Book Title: Sramana 1993 04
Author(s): Ashok Kumar Singh
Publisher: Parshvanath Vidhyashram Varanasi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/525014/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apraila-jUna 1663 varSa 88 aMka8-6 Rampat . Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdaka DA0 prazoka kumAra siMha varSa 44 pradhAna sampAdaka pro0 sAgaramala jaina prastuta praGka meM 1. AcArya haribhadra aura unakA sAhitya apraila-jUna, 1993 - DaoN0 kamala jaina 2. SaTjIvanikAya meM trasa evaM sthAvara ke vargIkaraNa kI samasyA - 5. zoka samAcAra 6. jaina jagata vArSika zulka cAlIsa rupaye - pro0 3. pUrNimApakSa bhImapallIyAzAkhA kA itihAsa - zivaprasAda saha-sampAdaka DA0 ziva prasAda 4. vasantavilAsa mahAkAvya kA kAvya-saundarya 0 sAgaramala jaina - DaoN kezava prasAda gupta aMka 4-6 eka prati dasa rupaye 1 13 22 36 60 61 yaha Avazyaka nahIM ki lekhaka ke vicAroM se sampAdaka athavA saMsthAna sahamata hoM / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra aura unakA sAhitya - DaoN. kamala jaina mahattarA yAkinIsUnu ke nAma se prasiddha AcArya haribhadra jaina paramparA ke eka viziSTa vidvAna huye haiN| ve prakhara pratibhA se sampanna evaM bahuzruta the / darzana, sAhitya, nyAya, jyotiSa aura yoga jaise gaMbhIra viSayoM para lekhanI calAkara unhoMne apanI pratibhA kA paricaya diyA / janma se vaidika dharmAnuyAyI brAhmaNa hone ke kAraNa vaidika sAhitya kA unakA gahana adhyayana thA / jaina yoga ke ve AdipraNetA the| unhoMne apanI samakAlIna vikasita dArzanika vicAradhArAoM kA gahana adhyayana kiyA thA / Agamika kSetra meM ve prathama TIkAkAra hue| unhoMne loka pracalita kathAoM ke mAdhyama se dharma- prasAra ko eka nayA rUpa diyA / dhArmika tattvajJAna ke sAtha-sAtha tatkAlIna sAmAjika aura vyAvahArika jJAna kA bhI mahattvapUrNa pradarzana kiyA aura jaina dharma sambandhI vividha viSayoM kA pratipAdana karane ke liye aneka prakaraNa likhe / AcArya haribhadra kA jIvanana - vRtta loka kalyANa se prerita udAramanA AcArya ne samAja ko vipula sAhitya to diyA kintu kIrti kI lAlasA se dUra apane paricaya ke sambandha meM ve anudAra bana gaye / AcArya ne apane granthoM meM kahIM bhI apane jIvana kA koI vizeSa paricaya nahIM diyA hai, kintu kahIM-kahIM apane granthoM kI prazastiyoM meM thor3A bahuta saMketa kiyA hai| unake samakAlIna aura paravartI AcAryoM ne apanI kRtiyoM meM unakA jo ullekha kiyA hai, unhIM ke AdhAra para unake jIvanavRtta kI rUparekhA yahA~ prastuta kI gaI hai| jaina paramparA meM ve yAkinI mahattarAsUnu ke nAma se jAne jAte haiN| Avazyaka sUtra - bRhadvRtti meM unhoMne apanA paricaya dete huye likhA hai ki ve vidyAdhara gaccha se sambandhita the| inake hI gaccha ke AcArya jinabhadra bhI the| unake dIkSA guru jinadatta sUri the / mahattarA yAkinI nAmaka sAdhvI kI preraNA se unheM dharmatattva prApta huA thA / upadezapada kI prazasti meM unhoMne apane Apako yAkinI mahattarA ke dharmaputra ke rUpa meM prastuta kiyA hai| 2 yahI bAta unhoMne dazavaikAlika bRhadvRtti