSaka banane jAya to bhI doSa kA hI sevana karatA hai, yaha kahate hai - paravAdIoM kI yaha bAta kathaJcit yuktiyukta nahIM hai| mujhe isa para vimarza karanA caahie| isa taraha apane mata ke doSoM ko chipAtA hai aura dUsaroM ke zAstroM kA pratikSepa karatA hai| yaha kaisA mAtsaryapUrNa vyavahAra !||26|| __vaha parIkSaka banake paradarzanoM kA thoDA-bahuta abhyAsa karatA hai aura socatA hai ki paravAdIoM kI ye bAta kathaJcit yuktivikala mAlUma hotI hai, vicAra karane para yaha bAta tUTa kara cakacUra ho jAtI hai| to mujhe isa para vimarza karanA cAhie, isa bAta ko gaura se dekhanA ucita hai| aisA socake paravAdIoM ke pratikSepa ko dhyeya banA kara parIkSA ke bajAya vivAda meM upayogI doSAnveSaNa meM magna ho jAtA hai|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 -tattvopaniSad - hantavyAH / etadevAha - mamedaM sthAnaM karkazatarkadRzA draSTuM yogyamiti / yadvA kathaJcito'trAnvayaH, tatazca yena kenacit pathA'pi mayA'tra paruSasamAlocanA kAryeti / atha dRSTasvamatadoSaH parapreritasvamatayuktidurbalatvo vA''tmarandhrANisvadarzanasiddhAntavirodhAdi - doSAn sannigUhate - sarvAtmanA tadgopanAdRto bhvti| anyAMzca - paravAdino niHzaGkaM hinasti - aruntudairdoSAviSkArairatyantaM dUnotIti kathametadakSamam ? na vidyate kSamA saujanyaM yatreti - akSamam - mAtsaryapUrNa kRtyam, kathametadityatyasamaJjasadarzanodbhUtaH khedodagAraH / evaM ca mAdhyasthyazUnyasya tattvAnveSaNamapi tattvato dossaanvessnnm| so'yaM 'vane'pi doSAH' nyaayaapaatH||26|| athavA kathaJcit kA anvaya Age karo to artha isa prakAra hogA kathaJcit= koi bhI prakAra se mujhe parazAstroM kI kaThora samIkSA karanI cAhie, arthAt doSAnveSaNa karanA cAhie / magara kabhI svadarzana meM kSati mahasUsa ho yA koi svadarzana kI yuktivikalatA batAye, to pUre prayatna se Atmarandhra apane mata ke doSoM ko chipAne lagatA hai| apane bar3e bar3e doSoM ko naz2araaMdAja karatA hai, aura dUsaroM ke choTe doSa yA doSAbhAsa para pUrI zakti se prahAra karatA hai| - - - yaha kitanI akSama kSamArahita matsarapUrNa vRtti ! yadi madhyasthatA na ho, to parIkSA bhI vivAda aura vAksaGgrAma bana jAtA hai, aura tattvAnveSaNa ke bajAya doSAnveSaNa ho jAtA hai| isa taraha yahA~ yaha nyAya kA avatAra hotA hai ki- bhogI AtmA kI tapovanasthiti bhI doSavRddhi kA hI kAraNa banatI hai / / 26 / / 1. 'kathaJcit' padasya SaSThyA nirdezo'yam / - -- -
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvopaniSadatha madhyasthatattvAnveSiparIkSakoccatamacittavRttimAha - duruktamasyedamahaM kimAturo ? mamaiSa kaH ? kiM kuzalojjhitA vayam ? guNottaro yo'tra sa no'nuzAsitA, manoratho'pyeSa kuto'lpacetasAm ? / / 27 / / purAtanapremI svasiddhAntadoSAn sannigahate, ayaM tu na tatheti sphuTameva yathArthaM brUte, tadevAha - duruktamasyedam, yadyapi macchAsakavacanamidaM tathApi yuktiviklmiti| atha purAtanagRhyAstaM zikSayanti-nIcairvada, kiM bravISi ? brahmavacanamidam, tatazca svIkaraNIyameva, nAtra tarkAvakAza ityatrAha - ahaM pakSapAtazUnya evaM mAdhyasthyapUrNa tattvAnveSI kI uccatama cittavRtti to aisI hotI hai - usa kA yaha vacana doSayukta hai, kyA~ meM rogI hU~ ? yaha merA kauna lagatA hai ? kyA~ hama kalyANa se vaMcita hai ? 'yahA~ jo guNoM meM zreSTha (ho) vahI hamArA anuzAsaka (ho)', aisA manoratha bhI alpabuddhioM ko kaise (ho sakatA hai)?||27||| hamane dekhA ki purAtanapremI apane siddhAnta meM doSa dikhe to use chipAne kA prayatna karatA hai, magara tattvapremI to usake jaisA nahI, isa liye spaSTatayA jaisA dekhA vaisA hI batA detA hai| jaise ki yahA~ kahA- bhale hI yaha mere zAsaka kA vacana hai, tathApi yaha durukta hai - yuktirahita hai - apramANa hai| __yaha sunakara purAtanapremI bhar3aka jAte hai, aura use kahate hai, are, dhIre bolo, yaha tuma kyA bolate ho ? yaha to parabrahma kA vacana hai| isakA kisI bhI hAlata meM svIkAra hI karanA hai| isameM tarka-vitarka 1. ka,kha- 0msyaitdhN|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvopaniSad - 56 kimAturaH ? kimahaM vAtakI sannipAtagrasto vA yaj jAnannapi viSaM pibAmi, tathA ca duruktatvena parihAryamevaitaditi / punarapi tamanunayanta AhuH tvatpitRpitAmahAdinikhilaparamparApUjyo'yam, tamadhikSipan kiM na lajjase ? tatrAha mamaiSa kaH ? na kazcidityAzayaH, tattvAnveSaNe pitrAdisambandhasyApi vismaraNArhatvAt / na hyasarvajJe doSAsambhavaH, tatazca pitaryapi paricaryAdyeva prazasyam, na tu sarvajJatAdarzanamiti / atha yAdRzastAdRzo vA'pyayamevAsmAkamAptaH, ayameva sarvathA''rAdhyaH, kA koi avakAza nahIM / tattvazodhaka isakA uttara dete hue kahatA hai- 'kyA maiM roga se bhraSTamativAlA hU~ ? kyA mujhe pAgala kutte ne kATA hai ? kyA maiM jAnabUjhakara jhahara pI lU~ ? jo yuktirahita hai zata pratizata galata hI hai use maiM kaise mAna lU~ ? isakA to tyAga hI ucita hai / ' - - -- -- phira use manAte hue kahate hai, are bhAi, tumhAre pitA - pitAmaha Adi sArI vaMzaparaMparA ke ye pUjya hai, unakA adhikSepa apamAna karane meM tumhe lajjA nahIM AtI hai ? tattvaruci uttara detA hai ye mere kauna lagate hai ? yAni kI koi bhI nhiiN| kyU~ ki tattvAnveSaNa meM pitA Adi koi bhI saMbaMdha kA smaraNa bAdhaka hotA hai, kyoMki usase satya kI khoja prAmANika taura para nahIM ho sktii| jo sarvajJa nahIM usameM doSa kyU~ nahIM hoMge ? aura yuktirahita bAte karanevAlA sarvajJa kaise ho sakatA hai ? isa liye pitA ho yA pAramparika iSTadevatA unakI sevA ucita sanmAna hI kartavya hai, nahIM ki unameM sarvajJatA kA drshn| sarvajJa to vahI hai ki jisake vacana parIkSA se uttIrNa ho kara unakI yuktipUrNatA evaM yathArthavAditA kA paricaya de rahe hai| yaha sunakara purAtanapremIoM svasthatA kho baiThate hai, aura bola uThate - --
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvopaniSad - asyaivoditamAdaraNIyaM cetyatrAha - kiM kuzalojjhitA vayam ? tathA kRte ca vayaM kuzalam -kSemam, kalyANamiti yAvat, tenojjhitAstyaktA eva syuH, viphalatvAdasthAnAbhiyogasyeti hRdayam / kastarhi bhavato'bhisandhirityatrAha, atra jagati yo guNottaro yathArthavAditAdiguNaiH sarvApekSayA zreSThaH, sa Apto asmAkamanuzAsitA - hitazAsakaH zivamArgadarzako bhavatu - ityeva mamAzayaH / - - tadevaM tattvAnveSisphuTAbhiprAyamuktvA taditaraistulanAM karoti - alpacetasAM mandadhiyAM - hInasattvAnAmiti yAvat, eSo'nantarodito manoratho'pi tadanurUpakriyAzUnyo'bhilASo'pi kutaH ? na kutazcit tanmanorathasyApi tttvrucihetuktvaaditybhipraayH|| 27 / / hai, dekho, jyAdA bhASaNa mata karo, jaise bhI ho yahI hamAre paramezvara hai, sarva prakAra se hame unakI hI ArAdhanA karanI hai, unake hI vacana kA Adara karanA hai| satyapremI javAba detA hai kyA maiM kuzalojjhita hU~ ? kyA mujhe kalyANa se dUra jAnA hai ? kyoMki aisA karane para kalyANa mujhe chor3a deNge| maiM sahI rAha ko jAnate hue bhI unmArga para calakara duHkhI honA kyU~ cAhU~ ? ye muz2ase haragIjha nahIM ho sakatA / nirAza ho kara purAtanapremI use puchate hai ki, to aba tuma kyA cAhate ho ? parIkSaka makkamatA se kahatA hai - jo guNottara ho - apanI yuktisaMpannatA - yathArthavAditA Adi guNoM se sAre vizva meM zreSTha ho vahI mere anuzAsaka ho, vahI mere kalyANa ke mArgadarzaka ho, vahI mere ArAdhya paramezvara ho, yahI merI bhAvanA hai, yahI merA nizcaya hai| divAkarajI kahate hai, tattvarucikA yaha jo abhiprAya hai, jo nizcaya hai, aisA manoratha bhI maMdabuddhi kA nahIM ho sktaa| tattvamArga para jAne kI bAta to dUra rahI, usakI abhilASA bhI jar3a aura sattvahIna jIvoM ke liye nAmumakIna hai| kyU~ ki aisI abhilASA bhI mAdhyasthya, -