aura paMcasUtra vivaraNa kI prazasti meM bhI kahI hai| nandI hAribhadrIyavRtti ke anta meM AcArya ne apane Apako AcArya jinabhaTTa kA pAdasevaka kahA hai| 3 udyotanasUri ne kuvalayamAlA kahA meM kahA hai ki bhavaviraha se mukti cAhane vAlA aisA sAdhaka kauna hogA jo AcArya haribhadra ko vaMdana nahIM karatA / ve saikar3oM matavAdoM aura zAstroM ko jAnane vAle haiM, samarAiccakahA jinakI kathAkRti hai / 4 prabhAvaka carita kahAvalI, gaNadhara sArdhazataka aura prabandha koza meM unake jIvana ke bAre meM ullekha huA hai| prabhAvaka carita ke anusAra haribhadra Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra aura unakA sAhitya cittauDa ) meM jitAri rAjA ke purohita the| unake pitA kA nAma zaMkara aura mAtA kA nAma gaMgA thaa| gaNadharasArdha zataka meM unako pAMDitya kA garva karane vAlA haribhadra nAmaka brAhmaNa kahA gayA hai| apanI vidvattA ke abhimAna meM Akara unhoMne pratijJA kI thI jisakA kahA huA samajha nahIM pAU~gA usakA ziSya bana jaauuNgaa| eka bAra eka bandhana- mukta hAthI se bacane ke liye unhoMne jaina mandira kA Azraya liyaa| vahA~ tIrthaMkara kI pratimA ko dekhakara usakA upahAsa kiyaa| dUsare dina madhya rAtri meM jaba ve apane ghara jA rahe the unhoMne eka vRddhA sAdhvI ke mukha se uccarita eka sAMketika gAthA sunI jisakA artha ve samajha nahIM ske| jijJAsu prakRti ke hone ke kAraNa ve sAdhvI ke pAsa gAthA kA artha jAnane ke liye gye| sAdhvI ne guru jinabhaTTa ke pAsa jAne ke liye khaa| haribhadra ne jaba guru se isa gAthA kA artha pUchA to guru ne kahA jaina paramparA kA pUrA aura prAmANika abhyAsa karane ke liye jaina dharma kI dIkSA lenA anivArya hai| jaina sUtroM kA artha to jaina pravrajyA lekara vidhipUrvaka par3hane vAle ko hI batAye jAte haiN| apanI pratijJA kA pAlana karane ke liye haribhadra ne jaina dIkSA svIkAra kara lI aura yAkinI mahattarA ko dharma mAtA ke rUpa meM svIkAra kiyaa| kAlAntara meM vaha AcArya jinabhaTTa ke paTTadhara AcArya bana gye| haribhadra bhavavirahasUri athavA 'virahAMka- kavi ke rUpa meM bhI jAne jAte the jisakA ullekha kuvalayamAlA kahA tathA haribhadra kI svayaM kI racanAoM meM AyA hai| unake granthoM kI aMtima gAthA meM kabhI 'bhavaviraha aura kabhI 'virahAMka kA prayoga haA hai| paMDita kalyANavijayajI ne dharmasaMgrahaNI kI prastAvanA meM haribhadra racita una granthoM kI prazastiyoM ko uddhRta kiyA hai jinameM 'bhava viraha zabda kA prayoga kiyA gayA hai| ye grantha haiM -- aSTaka, dharmabindu, lalitavistarA, paMcavastuTIkA, zAstravArtAsamuccaya, SoDazaka, anekAntajayapatAkA, yogabindu, saMsAradAvAnalastuti, dharmasaMgrahaNI, upadezapada, paMcAzaka aura sambodhaprakaraNa / AcArya haribhadra ke guru jinabhaTTa ne AcArya ko dharma ke do bheda batalAye the, saspaha (sakAma) aura nispRha (niSkAma ) / saspRha dharma kA AcaraNa karane vAlA svarga sukha kA bhAgI banatA hai aura nispRha kA pAlana karane vAlA bhavaviraha' arthAt mokSapada kA anugAmI banatA hai| haribhadra ne bhavaviraha ko hI zreSTha samajha kara grahaNa kiyaa| AcArya kisI ke dvArA namaskAra yA vaMdanA kiye jAne para 'bhavaviraha karane meM udyamazIla hovo kaha kara AzIrvAda dete the, AzIrvAda pAne vAlA vyakti unheM 'bhavavirahasUri', Apa dIrghAyu hoM, aisA kahatA, isa prakAra ve 'bhavaviraha ke nAma se lokapriya ho gye| haribhadra ke granthoM ke TIkAkAra jinezvara sUri ne aSTaka prakaraNa kI TIkA meM 'virahAMka' kA ullekha kiyA hai| ___ aisA mAnA jAtA hai ki unake do ziSya haMsa aura paramahaMsa pramANa zAstra meM pravINa the, ve guru kI AjJA lekara veSa badalakara pramANa zAstroM ke adhyayana ke liye bauddha vihAra meM gye| kucha kAla ke adhyayana ke bAda unakA bheda khula gyaa| bauddhoM ne haMsa ko mAra DAlA aura paramahaMsa kisI prakAra baca kara guru ke pAsa pahuMca gaye aura unheM vRttAnta sunAte huye kAlagata ho gye| apane do uttama ziSyoM ke viraha se unakI krodhAgni bhar3aka uThI unhoMne bauddha bhikSuoM kI hatyA kI pratijJA kii| bAda meM apane guru se bodha pAne ke bAda unakA krodha zAnta ho gayA, unhoMne apanA mana granthoM kI racanA meM lgaayaa|10 prabhAvaka carita meM kahA gayA hai ki ina do ziSyoM ke For Private & Pedonal Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kamala jaina viraha se duHkhita hokara AcArya ne apane pratyeka grantha ko viraha zabda se aMkita kiyA hai|11 haribhadra ne vidyAbhyAsa kahA~ kiyA isakA spaSTa nirdeza kahIM nahIM miltaa| upadezapada kI TIkA se jJAta hotA hai ki AcArya haribhadra gRhasthAvasthA meM ATha vyAkaraNoM ke viziSTa adhyetA the tathA tarkazAstra ke jJAtAoM meM agragaNya the| aisA pratIta hotA hai ki rAjapurohita ke ghara janma lene ke kAraNa unhoMne saMskRta vyAkaraNa, sAhitya, nyAya- darzana, veda, purANa, dharmazAstra, jyotiSa zAstra Adi aneka granthoM kA adhyayana kiyA thaa| jaina paramparA meM bauddha yA brAhmaNa paramparA kI bhAMti vidyApITha nahIM the| ataH jaina dIkSA svIkAra karane ke bAda AcArya kA adhyayana-adhyApana guru ke sAnidhya meM hI huA hogA, unheM jaina AgamagranthoM kA bhI pUrNa jJAna thA, jisakI puSTi unake dvArA likhI gaI AgamagranthoM kI TIkAoM se hotA hai| haribhadra kA kAla haribhadra ke jIvana aura mRtyu kAla ke viSaya meM aneka bhrAntiyA~ haiN| DaoN. jaikobI ne 'upamitibhavaprapaMcA' meM haribhadra kA samaya vikrama kI navIM zatI mAnA thaa| 2 acalagacchIya AcArya merutuMga ne prabandhacintAmaNi meM eka purAnI gAthA kA ullekha karate huye kahA hai ki vikrama saMvat 585 meM haribhadra kA svargavAsa huaa|13 paM. kalyANa vijaya jI ne dharmasaMgrahaNI kI apanI saMskRta prastAvanA meM haribhadra kA samaya vikrama kI chaThIM zatAbdI sthApita karane kA prayatna kiyA thaa|4 haribhadra ke samaya nirNaya meM udyotanasUri kI kuvalayamAlAkahA kA vizeSa mahattva hai, yaha grantha 779 I. meM pUrNa huA thaa| isa grantha kI prazasti meM udyotanasUri ne haribhadra ko apanA guru mAnA hai tathA aneka granthoM ke racayitA ke rUpa meM unakA ullekha kiyA hai| isa prakaraNa ke AdhAra para muni zrI jinavijaya jI isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki mahAn tattvajJa AcArya haribhadra aura kuvalayamAlAkahA ke kartA udyotanasUri kucha samaya taka to avazya samakAlIna the| AcArya haribhadra ke samaya kI uttarI sImA kA nirdhAraNa kuvalayamAlA ke racayitA kI usa ukti dvArA hotA hai jisameM unhoMne apane grantha kI samApti 78 zaka saMvat batAI hai aura haribhadra ko apanA guru kahA hai| isase spaSTa hotA hai ki 700 ii.