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 -tattvopaniSad-4 na ca gauravameva duSTamiti me matiH, kintu tabIjaviveka Avazyaka iti spaSTayatina gauravAkrAntamatirvigAhate, kimatra yuktaM kimyuktmrthtH| guNAvabodhaprebhavaM hi gauravaM, kulAGganAvRttamato'nyathA bhvet||28|| purAtanasvAbhimatAptaviSayaM gauravaM - pUjyabaddhiH, tenA''krAntA samantAd vyAptA matiryasyeti gauravAkrAntamatiH, tata eva nirviveko na vigAhate - na vivecayati yat kimatra-svaparasiddhAnte arthato yuktamucitaM yuktisahamayuktaM vaa| zabdatastu sarvamapyavicAritaramyamityarthata ityuktm| tattvajijJAsA evaM tattvAnurAga ke binA sambhavita nhiiN||27|| purAtanoM para gaurava rakhanA yahI duSTa hai, aisA maiM nahI khtaa| kintu gaurava kahA~ karanA, aura kahA~ nahI, isakA viveka Avazyaka hai| yahI kahate hai - gaurava se AkrAnta mativAlA 'yahA~ kyA artha se yukta hai aura kyA nahI' yaha nahIM soctaa| (tAttvika) gaurava to guNoM ke jJAna se hI utpanna hotA hai| aura isase bhinna to kulAGganA kA vRtta bana jAegA ||28|| purAtana - apane mAne hue Apta ke upara gaurava - pUjyabuddhi se jisakA hRdaya bhara gayA hai, vo soce binA hI unake vacana para zraddhA kara letA hai| usa gaurava se bhare hRdaya meM viveka kI tanika bhI jagaha nahIM rahatI, isa liye vo isa bAta para dhyAna hI nahI detA ki isa vacanoM meM kyA yukta hai? kyA yuktisaMpanna-ucita-yathArtha hai aura kyA ayukta hai ? kyA yuktirahita evaM anucita hai ? yaha vicAra 1. kha- 0kraantimti0| 2. ka- prativaM /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvopaniSad tathA ca svAbhimatAptagauraveNa sarvamapi taduktaM yuktamevetyabhinivezena nizcinoti na tu samyakparIkSotthavivecanena / parApohe'pi tadgauravamevAsya nibandhanamiti sphuTameva taadRshgaurvpryukttttvvaimukhym| kiM tarhi sadgauravabIjamityAzaGkyAha- guNAvabodhaH - yathArthavAditA rAgadveSavinirmuktatA - paramakaruNA - prazAntamUrtitetyAdilokottaraguNajJAnaM tena prabhava utpattiryasya tad guNAvabodhaprabhavam, hi yataH pAramArthikaM gauravam - kasmiMzcidApte pUjyabuddhiH / atha yatkiJcinnibandhanamapi gauravamastu, ko doSa ityArekAyAmAha bhI artha kI dRSTi se honA cAhie, kyoMki zabda to sabhI suMdara hI hote hai, jaba taka unake artha kA vimarza na kiyA jaae| isa taraha mere Apta ke vacana yukta hI hai, aisA vo nizcaya karatA hai, usakA mUla acchI parIkSA se udbhUta viveka nahI hotA, magara gaurava se janita abhiniveza hotA hai| isI taraha paradarzana ke siddhAnta ayukta hai isa nizcaya kA mUla bhI apane Apta kA gaurava hI hotA hai| isa taraha tattvAnurAga gauNa banatA hai aura svAbhimata Apta kA gaurava mukhya banatA hai| isa taraha tattva kI prApti kabhI nahI ho sktii| - - 59 - to kyA kisI para Adara nahIM rakhanA cAhie ? isakA javAba hai z2arUra rakhanA cAhie, magara vo samyak gaurava honA cAhie / aise gaurava kA hetu hai gunnaavbodh| sarva darzanoM kA gaharA adhyayana karate karate jisa darzana ke Apta meM yathArthavAditA naz2ara Aye, jaisI vastusthiti ho bilkula aisA hI usakA vacana ho, jo pUrNatayA vItarAga ho, jo krodhAdi se atyanta mukta ho, jisakI aparaMpAra karuNA sAre vizva ko plAvita karatI ho, jisakI mudrA atyaMta upazAnta guNoM ke jo svAmi ho, unake guNoM kA hame unake prati gaurava utpanna kare, yahI samyak prazAnta ho, aise aneka jJAna ho aura vahI jJAna pAramArthika gaurava hai|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 - tattvopaniSadato'nyathA guNAvabodhabhinnahetukagauravAdare tu kulAGganAvRttaM bhavet, kulastrIcaritAnusaraNaM syaat| ayamatrAzayaH-yathA hi sA kulAGganA nirguNaM jJAtvA'pi svapatiM yAvajjIvamapi naiva muJcati, paramezvarabuddhyA yAdRzaM tAdRzaM vA'pi tamevArAdhayati, parapuruSaM smaratyapi na, AstAM dRzA smbhaavnm| tadguNazravaNe'pyaparAdhaM mnyte| yathA nirguNo'pi tatpatistadabhiprAyeNa jagajjyeSThastathaiva guNAvabodhabhinnahetukagauravavato'bhiprAyeNApi svAbhimatA''pta iti sphuTameva kulaanggnaavRttm| ApakI saba bAta ThIka hai, magara jise jo pAraMparika Apta milA usImeM usako Adara ho vahI gaurava kA hetu ho, to isameM kyA nukasAna hai ? isakA uttara dete hai, yadi guNAvabodha hI gaurava kA hetu na ho, to vo to kulAGganA kA vRtta bana jAye, acche ghara kI strI ke AcaraNa kA anukaraNa bana jaaye| aisI strI kA eka naitika dharma hotA hai, ki jaisA bhI pati ho use jIvanabhara nibhAnA, pati kitanA bhI guNarahita kyU~ na ho, use paramezvara samaz2akara usakI sevA krnii| usake guNa gAnA, unhI meM atyanta AdarabhAva rkhnaa| parapuruSa ko to yAda bhI na karanA, usakA khayAla bhI mana meM na Ane denA, use dekhane kI to bAta hI kahA~ rahI ? parapuruSa ke guNoM kA zravaNa karanA ise bhI vo aparAdha samaz2atI hai| jisa taraha nirguNa pati bhI kulAGganA ke liye vizvazreSTha hai, usI taraha jise guNAvabodha se gaurava nahI huA magara pakSapAta se hI gaurava huA hai, vo bhI apane Apta ke guNoM kI paravA kiye binA hI use vizvazreSTha mAnatA hai| isa prakAra yahA~ bhI kulAMganAvRtta hI huaa| koi prazna kare ki aisA vRtta bhI acchA hI hai nA ? isameM kaunasA doSa hai ? javAba hai ApakI bAta saca hai| isameM koI doSa
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 61 8- tattvopaniSad ko'tra doSa iti cet ? dazApekSayA na ko'pIti bruumH| kulAGganAyA evocitamidam, na tu parIkSakasya, tasya tu doSa eva kushlojjhittaadiriti||28|| itthaM ca guNAvabodha eva paramopAdeyaH, parIkSA ca taddheturiti tadvidhimupadarzayannAhana gamyate kiM prakRtaM ? kimuttaraM ?, kimuktamevaM kimato'nyathA bhavet ? sadassu coccairabhinIya kathyate, kimasti teSAmajitaM mhaatmnaam||29|| yAthArthyAgrahaprayuktaM bAdhAdidoSadarzanahetukatatsambhAvanAzayoditaM parIkSakavacanamAha na gamyate iti| yuktyA'nupapannamidamiti hRdym| nahIM, magara yaha bAta kulAGganA ke liye hai| usakI bhUmikA hI aisI hai ki usake liye yahI nirdoSa hai, yahI dharma hai| magara tattvAnveSI parIkSaka ke liye yaha bilkula yogya nahIM, usakA to yaha doSa hI hai| usakA nukasAna bhI kalyANa nahIM pAnA ityAdi batAyA vo bhI bhugatanA hI pdd'egaa| isa liye gaurava to guNAvabodhajanita hI honA caahie||28|| isa taraha guNAvabodha kI prApti hI parama kartavya hai| aura usakI prApti parIkSA se hI ho sakatI hai, isa liye parIkSA kA digdarzana karAte kyA~ prakRta hai ? kyA~ uttara hai ? yaha jJAta nahIM hotaa| jo kahA hai vaha satya hai, yA usase viparIta satya hai ? isa taraha jo mahApuruSa sabhAoM meM bulaMdatA ke sAtha abhinayasahita kahate hai una ke liye ajita kyA ho sakatA hai ? / / 29 / / 'jo hogA so hogA' isa taraha kA upekSAbhAva parIkSaka meM sambhavita nahI, vo to sarva prayatna se bhItara meM utaregA, aura yathArthatA ke aTala