| saMvata ke bAda kA to samaya ho hI nahIM sktaa| itanI vizAla grantha rAzi likhane vAle AcArya kI Ayu 60-70 varSa to avazya hI rahI hogii| ataH isa pramANa ke AdhAra para zrI jinavijaya jI ne aneka bAhya tathA Antarika pramANoM kI samAlocanA karake unakA samaya I. 700 se 770 ke bIca nizcita kiyA hai aura yahI aba sarvamAnya bhI hai17 haribhadra kI racanAyeM AcArya haribhadra ke graMthoM kI saMkhyA bahuta bar3I mAnI jAtI hai| pUrva paramparA ke anusAra ve 1400, 1440, 1444 prakaraNoM ke kartA mAne jAte haiN| abhayadeva sUri ne paMcAzaka kI TIkA meM AcArya haribhadra ko 1400 prakaraNoM kA racayitA kahA hai| rAjazekhara sUri ne apane prabandhakoza meM inako 1440 prakaraNoM kA racayitA kahA hai| For Private & Persopal Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra aura unakA sAhitya AcArya haribhadra kI racanAoM ko 3 bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai-- 1. AgamagranthoM evaM pUrvAcAryoM kI kRtiyoM para TIkAyeM -- AcArya ne yadyapi AgamoM kI paramparA ke anusAra hI isa sAhitya kA sRjana kiyA hai para yaha AgamakAla se adhika vyavasthita aura tArkikatA liye huye hai| bhASA kI prAMjalatA aura Agamagata viziSTatAoM kA saralatA se vizadIkaraNa karake AcArya ne ina TIkAoM ko adhika mahattvapUrNa aura mArmika banA diyA hai| 2. svaracita grantha evaM svopajJa TIkA -- AcArya ne jaina darzana aura samakAlIna anya darzanoM kA gahana adhyayana karake unheM atyanta sUkSma nirUpaNa zailI meM prastuta kiyA hai| ina granthoM meM sAMkhya, yoga, nyAya- vaizeSika, advaita, cArvAka, bauddha, jaina Adi darzanoM kI aneka taraha se AlocanA aura pratyAlocanA kI hai| jaina yoga ke to ve Adi praNetA the unakA yoga viSayaka jJAna mAtra saiddhAntika nahIM thA balki ve yoga sAdhanA ke prakhara paMDita the| unhoMne anekAntajayapatAkA nAmaka kliSTa nyAya grantha kI bhI racanA kii| 3. kathA sAhitya AcArya ne loka pracalita kathAoM ke mAdhyama se dharma pracAra ko eka nayA rUpa diyA hai, unhoMne vyakti aura samAja kI vikRtiyoM para prahAra kara unameM sudhAra lAne kA prayAsa kiyA hai| unakI kathAoM meM jahA~ tyAga, sAdhanA aura vairAgya kI pracuratA hai, vahAM jIvana ke vyAvahArika pahaluoM ko chUne vAle bhI aneka prakaraNa haiM, jinameM AdhyAtmikatA aura bhautikatA ke samaveta svara haiN| unhoMne samarAiccakahA, dhUrtAkhyAna aura anya laghu kathAoM ke mAdhyama se apane yuga kI saMskRti kA spaSTa evaM sajIva citrAMkana kiyA hai| ____ AcArya haribhadra viracita grantha-sUcI meM nimna grantha samAviSTa haiM -- 1. anuyogadAra vRtti 15. caityavandanavRtti 2. anekAntajayapatAkA 16. jIvAbhigamalaghuvRtti 3. anekAntaghaTTa 17. jJAnapaMcakavivaraNa 4. anekAntavAdapraveza 18. jJAnadivyaprakaraNa 5. aSTaka 19. dazavaikAlika-avacUri 6. AvazyakaniyuktilaghuTIkA 20. dazavaikAlikabahuTIkA 7. AvazyakaniyuktibahuTIkA 21. devendranarakendraprakaraNa 8. upadezapada 2. dvijavadanacapeTA 9. kathAkoza 23. dharmabindu 10. karmastavavRtti 24. dharmalAbhasiddhi 11. kulaka 25. dharmasaMgrahaNI. 12. kSetrasamAsavRtti 26. dharmasAramUlaTIkA 13. caturviMzatistuti 27. dhUrtAkhyAna 14. caityavaMdanabhASya 28. naMdIvRtti Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kamala jaina 29. nyAyapradezasUtravRtti 30. nyAyavinizcaya 31. nyAyAmRtataraMgiNI 32. nyAyAvatAravRtti 33. paMcanirganthI 34. paMcaliMgI 35. paMcavastusaTIka 36. paMcasaMgraha 37. paMcasUtravRtti 38. paMcasthAnaka 30. paMcAzaka 40. paralokasiddhi 41. piMDaniyuktivRtti 42. prajJApanApradezavyAkhyA 43. pratiSThAkalpa 44. vRhanmithyAtvamaMthana 45. munipaticaritra 46. yatidinakRtya 47. yazodharacarita 48. yogadRSTisamuccaya 49. yogabindu 50. yogazataka 51. lagnazuddhi 52. lokatattvanirNaya 53. lokabindu 54. viMzati 55. vIrastava 56. vIrAMgadakathA 57. vedabAhyatAnirAkaraNa 58. vyavahArakalpa 59. zAstravArtAsamuccayasaTIka 60. zrAvakaprajJaptivRtti 61. zrAvakadharmataMtra 62. SaDdarzanasamuccaya 63. SoDazaka 64. samakita pacAsI 65. saMgrahaNIvRtti 66. saMmattasittirI 67. saMbodhasittarI 68. samarAiccakahA 72. sarvajJasiddhiprakaraNasaTIka 73. syAdvAdakucodyaparihAra19 dazavaikAlika vRtti -- isa vRtti kA nAma ziSyabodhinI vRtti hai, yaha bhadrabAhu viracita niyukti para likhI gaI hai| isameM vividha kathAnaka likhe gaye haiM jo prAkRta meM haiN| maMgala kI AvazyakatA batAyI gayI hai| abhyantara aura bAhyatapa, dhyAna, zramaNa, AcArya, paMcamahAvrata, rAtribhojana-viramaNa, 14 guNa sthAna, vinaya, AcAra praNidhi kI prakriyA evaM phala kI carcA kI gayI hai| AvazyakavRtti -- yaha TIkA Avazyaka niyukti para hai, kahIM-kahIM bhASya kI gAthAoM kA bhI prayoga kiyA gayA hai| aneka prAntIya, prAkRta aura saMskRta gAthAoM kA samAveza hai| isameM 22,000 zloka pramANa haiN| isameM 5 prakAra ke jJAna mati, zruta, avadhi, manaHparyAya aura kevalajJAna kA bheda-prabheda pUrvaka vyAkhyAna kiyA gayA hai| sAmAyika, caturviMzatistava, vaMdana, dhyAna, kAyotsarga, pratyAkhyAna Adi kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| prazasti meM AcArya ne apanA saMkSipta paricaya bhI diyA hai| anuyogadvAra vRtti -- mUlagrantha, cUrNi-aMza ke sAtha tattva- prarUpaNa, pramANa prarUpaNa, nikSepa prarUpaNa For Private & qersonal Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra aura unakA sAhitya aura naya prarUpaNa ke AdhAra se dArzanika pakSa ko spaSTa kiyA gayA hai| nandIvRtti -- yaha vRtti nandIcUrNi kI hI rUpAntara hai| nandI jJAna ke adhyayana kI yogayatA-ayogyatA kA vicAra karate huye ayogya ko jJAnadAna denA akalyANakara kahA hai| jJAna ke bheda-prabheda svarUpa viSaya Adi kA vistRta vivecana kiyA hai|20 prajJApanA pradeza vyAkhyA -- isameM maMgala kI vizeSa vivecanA kI gaI hai| prajJApanA ke viSaya, kartRtva Adi kA varNana kiyA gayA hai| jIva prajJApanA