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 tattvopaniSad_ kiM tadyanna gamyata ityAha kiM prakRtaM kiM prakaraNamAzrityedamuktam ? kimatra tAtparyam ? prazno'yaM puurvaaprvirodhprkrnnaasaanggtyaadidossdrshnodbhvH| ___tathA kimuttaram ? amukAmukAnupapattau kiM samAdhAnam ? tathA kimuktamevaM - yathAsmin zAstra uditaM kiM tathaiva vastusthitiH ? atha vA kimato'nyathA bhavet? tadviparItaiva vastusthitissyAt ? ityAdi yaiH sadassu vAdiprativAdiparipUrNasabhAsu cauccaiH - tathA Agraha ke sAtha usa vacana kI kar3I parIkSA kregaa| aura yadi use vahA~ bAdhAdi doSa naz2ara meM Aye to una doSoM kI tarapha aMgulinirdeza karate hue ziSTa bhASA meM kahegA ki ye samaz2a meM nahIM A rahA hai, yaha bAta kucha haz2ama nahIM huii| Azaya yahI hai ki yaha vacana yukti ke Age Tika nahIM sktaa| yadi puchA jAya ki kyA samaja meM nahIM AtA ? to vo kahatA hai kyA prakRta - prastuta kiyA jA rahA hai ? ye to acAnaka asambaddha bAta A paDI, yA to isa bAta kA isI graMtha ke pUrva aura pazcAta bhAga se virodha A rahA hai, isa bAta kI to prakaraNa se = prastuta bAta ke sAtha koi saMgati hI nhiiN| aise doSoM kA vaha prAmANikatA evaM nIDaratA se ullekha karatA hai| aura kahatA hai ki aisI anupapattigrantha kI jaTila ulajhanoM kA uttara kyA~ hai ? unakA samAdhAna kyA hai ? jisa taraha isa zAstra meM kahA hai aisI hI vAstavikatA hai, yA isase viparIta paristhiti ho sakatI hai ? A~khe ba~dhakara ke svIkAra lU~, aisI merI vRtti nahIM, zAstradarzita sthiti hI vAstavikatA hai, isameM kyA pramANa hai ? isase viparIta nahIM hai isameM kyA bAdhaka ho sakatA hai ? aura yadi pramANa nahIM hai to isakA svIkAra kaise kiyA jA sakatA hai ? isa prakAra jo purAtanapremIoM se bharI sabhA meM adbhuta
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvopaniSad - 63 naivAnantarapraznAH svamanasyeva dhiyante, api tu kathyante'pIti samuccaye ckaarH| uccairiti na kSobhAdinA manmanoktibhirvakti, kintu prAgalbhyena sphuTAkSaram / abhinIyeti nAkArasaGgopanapurassaramapi tu mano'nurUpAbhinayapUrvakam, idamapi tttvaanvessinirbhypriikssklkssnnm| yadvA Abhimukhyena svApAditadoSAn sahetvAdi jJApayitvetyabhinIya / yairevaM kathyate - purAtanagRhyasamAje'pi svasya tattvAbhimukhatA prakaTIkriyate, teSAM mahAtmanAM pratisrotogamanopayogisattvaviziSTatAmUlakamahattvAnvitAtmanAM kimajita masti ? na kiJcidityAzayaH / tathA ca durdAntavAdivRndakarikesarisaGkAzo'sau sarvAnapi parAbhUya tattvopalabdhisamudbhUta-sukhasandohasAmrAjyaM jayatyeva, sattva ke sAtha bulaMdatA se kahate hai, apane una praznoM ko bhaya Adi kAraNoM se mana meM hI dabA nahIM dete, apane tattvAnveSI bhAvoM ko samAz2a ke bhaya se chipAte nahIM magara apane abhinaya meM unakA pUrNa pratibimba par3ane dete hai, apanI bAtoM kA samarthana karane ke liye majabUta hetu, dRSTAntAdi kA prayoga karate hai, aise mahApuruSa pratisrotagamana meM samartha aise sattvazAlI hai| nadI ke pravAha ke sAmane tairake jAnA ise pratisrota gamana kahate hai| sArI duniyA nadI ke pravAha ke anusAra hI gamana karatI hai, yaha kAma to marI huI machalI bhI kara sakatI hai, jo silasilA calA A rahA hai, usameM apane Apako bhI bahane denA isameM kauna sI mahAnatA hai ? tattva kI prAmANika khoz2a aura yuktihIna purAtana mArga kA tyAga karake, tattvamArga kA svIkAra yahI mahAna kArya hai| aise mahAna kAryoM karanevAle mahApuruSoM ko kucha bhI ajita nahIM hai, ve durjeya vAdIoM ko vaise hI jIta lete hai, jaise kI akelA siMha hAthIoM ko jIta le| phira to vaha tattva kI prApti se utpanna hue sukhoM ke sAmrAjya ko pAkara paramapada pAtA hai| vAstava meM isa zloka
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 - tattvopaniSadkimapyasyAjitaM nAstItyabhiprAyaH, na gamyata ityAdereva purAtanAnurAgikSudramRgavRndasiMhanAdAyamAnatvAditi / / 29 / / ___ etAdRzo'pi parIkSakasya bhinnadarzanasiddhAntAdhyayana ekaviSayakaviruddhadharmAbhiprAyo'vazyaM jJAsyate, sa eva prAyo vAdahetuH, tathA cAtra kathaM parIkSAsAphalyaM vAdoparatirvetyatrAha - samAnadharmopahitaM vizeSato vizeSatazceti kathA nivartate / ato'nyathA na prataranti vAdina stathA ca sarvaM vyabhicAravad vcH||30|| yathA''tmaprabhRtivastuni nityatvAdireko dharmastathaivAnantadharmA api, meM parIkSaka ke jo 'na gamyate' udgAra kahe hai, ve bhI siMhanAda jaise hai, jisase purAtanapremIoM hiraNa kI taraha kA~pane lagate hai| mahApuruSoM ko unheM jItane kA bhI kaSTa nahIM lenA par3atA, phira unake liye ajita kyA ho sakatA hai| / / 29 / / ___ aise mahAtmA bhI parIkSA ke liye nAnA darzanoM ke siddhAntoM kA adhyayana kare taba unheM eka hI viSaya meM taraha taraha ke abhiprAya jAnane mileMge, hara abhiprAya ke apane apane prabala tarka hoMge, aise nAnA abhiprAyoM se hi jyAdAtara vAdoM kA nirmANa hotA hai, phira to vo parIkSaka svayaM ulajhana meM par3a jAyegA, taba to parIkSA hI niSphala ho jAyegI aura prabala tarkoM se vAda kI bhI samApti nahI hogI, isa liye ApakA yaha sArA bhASaNa vyartha hai - isa bAta kA samAdhAna karate hai samAna dharma se upadhAnaprApta vizeSa se evaM avizeSa se, isa taraha kathA samApta hotI hai| isa se anya prakAra se vAdioM (kathA kA) pAra nahIM pA sakate, evaM isa taraha sarva vacana vyabhicArayukta hai||30|| AtmA Adi sarva vastu meM jaise nityatArUpa eka dharma hai, usI
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8- tattvopaniSad - 65 evaM ca samAnatayA'nantadharmA upahitAH- sambaddhA yatreti samAnadharmopahitaM vastu, gauNetarabhAvasyA''pekSikatvAt / tadevA''ha vizeSata ityaadi| tathA cArpitAnarpitasiddheravizeSavivakSAyAM tadevAtmAdi vastu nityam, apracyutAnutpannasthirarUpatvAt, kAlatraye'pi vyayavirahAt, tadeva cAtmAdi vastu vizeSavivakSAyAmanityam, nRnaarkaadipryaayprivrtitvaat| evaM caatmaadivissyknitytvetraabhipraaykvaadkthaanivrtnm| anyathA tu tadasambhavaH, etadevAha-ato'nyathA vAdinaH na prataranti, na vAdakathArNavaM prakarSeNa sadhuktipotAzrayeNa taranti, mithyAbhinivezasacivakutarkabalena kathaJcit prativAdijetAro'pi na vAdakathAyAM samyag nirNayaM prApnuvanti svayamapyataraha usameM anityatA Adi ananta dharma bhI hai| isa taraha jisameM samAna rUpase ananta dharma sambaddha hai,aisI samAnadharmopahita vastu meM vizeSa kI vivakSA na kare to vo vastu nitya hai, kyU~ ki kabhI bhI usakA atyantAbhAva nahIM hotA, tInoM kAla meM kabhI bhI usakA vyaya nahIM hotA, kabhI bhI aisI sthiti nahI hotI ki usa vastu kA eka bhI paryAya vidyamAna na ho| isa taraha kabhI bhI vo vastu naSTa nahIM hotI aura kabhI bhI utpanna nahIM hotii| isa liye nitya hai| aba jaba vizeSa kI vivakSA kare taba vo AtmAdi vastu anitya hai, kyU~ ki vo manuSyAdi paryAyoM ke rUpa meM utpanna hotI hai aura vinaSTa bhI hotI hai| isa taraha vo anitya hai| isa taraha 'AtmA nitya hai yA anitya hai' ityAdi viSayavAlI vAdakathA kI sukhada samApti ho jAtI hai| anyathA to parIkSA bhI prazna bana jAye aura vAdakathA kI kabhI bhI samApti na ho paaye| isI liye kahate hai ki anyathA vAdIoM vAdakathArUpa samudra kA pAra nahI pA skte| kabhI yuktirahita pratijJA ko bhI kutarkoM ke bala se siddha karake paravAdI koM jIta bhI le, magara yaha vAstavika vijaya nahIM, kyoMki
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvopaniSad-14 nizcitatvAt, prtivaadikRtsvmtsviikaarvirhaacc| athaivamapi vijayo'stvityatrAha tathA cetyaadi| paramArthavijayAbhAva ityaashyH| AtmAdi vastu nityameva iti pratijJAyAM sarvo'pi heturvyabhicArI, nRtirygaadipryaayaannaamuplbhymaantvaat| itthamevAnityatvAdipratijJAyAmapi bhaavniiym| tatazcAsya vijayo'pi sabhApatimohAdihetuka iti vastutaH parAjaya ev||30|| evaM tu pratijJAbhAvAdvAdasyAsau prasaktaH, no cettadA vyabhicArAtparAjaya evetIto vyAghranyAyAvatAra ityatrAha - svayaM vAdI ko bhI vinizcita jJAna nahIM hai aura hArane ke bAvajUda bhI prativAdI prAyaH usake mata kA svIkAra nahIM karatA hai| koi kahe ki bhale hI na kare, vijaya to milA nA ? to use uttara dete hai ki isa taraha to vAstava meM parAjaya hI hai, kyU~ ki jaba vAdI AtmAdi vastu nitya hI hai aisI pratijJA karatA hai, taba vo use siddha karane ke lie jo koi bhI hetu rakhe vo saba anaikAntika hai, kyU~ ki AtmA ke manuSyAdi paryAyoM kI spaSTa upalabdhi hotI hai| isI taraha anityatA kI pratijJA meM bhI samaz2a lenA caahie| isa taraha usakA vacana anaikAntika hote hue bhI use vijaya mile, usakA kAraNa sabhApati kA moha Adi hI hotA hai, isa liye vAdI to hakIkata meM parAjita hI hai||30|| isa taraha to pratijJA hI nahIM kara sakeMge, phira to vAda bhI kaise hogA ? yaha to vAda ke binA hI parAjaya mila gyaa| aura pratijJA karo to abhI batAyA usa rIti se anekAnta doSa se parAjaya hogA, phira to 'ye bAju se bAgha aura ye bAju nadI kinArA' aisI dazA ho gai - isa bAta kA samAdhAna karate hai -
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvopaniSad - yathAdharmaM yastu sAdhyaM vibhajya, gamayed vAdI tasya kuto'vasAdaH ? yadeva sAdhyenocyate "vidyamAnaM, tadevAnyatra vijayaM sandadhAti ||31|| ythaadhrmmityaadi| svapratijijJAsitadharmarUpasAdhyaM yathAdharmaM vastuni vidyamAnAnyadharmAnatikrameNa tatpratikSepaparihArapurassaraM vibhajyetyetadapekSayA'yaM dharmaH sisAdhayiSita iti samyag vibhAgaM kRtvA yastu vAdI gamayet pratipAdayet tasya kuto'vasAdaH ? kasmAtparAjayaH ? na kutazcidasambhavAt / tathA''hA'nyatra uvisa ovaNIaM jaha vayaNijjaM paro niyattei / - 67 -- jo vAdI dharma ke anusAra sAdhya kA vibhAga kara ke ( usa kA) jJAna karAtA hai, usa kA parAbhava kaise ho sakatA hai ? jo hI sAdhya se vidyamAna rUpa se kahA jAtA hai, vo hI anyatra vijaya kA samyak saMbaMdha kara detA hai ||31|| jo vAdI vastu ke anya dharma kA pratikSepa kiye binA, isa apekSA se maiM yaha dharma ko siddha karanA cAhatA hU~, isa taraha viveka se jo vAdI pratijJA karatA hai, use kauna harA sakatA hai ? koI bhI nahIM, kyoMki usakA parAjaya asambhavita hai| 'AtmA kevala nitya hI hai, anitya hai hI nahIM' aisA kahane ke bajAya AtmA kA kabhI bhI sarvathA vinAza nahIM hotA ityAdi pUrvokta apekSA se hI AtmA nitya hai, manuSyatva Adi paryAyoM kI apekSA se vo anitya bhI hai, aisA pratijJA kare to bhalA kauna isakI bAta kA pratikSepa kara sakatA hai ? yahI bAta mUlakAra ne sammati nAma ke anya prakaraNa meM ki hai hetu ke viSayasvarUpa pratipAdita sAdhya ko jisa taraha paravAdI dUSita 1. ka - vidyAmAnam /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 - tattvopaniSad - jai taM tahA purillo dAito keNa jivvaMto ? iti (sammatau 3 -68) evaM vibhajanamantareNa yadeva vastuni vidyamAnamapi nityatvAdi sAdhyenocyate tadevAnityatvAdirUpapratipakSasAdhanaprerakIbhUyAnyatra prativAdini vijayaM sandadhAti - sukhenaiva tadvijayaM tanotIti // 31 / / athopasaMharannAhamayA tAvad vidhinA'nena zAstA, jinaH svayaM nizcito varddhamAnaH / `sandhAsyatyAptavat pratibhAni, sa no jAMDyaM bhaMsyate pATavaM ceti||32|| mayA tAvadanena madhyasthadRzA parIkSaNAtmakena vidhinA svayamanyabalAbhiyogAdyantareNaiva varddhamAno jinaH zAstA madanuzAsakatvena karatA hai, use samaz2a kara yadi vAdI usakA pratikSepa hI na ho sake isa taraha sAdhya kA pratipAdana kare, to use kauna jIta sakatA hai ? / / 3-58 / / - magara isa taraha vivekapUrvaka pratipAdana na karake, vastu meM vidyamAna aisA bhI jo nityatvAdi sAdhya se kahA jAtA hai, usase hI prativAdI ko usase viparIta dharma anityatvAdi ko siddha karane kI preraNA milatI hai, vo vAdI ke sAdhya kA pratikSepa kara detA hai, aura yathAsaMbhava vijaya prApta kara letA hai ||31|| - aba upasaMhAra karate hai maiMne to isa vidhi se svayaM nizcaya kiyA hai, ki 'zrI varddhamAna jina mere zAsaka ho|' jo Apta kI taraha hamAre jJAna ko prakaTa kareMge, hamArI ajJAnatA evaM caMDatA kA ve bhaMga kareMge ||32|| maiMne to aisI madhyastha dRSTi se parIkSaNa karane kI vidhi se kisIkI jabaradastI ke binA svayaM hI zrI varddhamAna jinako mere zAsaka ke rUpa 1. kha- 0nA tena / 2. kha- sandhAya vyAptavatprAti0 / 3. ka, kha - 0DyaM maMsyate /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvopaniSad - 69 nizcito'vadhAritaH, agniparIkSAnantaraM suvarNajAtyatvavat / tAvaditi / na mamA'nena nivedanenaiva bhavatA'pi sa eva zAstRtvena nizcIyatAm api tu bhavatA'pi vidhinA'nena bhavadanuzAsako nizcIyatAm, ahaM tu matkRtaparIkSAphalamAtraM saujanyena vacmItyudArAzayadyotakaM 'tAvat' - padam / atha kiMphalo'yaM nizcaya ityArekAyAmAha yo jino naH asmAkam, mAdRzAM zAsakatvena nizcito jino yaisteSAM cAptavat pratibhAni pratibhAsyate'nena jJeyamiti pratibhaM jJAnam, tAni sandhAsyati sadupadezAdinimittatadAvaraNakSayAdyApAdanena samyak prakaTIkariSyati, tata eva no - -- -- meM nizcita kiyA hai| jaise hI agniparIkSA se uttIrNa ho kara suvarNa atyanta zuddha kahalAtA hai, usI taraha varddhamAna jina ke vacana bhI usa parIkSA se pUrNatayA uttIrNa ho kara atyanta yathArtharUpa se zobhAyamAna hai| - yahA~ 'tAvat' pada kA eka gambhIra artha hai, divAkarajI kahate hai ki, maiM ye nahIM kahatA ki maiMne zrIvarddhamAna ko cunA, isa liye hI Apa bhI unhe hI cuna lo / merA Azaya to hai Apa bhI madhyastha ho kara parIkSA kI vidhi se apane anuzAsaka ko cuna lo, yahA~ to kevala maiMne ki hui parIkSA kA pariNAma