aura ajIva prajJApanA kA varNana karate huye ekendriyAdi jIvoM kA vistArapUrvaka vyAkhyAna kiyA gayA hai| veda, lezyA, indriyAdi dRSTiyoM se jIva vicAra loka sambandhI, Ayurbandha, pudgala, dravya, avagADha sambandhI alpa-bahutva Adi kA vicAra kiyA gayA hai| naraka sambandhI nArakaparyAya, avagAha satasthAnaka, karmasthiti aura jIvaparyAya kA vizleSaNa kiyA gayA hai| audArika zarIra, jIva-ajIva- strI, kaSAya, indriya, prayoga lezyA, jJAna, darzana, cAritra Adi kI vistRta carcA kI hai|21 yogaviMzikA -- prAkRta meM nibaddha yoga viSayaka grantha hai| 20 gAthAoM meM yoga zuddhi kA vivecana karate huye sthAna, UrNa, artha Alambana, anAlambana ke bheda se 5 prakAra kA yoga batAyA gayA hai| yoga kI vikasita avasthAoM kA varNana kiyA gayA hai| vizikA -- isameM AcArya haribhadra ne zrAvaka kI 11 pratimAoM ke bAre meM ciMtana kiyA hai| anekAntajayapatAkA -- yaha jaina siddhAnta para likhA gayA eka kliSTa grantha hai| isameM 6 adhikAra haiN| jinameM kramazaH sadasadarUpavastu nityAnityavastu, sAmAnya-vizeSa, abhilApyanabhilApya, yogAcAra, mukti Adi viSayoM kA gambhIra vivecana kiyA gayA hai| saMskRta meM racita 3500 zloka pramANa grantha hai| saMbhavataH yaha graMtha jaina dArzanika siddhAnta anekAntavAda ke vijayadhvaja ke rUpa meM pratipAdita kiyA gayA hai| anekAntavAda praveza -- saMskRta meM likhA gayA hai, viSayavastu anekAntajayapatAkA vAlA hI hai| sAvayadhammavihi -- 120 gAthAoM meM samyaktva aura mithyAtva kA varNana karate huye zrAvakoM ke vidhi-vidhAnoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| yaha prAkRta bhASA meM nibaddha hai, mAnadevasUri ne isa para TIkA likhI hai| dharmabinduprakaraNa -- isameM 542 sUtra haiM, jo 4 adhyAyoM meM vibhakta haiN| zramaNa aura zrAvaka dharma kI vivecanA kI gaI hai, zrAvaka banane ke pUrva jIvana ko pavitra aura nirmala banAne vAle pUrva mArgAnusArI ke 35 guNoM kI vivecanA kI gaI hai| isa para muni candrasUri ne TIkA likhI hai|22 samyaktva saptati -- isameM 12 adhikAroM meM dvArA 70 gAthAoM samyaktva kA svarUpa batAyA hai| aSTa prabhAvakoM meM vajrasvAmI, bhadrabAhu mallavAdI, viSNukumAra, AryakhapuTa, pAdalipta aura siddhasena kA carita pratipAdita kiyA gayA hai| isameM samyaktva ke 67 boloM para prakAza DAlA gayA hai saMghatilaka sUri ne isa para TIkA likhI hai| For Private Personal Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra aura unakA sAhitya SoDazaka -- yaha 257 gAthAoM meM nibaddha hai| isameM dharma ke Antarika svarUpa, dharma parIkSA, dezanA pratiSThAvidhi, pUjAphala, dharma-lakSaNa, mandira nirmANa Adi viSayoM kA vivecana kiyA gayA hai| isameM pratyeka viSaya para 16-16 gAthAyeM haiM, isa para yazoprabhasUri aura yazovijaya jI kI TIkAyeM upalabdha haiN|23 lalita vistarA -- 'caityavaMdana kriyA' ke sUtroM para yaha vRtti hai| isameM anya dArzanika mAnyatAoM kA sUkSma tarkoM se nirAkaraNa kiyA gayA hai| tIrthaMkaroM ke cAritra, mokSa ityAdi ke bAre meM bhI ullekha kiyA gayA hai| sarvajJasiddhi -- isakI racanA gadya aura padya donoM meM huI