Apako saujanyatA se dikhAyA hai| isa udAra Azaya ko 'tAvat' pada batA rahA hai| koi puche ki itanI parIkSA kI mahenata ke bAda Apane zrIvarddhamAna jina ko anuzAsaka ke rUpa meM nizcita kiyA, isakA Apako kyA phala milegA ? isakA uttara dete hai vo jina mere aura jinhoMne bhI unhe anuzAsaka ke rUpa meM cunA hai, unake jJAna kA saMdhAna kareMge, eka Apta kI taraha sadupadeza Adi nimitta se hamAre jJAnAvaraNIya karma kA kSaya Adi karake hamAre jJAna ko pragaTa kareMge, isa prakAra hamArA ajJAna naSTa kareMge aura hamAre krodhAdi kaSAyoM ko bhI naSTa kreNge|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvopaniSad - jADyaM-ajJAnaM bhaMsyate yathA na punareti tathApaneSyati, pATavaM - paTozcaNDasya bhAvaH, tamapi bhaMsyate, zeSakaSAyopalakSaNamidam, tatazca sarvajJatAvItarAgadveSatApradAnenAsAvasmAkaM svapadapradAtA sarvaduHkhavimocako'nantAnupamaikAntikAtyantikazivasaukhyapradazceti / Aptavaditi sarvathA kRtakRtye siddhe jJAnasandhAnAdi - kriyA'sambhavAt, abhidheyayathArthajJAna-tadanurUpAbhidhAnalakSaNAptalakSaNasya vartamAnApekSayA'bhidhatta ityaMze'ghaTanAt, tathApi tatprabhAvatastatsambhavAt, bhUtApekSayA cAbhidhAnakriyAghaTanAt zuddhanayAbhiprAyeNopacArAnAzrayeNApta ityasya sthAna aaptvdityuditm| vyavahArAzrayeNa tu Apta ityeva samyagiti dhyeyam ||32|| 70 yahA~ 'Aptavat' pada kA artha hai, sarvathA kRtakRtya ho kara siddhigati meM sadA ke liye sthira aise varddhamAna jina aisI kriyA sAkSAt to nahIM karate, abhidheya - jJeya vastu ko jo yathArtha jAne aura jJAna ke anurUpa hI nirUpaNa kare aisI Apta kI vArtamAnika vyAkhyA bhI unameM mukhya rUpa se lAgu nahIM hotI / vartamAna meM to bhagavAna mahAvIra sarvathA kRtakRtya hai, ataH pratipAdana karane kI kriyA bhagavAna mahAvIra meM atItakAla kI apekSA se hI saMgata ho sakatI hai, kiMtu Aja bhI unake vacana yathArthatA se unakI sarvajJatA kA paricaya de rahe hai, aura unake hI prabhAva se jJAnaprakAzAdi kriyA bhI hotI hI hai| isa liye Aptavat 'Aptake jaise' isa taraha zuddha naya ke abhiprAya se kahA hai / vyavahAra se to vaha Apta hI hai| = isa taraha zrI varddhamAna jina hame sarvajJa, vItarAga aura vItadveSa banAyeMge, hame apanA sarvotkRSTa sthAna pradAna kareMge, hame sarva duHkhoM se mukti dilAyeMge aura ananta, anupama, ekAntika aura Atyantika aise zivasukha ke dAyaka bneNge|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvopaniSad iti caramatIrthapati karuNAsAgara zrImahAvIrasvAmizAsane tapAgacchIyAcAryadevazrImadvijaya-prema-bhuvanabhAnu-padmahemacandrasUrIzvaraziSya AcAryavijayakalyANabodhisUrisaMstutA zrIsiddhasenISaSThIdvAtriMzikAvRttirUpA tattvopaniSad iti caramatIrthapati karUNAsAgara zrImahAvIrasvAmi bhagavAnake zAsanameM tapAgacchIya AcAryadeva zrImadvijaya prema-bhuvanabhAnuhemacandrasUrIzvaraziSya AcAryavijayakalyANabodhisUrisaMstuta zrIsiddhasenISaSThIdvAtriMzikAvRttirUpa tattvopaniSad
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 - tattvopaniSat zAka zrI bhuvanabhAnusUri janmazatAbdIe navaluM najarANu jJAnAmRtuM nana.. - pariveSaka pa.pU.vairAgyadezanAdakSa A. hemacandrasUrIzvaraziSya A. kalyANabodhisUrIzvarajI ma.sA. 1. siddhAntamahodadhi mahAkAvyam - sAnuvAda. 2. bhuvanabhAnavIyam mahAkAvyam - sAnuvAda, savArtika. 3. samatAsAgara mahAkAvyam - sAnuvAda. 4. paramapratiSThA kAvyam - sAnuvAda, kalAtmaka Albama sAthe. 5. jIrAvalIyama kAvyam - sAnuvAda. 6. premamaMdiram - kalyANamaMdirapAThapUrti stotra - sAnuvAda, savArtika. 7. chaMdolaMkAranarUpaNam - kavi banavAno zorTakaTa - pokeTa DAyarI. 8. tattvopaniSa 9. vAdopaniSad zrIsiddhasenovAkarasUrikRta - SaSThI, aSTamI, navamI ane aSTAdazI 10. vedopaniSad 11. zikSopaniSad hA dvAazakA para saMskRta TIkA - sAnuvAda. 12. stavopaniSad - zrIsiddhasenavAkarasUri tathA kalikAlasarvajJazrI hemacaMdrAcAryakRta adbhuta stutionA rahasya - sAnuvAda. 13. sattvopaniSad - yogasAra caturthaprakAzavRtti - sAnuvAda. (mAtra saMyamI bhagavaMto mATe) 14. devadharmopaniSad - mahopAdhyAyazrI yazovijayajIkRta devadharmaparIkSA graMthanI gurjara TIkA 15. paramopaniSad - mahopAdhyAyazrI yazovijayajI Adi kRta pAMca "parama" kRtio para gurjaravRtti 19. ArSopaniSadra1 zrI pratyekabuddhapraNIta RSibhASita 17. ArSopaniSadra I(IsabhAsayAI) AgamasUtra para saMskRta TIkA.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvopaniSad 18. vairAgyounaSad - zrIhariharopAdhyAyakRta bhartRharinirveda nATaka bhAvAnuvAda. 19. sUktoniSa paradarzanIya adbhuta sUktono samuccaya tathA rahasyAnuvAda 20. karmoniSad - siddhAntamahodhi zrIpremasUrIzvarajIkRta karmIsaddhi graMtha para bhAvAnuvATha. 21. vizeSoniSad - zrI samayasuMTharopAdhyAyajIkRta vizeSazataka graMtha para gurjara bhAvAnuvATha. zrI haribhadrasUriSkRta svopajJa avAra alaMkRta hiMsASTaka graMtha para gurjara TIkA. 22. hiMsorpanaSad - 23. haMsonaSad- ajJAtakartRka (pravAtaH zrIharibhadrasUri 24. dharmonaSad - 25. zamoniSa 26. lokorpanaSad - mahArAjA kRta) nAnAcittaprakaraNa para saMskRta TIkA-sAnuvAda. veda thI mAMDIne bAIbala sudhInA dharmazAstronA rahasya. nanirmita saptaka prakaraNa 28. sAmyoniSad - 29. AgamoniSad - sAnuvAda. zrI haribhadrasUriSkRta lokataunarNaya graMtha para saMskRta vRtti (bhAga-1). 27. AtmoniSad - zrI udayanAcAryakRta Atmatattvaviveka graMtha para gurjara TIkA (bhAga-1). mahopAdhyAyazrI yazovijayajIkRta sarvAdhasAmyadvAtriMzikA sacitra sAnuvAda. AgamapratipanirAkaraNa (visaMvAda prakaraNa) para vizada vivaraNa 30. stotroniSad - zrIvajrasvAmikRta zrIgautamasvArjhAmastotra sacitra sAnuvAda. 73
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 - tattvopaniSat laka 31. darzanopaniSa1 ) zrI mAdhavAcAryakRta sarvadarzanasaMgraha 32. darzanopaniSad 2 I graMtha para gurjara bhAvAnuvAda. 33-34-35. rAmAyaNanA teja kiraNo - rAmAyaNI mATe paryApta AlaMbana bhAga-1,2,3 36. jJAnopaniSad - aSTAvakra gItA para saMskRta vRtti. 37,38. saMbodhopaniSad - saTIka zrIrazekharasUrikRta saMbodhasaptAMta graMtha para gurjaravRtti, bhAga-1,2 39. ISTopaniSad - zrIpUjyapAdasvAmakRta ISTopadeza graMtha para saMskRta TIkA-sAnuvAda 40,41. vimohopaniSad - zrIyazapAlamaMtrIkRta moharAjaparAjaya nATaka para viSamapadavyAkhyA ane anuvAda.bhAga-1,2 42. zramaNyopaniSad - dazavadha yatidharma para navanirmita prakaraNa (bIjuM nAma zramaNazataka) 43. saphaLatAnuM saranAmuM - saphaLa jIvana jIvavA mATe saphaLa kimiyAo 4. prasannatAnI paraba - vakatA-zrotA baMnene upayogI vairAgyAdi rasajharaNA. 45. sUtropaniSad - zrIsUtrakRtAMgasUtra-dvitIyazrutaskaMdha para saMskRta saMgrahaNI. (zrIsUtrakRtAMgadIpikA bhAga-2nA punaH saMpAdana sAthe.) 46. pravajyopaniSad - ajJAtapUrvAcAryakRta pravajyAvidhAna prakaraNa para gurjara vRtti 47. dezanopaniSad - vairAgyadezanAdakSa pU. gurudevazrInI vAcanAonuM saMskRta kAvyamaya avataraNa. 48. jIrAvalA juhArIe - gIta guMjana.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 - tattvopaniSad 49. asparzopaniSad - mahopAdhyAyazrI yazovijayajIkRta aspRzagatavAda para gurjara vRtti 50. hitopaniSad - adhyAtmakalpadrumanA yazakSopadezAvakAra tathA yazakSApaMcazakA para gurjara vArtika + sAnuvAda sAvacUri yaMtavicAra 51. upadezopaniSad - upadezaraktakoSa graMtha para vizada vRtti. para. prArthanopaniSad - alaMkArika stutio para tAtparyavRtti sAnuvAda. 53. sambodhopaniSad - saddabodhacandrAjya paMcAzikA para saMskRta vAka - mAnavAda 54,55. aMgopaniSad - adhArvAdha amudrita graMtha aMgacUlikAsUtra para nUtana saMskRtavRtti 56. vargopaniSad - adhArvAdha amudrita graMtha vargacUlikAmUtra para nUtana saMskRtavRtti 57. AgamanI AchI jhalaka In Process... boTikopaniSad - adhArvAdha amudrita kRtio-boTika pratiSedha, boTika nirAkaraNa, digaMbaramata khaMDana, boTikoccATananA samanvaya sAthe aneka prAcIna graMthonA AdhAre digaMbaramatanI gaMbhIra samIkSA ja duHSamopaniSad - duHSamagaMDakA graMtha para vizada vRtti. * AyAropanaSad - zrIdevasuMdarasUrikRta sAmAyArI prakaraNa para vizada vRtti
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 2. zrI jinazAsana sukRta mukhya AdhArastambha 1. zrI nayanabAlA bAbubhAI jarIvAlA parivAra ha. lInAbena candrakumArabhAI jarIvAlA parIvAra - mumbaI zrI nayanabAlA bAbubhAI jarIvAlA parivAra ha. zobhanAbena manIzabhAI jarIvAlA mumbaI 3. zrI mUlIbena aMbAlAla zAha parivAra ha. ramAbena puMDarIkabhAI zAha khambhAta - mumbaI 4. zrI sAyarakaMvara jAdavajI koThArI parivAra ha. mInAbena vinayacandra koThArI - jodhapura - mumbaI (Apa bhI rU. 11 lAkha dekara zrI jinazAsana sukRta AdhAra staMbha bana zakate ho / ) zrI jinazAsana mukhya AdhArastambha 1. zrI aThavAlAinsa zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saGghaH tathA zrIphUlacanda kalyANacanda jhaverI TrasTa sUrata (Apa bhI rU. 11 lAkha dekara zrI jinazAsana mukhya AdhAra staMbha bana zakate ho / ) zrI jinazAsana sukRta AdhArastambha -- - : 1. zrI kAntibhAI maNilAla zAha parivAra ha. bInAbena kIrtibhAI zAha limDI - mumbaI ( Apa bhI rU. 5 lAkha dekara zrI jinazAsana sukRta AdhAra staMbha bana zakate ho / ) zrI jinazAsana AdhArastambha mumbaI 1. zrI mATuMgA zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha 2. zrI hemacandrAcArya jJAnamaMdira pATaNa 3. zrI manapharA ve. mUrti jaina saMgha manapharA (preraka 4. zrI govAliyA TeMka jaina saGghaH 5. - - tattvopaniSad - - - -- pa.pU.AcAryadeva zrImadvijaya kalAprabhasUrizvarajI mahArAjA) mumbaI zrI navajIvana zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saGghaH
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8- tattvopaniSad6. zrI naDiyAda zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saGghaH, naDiyAda 7. zrI ke.pI.saMghavI cerITebala TrasTa, zrIpAvApurI tIrtha - jIvamaitrIdhAma (Apa bhI rU.5 lAkha dekara zrI jinazAsana sukRta AdhAra staMbha bana zakate ho|) | zrutasamuddhAraka 1. bhAnabhAI nAnajI gaDA, muMbaI (preraka : pa.pU. gacchAdhipati AcAryadeva zrImadvijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA.) 2. zeTha AnaMdajI kalyANajI, amadAvAda 3. zrI zAMtinagara zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha, amadAvAda (preraka : pa.pU. tapasamrATa AcAryadeva zrImadvijaya himAMzusUri ma.sA.) 4. zrI zrIpAlanagara jaina upAzraya TrasTa, vAlkezvara, muMbaI (preraka : pa.pU. ga. A. rAmacaMdrasUri ma.sA. nI divyakRpA tathA pU. AcAryadeva zrImadvijaya mitrAnaMda sU. ma.sA.) 5. zrI lAvaNya zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha, lAvaNya sosAyaTI, amadAvAda (preraka : pa.pU. paMnyAsajI zrI kulacaMdravijayajI gaNivarya) 6. nayanabAlA bAbubhAI sI. jarIvAlA ha. caMdrakumAra, manISa, kalpaneza (preraka : pa.pU. munirAjazrI kalyANabodhi vijayajI ma.sA.) 7. kezarabena ratanacaMda koThArI ha. lalitabhAI (preraka : pa.pU. gacchAdhipati AcAryadeva zrImad vijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAja) 8. zrI zvetAMbara mUrtipUjaka tapagacchIya jaina pauSadhazAlA TrasTa, dAdara, muMbaI (preraka : AcAryadeva zrI hemacaMdrasUrijI ma.sA.) zrI muluMDa zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha, muluMDa, muMbaI (AcAryadeva zrI hemacaMdrasUri ma.sA. kI preraNA se) 10. zrI sAMtAkruja zve. mUrti. tapAgaccha saMgha, sAMtAkruja, muMbaI (preraka : AcAryadeva zrI hemacaMdrasUri ma.sA.) 11. zrI devakaraNa mUlajIbhAI jaina derAsara peDhI, malADa (vesTa), muMbaI (preraka : pa.pU. munirAjazrI saMyamabodhi vi. ma.sA.) 12. saMghavI aMbAlAla ratanacaMda jaina dhArmika TrasTa, khaMbhAta (pU.sA. zrI vasaMtaprabhAzrIjI ma. tathA pU.sA. zrI svayaMprabhAzrIjI ma. tathA
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 tattvopaniSadpU.sA.zrI divyayazAzrIjI ma. kI preraNA se mUlIbena kI ArAdhanA kI anumodanArthe) 13. bAbu amIcaMda pannAlAla AdIzvara jaina Tempala cerITebala TrasTa, vAlkezvara, muMbaI-400006. (preraka : pU. munirAjazrI akSayabodhi vijayajI ma.sA. tathA pU. munirAjazrI mahAbodhi vijayajI ma.sA. tathA pU. munirAjazrI hiraNyabodhi vijayajI ma.sA.) 14. zrI zreyaskara aMdherI gujarAtI jaina saMgha, muMbaI (preraka : pU. munizrI hemadarzana vi.ma. tathA pU. munizrI ramyaghoSa vi.ma.) 15. zrI jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha, maMgala pArekhano khAMco, zAhapura, amadAvAda (preraka : pa.pU. AcAryadeva zrI rUcakacaMdra sUri ma.) 16. zrI pArzvanAtha zve.mU. jaina saMgha, saMghANI isTeTa, ghATakopara (vesTa), muMbaI (preraka : pU. munirAjazrI kalyANabodhi vi. ma.sA.) 17. zrI navajIvana sosAyaTI jaina saMgha, bombe senTrala, muMbaI (preraka : pU. munirAjazrI akSayabodhi vi.ma.sA.) 18. zrI kalyANajI sobhAgacaMdajI jaina peDhI, piMDavADA. (preraka : siddhAMtamahodadhi sva. A. zrImad vijaya premasUrIzvarajI ma.sA. nA saMyamanI anumodanArthe) 19. zrI ghATakopara jaina zvetAMbara mUrtipUjaka tapagaccha saMgha, ghATakopara (vesTa), muMbaI (preraka : vairAgyadezanAdakSa pU.A. zrI hemacaMdrasUri ma.sA.) 20. zrI AMbAvADI zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha, amadAvAda (preraka : pU. muni zrI kalyANabodhi vi.ma.) 21. zrI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha, vAsaNA, amadAvAda (preraka : pU. AcArya zrI nararatnasUri ma. nA saMyamajIvananI anumodanArthe pUjya tapasvIratna AcArya zrI himAMzusUrIzvarajI ma.sA.) 22. zrI premavardhaka ArAdhaka samiti, dharaNidhara derAsara, pAlaDI, amadAvAda (preraka : pU. gaNivarya zrI akSayabodhi vijayajI ma.) 23. zrI mahAvIra jaina zve. mUrtipUjaka saMgha, pAlaDI, zeTha kezavalAla mUlacaMda jaina upAzraya, amadAvAda. (preraka : pa.pU. AcArya zrI rAjendrasUri ma.sA.) 24. zrI mATuMgA jaina zve. mUrtipUjaka tapagaccha saMgha anDa ceriTIja, mATuMgA, muMbaI (preraka : AcAryadeva zrI hemacaMdrasUrijI ma.sA.)
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 79 (praraka - tattvopaniSad 25. zrI jIvita mahAvIrasvAmI jaina saMgha, nAMdiyA (rAjasthAna) (preraka : pU. gaNivarya zrI akSayabodhi vijayajI ma.sA. tathA munizrI mahAbodhi vijayajI ma.sA.) 26. zrI vizA osavAla tapagaccha jaina saMgha, khaMbhAta (preraka : vairAgyadezanAdakSa pa.pU. AcAryadeva zrI hemacaMdrasUri ma.sA.) 27. zrI vimala sosAyaTI ArAdhaka jaina saMgha, bANagaMgA, vAlkezvara, muMbaI-400 007 (preraka : AcAryadeva zrI hemacaMdrasUrijI ma.sA.) 28. zrI pAlitANA cAturmAsa ArAdhanA samiti (preraka : parama pUjya vairAgyadezanAdakSa AcAryadeva zrImad vijaya hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAja sAheba saMvata 2053 ke pAlitANA meM cAturmAsa prasaMga para jJAnanidhi meM se) 29. zrI sImaMdhara jina ArAdhaka TrasTa, amaralDa epArTamenTa, aMdherI (IsTa), muMbaI (preraka : munizrI netrAnaMda vijayajI ma.sA.) 30. zrI dharmanAtha popaTalAla hemacaMda jaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha, jaina nagara, amadAvAda (preraka - munizrI saMyamabodhi vi. ma.) 31. zrI kRSNanagara jaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha, saijapura, amadAvAda (preraka : pa.pU. AcArya vijaya hemacaMdrasUrIzvarajI ma.sA. nA kRSNanagara madhye saMvata 2052 ke cAturmAsa nimitta pa.pU. munirAjazrI kalyANabodhi vijaya ma.sA.) 32. zrI bAbubhAI sI. jarIvAlA TrasTa, nijAmapurA, vaDodarA (preraka : pU.paM. kalyANabodhivi. gaNivarya) 33. zrI goDI pArzvanAthajI Tempala TrasTa, punA (preraka : pU. gacchAdhipati AcAryadeva zrImad vijaya jayaghoSasUrIzvarajI ma.sA. tathA pU. munirAjazrI mahAbodhi vijayajI ma.sA.) 34. zrI zaMkhezvara pArzvanAtha jaina zvetAmbara maMdira TrasTa, bhavAnI peTha, punA. (preraka : pU. munirAja zrI anaMtabodhi vijayajI ma.sA.) 35. zrI rAMdera roDa jaina saMgha, surata (preraka : pU.paM. akSayabodhi vijayajI ma.sA.) 36. zrI zve. mU. tapAgaccha dAdara jaina pauSadhazAlA TrasTa, ArAdhanA bhavana, dAdara, muMbaI (preraka : munizrI aparAjita vijayajI ma.sA.) 37. zrI javAhara nagara jaina zve. mUrtipUjaka saMgha, goregAva, muMbaI (preraka : pU.A. zrI rAjendrasUri ma.sA.)
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 -tattvopaniSad - 38. zrI kanyAzAlA jaina upAzraya, khaMbhAta (preraka : pU. pra.zrI raMjanazrIjI ma. sA. pU. pra. zrI iMdrazrIjI ma.sA. ke saMyamajIvana ke anumodanArthe pa.pU.sA. zrI vinayaprabhAzrIjI ma.sA. tathA pa.pU.sA. zrI vasaMtaprabhAzrIjI ma.sA. tathA sAdhvIjI zrI svayaMprabhAzrIjI ma.sA. ) 39. zrI mATuMgA jaina zvetAmbara mUrtipUjaka tapAgaccha saMgha anDa cerITIja, mATuMgA, muMbaI ( preraka : pU. paMnyAsapravara zrIjayasuMdaravijayajI gaNivarya ) 40. zrI zaMkhezvara pArzvanAtha zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha, 60 phuTa roDa, ghATakopara (IsTa) ( preraka : pU.paM. zrI varabodhivijayajI gaNivarya ) 41. zrI AdinAtha zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha, navasArI (preraka : pa.pU. A. zrI guNaratnasUri ma. ke ziSya pU. paMnyAsajI zrI puNyaratnavijayajI gaNivarya tathA pU.paM. yazoratnavijayajI gaNivarya ) 42. zrI koImbatUra jaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha, koImbatUra 43. zrI paMkaja sosAyaTI jaina saMgha TrasTa, pAlaDI, amadAvAda ( pa.pU. A. zrI bhuvanabhAnusUri ma.sA. ke gurumUrti pratiSThA prasaMga para hue AcArya - paMnyAsagaNi padArohaNa dIkSA vagere nimitte jJAnanidhi meM se ) 44. zrI mahAvIrasvAmI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka derAsara, pAvApurI, khetavADI, muMbaI ( preraka : pU. munizrI rAjapAlavijayajI ma.sA. tathA pU.paM. zrI akSayabodhivijayajI ma.sA. ) 45. zrI hIrasUrIzvarajI jagadguru zvetAMmbara mUrtipUjaka jaina saMgha TrasTa, malADa (pUrva), muMbaI 46. zrI pArzvanAtha zve. mUrti. pU. jaina saMgha, saMghANI IsTeTa, ghATakopara (vesTa), muMbaI ( preraka : gaNivaryazrI kalyANabodhi vi. ma. ) 47. zrI dharmanAtha popaTalAla hemacaMda jaina zve. mU. pU. saMgha jaina nagara, amadAvAda ( pU. munizrI satyasuMdara vi. kI preraNA se cAturmAsa meM jJAnanidhimeM se ) 48. ratanabena velajI gAlA parivAra, muluMDa - muMbaI ( preraka : pU. munizrI ratnabodhi vijayajI) 49. zrI marIna DrAIva jaina ArAdhaka TrasTa, muMbaI 50. zrI sahasraphaNA pArzvanAtha jaina derAsara upAzraya TrasTa, bAbulanAtha, muMbaI ( preraka : munizrI satvabhUSaNa vijayajI )
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81 - tattvopaniSad 51. zrI govAlIyA TeMka jaina saMgha, muMbaI (preraka : gaNivaryazrI kalyANabodhi vi . ) 52. zrI vimalanAtha jaina derAsara ArAdhaka saMgha, bANagaMgA, muMbaI ( preraka : AcAryadeva zrI hemacaMdrasUrijI ma. sA.) 53. zrI vADIlAla sArAbhAI derAsara TrasTa prArthanA samAja, muMbaI (preraka : munizrI rAjapAlavijayajI tathA paM. zrI akSayabodhi vijayajI gaNivara ) 54. zrI prInsesa sTrITa, luhAra cAla jaina saMgha (preraka : gaNivarya zrI kalyANabodhi vi . ) 55. zrI dharmazAMti cerITebala TrasTa, kAMdivalI (IsTa), muMbaI (preraka : munizrI rAjapAla vijayajI tathA paM. zrI akSayabodhi vijayajI gaNivara) 56. sAdhvIjI zrI sUryayazAzrIjI tathA suzIlayazAzrIjInA pArlA (IsTa) kRSNakuMja meM hue cAturmAsa kI Avaka meM se 57. zrI premavardhaka devAsa zve. mUrtipUjaka jaina saMgha, devAsa, amadAvAda (preraka : pU. A. zrI hemacaMdrasUrijI ma. ) 58. zrI pArzvanAtha jaina saMgha, samAroDa, vaDodarA (preraka : paMnyAsajI zrI kalyANabodhivijayajI gaNivarya ) 59. zrI munisuvratasvAmI jaina derAsara TrasTa, kolhApura ( preraka : pU. munirAja zrI premasuMdara vijayajI ) 60. zrI dharmanAtha po. he. jaina nagara zve. mU. pU. saMgha, amadAvAda ( preraka - pU.paM. puNyaratna vijayajI gaNivarya ) pU.paM. zrI 61. zrI dipaka jyoti jaina saMgha, kAlAcokI, parela, muMbaI (preraka bhuvanasuMdara vijayajI gaNivarya tathA pU.paM. zrI guNasuMdara vijayajI gaNivarya) 62. zrI padmamaNi jaina zvetAMbara tIrtha peDhI - pAbala, punA ( preraka : paM. kalyANabodha vijayajI ke vardhamAna tapa so olInI anumodanArthe, paMnyAsajI zrIvizvakalyANavijayajI gaNivarya ) - 63. omakAra sUrIzvarajI ArAdhanA bhuvana - surata ( preraka : A. guNaratnasUri ma. nA ziSya munizrI jinezaratnavijayajI ma. ) 64. zrI goDI pArzvanAtha jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha, nAyaDu kolonI, ghATakopara (IsTa), muMbaI 65. zrI AdIzvara zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha, goregAva (preraka : A. rAjendrasUrIzvarajI
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 - -tattvopaniSadma.sA.) 66. zrI AdIzvara zvetAMbara TrasTa, sAlema (preraka : pU. gacchAdhipati A. jayaghoSasUrIzvarajI ma.sA.) 67. zrI govAliyA TeMka jaina saMgha, muMbaI (preraka : pU. paMnyAsajI zrI kalyANabodhivijayajI gaNivarya) 68. zrI vilepArale zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha anDa ceriTIjha, vilepArle (pUrva), muMbaI 69. zrI nensI kolonI jaina zve.mU.pU. saMgha, borIvalI muMbaI (preraka : pU. paMnyAsajI zrI kalyANabodhivijayajI gaNivarya) 70. mAtuzrI ratanabena narasI monajI sAvalA parivAra (pa.pU. zrI kalyANabodhi vi. ke ziSya muni bhaktivardhana vi. ma. tathA sA. jayazIlAzrIjI ke saMsArI suputra rAjanajI kI puNyasmRti nimitte ha. suputro navInabhAI, cunIlAla, dilIpa, hiteza) 71. zrI sImaMdhara jina ArAdhaka TrasTa, emaralDa epArTamenTa, aMdherI (I) (preraka : pa.pU. zrI kalyANabodhi vijayajI gaNivarya) 72. zrI dharmavardhaka zve. mUrtipUjaka jaina saMgha, kArTara roDa naM.1, borIvalI (preraka : pa.pU. vairAgyadezanAdakSa AcArya bhagavaMta zrI vijaya hemacaMdrasUrIzvarajI ma.sA. tathA paMnyAsapravara zrI kalyANabodhi vijayajI gaNivarya) 73. zrI umarA jaina saMghanI zrAvikAo (jJAnanidhi meM se) (preraka : pa.pU. munirAjazrI jinezaratna vijayajI ma.sA.) 74. zrI kezarIyA AdinAtha jaina saMgha, jhADolI (rAja.) (preraka : pa.pU. mu.zrI merucaMdra vi.ma. tathA paM. zrI hiraNyabodhi vi.ga.) 75. zrI dharmazAMti cerITebala TrasTa, kAMdIvalI, muMbaI (preraka : pa.pU. munirAjazrI hemadarzana vi.ma.sA.) 76. zrI jaina zve. mU. sudhArAkhAtA peDhI, mahesANA 77. zrI vikrolI saMbhavanAtha zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha, vikrolI (IsTa), muMbaI ke ArAdhaka bahanoM kI tarapha se (jJAnanidhi) 78. zrI ke.pI. saMghavI cerITebala TrasTa, surata, muMbaI (preraka : pa.pU. vairAgyadezanAdakSa AcArya bhagavaMta zrI vijaya hemacaMdrasUrIzvarajI ma.sA. tathA paMnyAsapravara zrI
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6- tattvopaniSad kalyANabodhi vijayajI gaNivarya suzrAvikA tapasvIratnA zrIratanabenanA 75 upavAsa nimitte) 79. zeTha kanaiyAlAla bheramalajI ceriTebala TrasTa, caMdanabAlA, vAlkezvara, muMbaI 80. zAha jesIMgalAla mohanalAla AseDAvAloMke smaraNArthe (haH prakAzacaMdra je. zAha, AphrikAvAle) (preraka : paMnyAsapravara zrI kalyANabodhi vijayajI gaNivarya) 81. zrI navADIsA zve. mUrtipUjaka jaina saMgha, banAsakAMThA 82. zrI pAlanapura jaina mitra maMDala saMgha, banAsakAMThA (preraka : pU.paMnyAsapravarazrI kalyANabodhi vijayajI gaNivarya) 83. zrI UMjhA jaina mahAjana (preraka : pU. paMnyAsapravara zrI aparAjitavijayajI gaNivarya evaM pU.munirAjazrI hemadarzanavijayajI ma.sA.) 84. zrI sImaMdhara jina derAsara, emaralDa apArTamenTa, aMdherI (I) muMbaI (preraka : pU.sA.zrIsvayaMprabhAzrIjI ke ziSyA pU.sA.zrI tattvaprajJAzrIjI Adi) 85. zrI bApunagara zve.mU. jaina saMgha, amadAvAda 86. zrI zephAlI jaina saMgha, amadAvAda 87. zrI zAntAbena maNilAla ghelAbhAI parIkha upAzraya, sAbaramatI, amadAvAda (preraka : sA.zrI suvarNaprabhAzrIjI ma. tathA sA.zrI ratnatrayAzrIjI ma.) 88. zrI ADesara vizA zrImAI jaina derAvAsI saMgha (preraka : A.zrI kalAprabhasUrIzvarajI ma.sA.) 89. zrImad yazovijayajI jaina saMskRta pAThazAlA evaM zrI zreyaskara maMDala, mahesANA. 90. zrI tapAgaccha sAgaragaccha ANaMdajI kalyANajI peDhI, viramagAma (preraka : A.zrI kalyANabodhisUrIzvarajI ma.) 91. zrI mahAvIra zve. mUrtipUjaka jaina saMgha, vijayanagara, nAraNapurA, amadAvAda 92. zrI sImaMdharasvAmi jaina saMgha, aMdherI (pUrva) (preraka : sA. zrI svayaMprabhAzrIjI ma.) 93. zrI cakAlA zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha (preraka : A.zrI kalyANabodhisUrIzvarajI ma.) 94. zrI aThavAlAInsa zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha evaM zrI phUlacanda kalyANacaMda jhaverI TrasTa, surata
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 -tattvopaniSad - saMsthAna, byAvara ( rAjasthAna) 95. zrI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka tapAgaccha saMgha : A. zrI puNyaratnasUrIzvarajI ma. sA. ) (preraka 96. pAlanapuranivAsI maMjUlAbena rasikalAla zeTha ( hAla, muMbaI), (preraka : A. zrI kalyANabodhisUrIzvarajI ma. ) 97. zrI zaMkhezvara pArzvanAtha zve. mU. jaina saMgha, padmAvatI epArTamenTa, nAlAsopArA (I), (preraka : pU.pA.A.zrI hemacaMdrasUrIzvarajI ma. ) 98. zrI RSabha prakAzabhAI gAlA, saMghANI ghATakopara (ve), (preraka : pU. pA. A. zrI hemacaMdrasUrIzvarajI ma. ) 99. zrI pukharAja rAyacaMda ArAdhanA bhavana, sAbaramatI (pa.pU. vAcaspati A. de. zrImadvijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI ma. sA. nI kRpAthI) 100. zrI kuMdanapura jaina saMgha, kuMdanapura, rAjasthAna ha. zrI zAntilAla muthA vyAkhyAna
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ merA... vo saca nahIM, saca... vo merA hai| eka saphara saca kI zodha meM... anAdi saMsArayAtrA ko urdhvagati kI ora TarniMga paoNIMTa denevAlA eka adbhuta graMtha, jisakA mAdhyasthyapUrNa adhyayana vizva kI kisI bhI vyakti ke liye samyagdRSTi kI prApti kA bIja bana sakatA hai, jisakA parizIlana saphalatApUrvaka vivAdo ko samApta kara sakatA hai| MULTY GRAPHICS (022)2387322223884222