hai| isameM sarvajJa kI sattA siddha karane kA prayAsa kiyA gayA hai aura sarvajJa ko na mAnane vAle mImAMsA-darzana kI AlocanA kI gaI hai| aSTaka prakaraNa -- isa grantha meM ATha-ATha padyoM ke 32 prakaraNa haiM, jinameM AtmavAda, nityavAda, kSaNikavAda Adi viSayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai aura dharma, darzana, AcAra, jJAna-mImAMsA kA vivecana kiyA gayA hai, jisameM anekAnta mukhara hai| cAritra dharma kI vyAkhyA karate huye ahiMsA ke vibhinna AyAma spaSTa kiye gaye haiN| anta meM tatkAlIna dArzanika carcAoM kA ullekha kiyA gayA hai|24 nyAyapraveza para TIkA -- haribhadra ne bauddhAcArya diGnAga ke 'nyAyapraveza para TIkA likhI hai| isameM mUlagrantha ke viSaya ko spaSTa kiyA hai aura isa prakAra jaina sampradAya meM bauddha nyAya ke adhyayana kI paramparA kA zubhArambha kiyA hai| viMzativiMzikA -- isake 20 prakaraNoM meM 20 gAthAyeM haiM, unameM loka, anAditva, kUTanIti, caramaparivata, bIja, sandarbha, dAna, pUjAvidhi, zrAvakapratimA, zrAvakadharma, yatidharma, zikSA, bhikSA, AlocanA, prAyazcitta, tadaMtarAya, liMga, yoga, kevala jJAna, siddha- bhakti, siddha sukha Adi kA varNana hai| inameM bhI zrAvaka tathA munidharma ke sAmAnya niyamoM tathA nAnA vidhi-vidhAnoM tathA sAdhanAoM kA nirUpaNa hai| AnandasUri ne isa para TIkA likhI hai| paMcavastuka -- isameM 1714 gAthAyeM haiN| isameM pA~ca adhikAroM meM pravrajyAvidhi, dainika anuSThAna, gacchAcAra, anuyoga, gaNAnujJA aura saMlekhanA kI prarUpaNA kI gaI hai| isameM muni dharma sambandhI sAdhanAoM kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| zrAvaka prajJapti -- yaha gAthAbaddha grantha prAkRta bhASA meM racA gayA hai| gAthAoM kI saMkhyA 401 hai| 12 prakAra ke zrAvaka dharma kI prarUpaNA kI gaI hai| zaMkAoM kA samAdhAna karake karaNIya pakSoM ko ujAgara kiyA gayA hai| zrAvaka kA lakSaNa batAte huye kahA gayA hai ki jo samyagdarzana prApta karake pratidina yatijanoM ke pAsa sadAcAra ke upadeza sunatA hai, vaha zrAvaka hai|25 isa para svayaM haribhadrasUri ne saMskRta TIkA likhI hai jisameM jIva kI nityatA, anityatA, saMsAra, mokSa Adi viSayoM kA nirUpaNa hai| paMcAzaka -- yaha 19 paMcAzakoM meM vibhakta hai isameM 950 gAthAyeM haiN| isameM zrAvaka dharma, dIkSA, For Private Dersonal Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra aura unakA sAhitya caityavandana, pUjA, pratyAkhyAna, stavana, jina-bhavana, pratiSThA, yAtrA, sAdhudharma, yati samAcArI, piMDavidhi zIlAMga, alocanA vidhi, prAyazcitta kalpa, sAdhu pratimA, tapovidhi kA 50-50 gAthAoM meM varNana hai|26 sambodhaprakaraNa -- 1590 padyoM kI prAkRta racanA hai 12 adhikAroM meM vibhakta hai| isameM guru, kuguru, samyaktva, devoM kA svarUpa, zrAvaka dharma aura usakI pratimAyeM, vrata, AlocanA, lezyA, dhyAna, mithyAtva Adi kA varNana hai| yogadRSTisamuccaya -- 226 padyoM meM racI gaI hai| AdhyAtmika vikAsa kI bhUmikAoM kA 3 prakAra se varNana kiyA gayA hai : pahalA dRSTi-yoga, dUsarA icchAyoga, tIsarA sAmarthya yog| isake anantara mitrA, tArA, balA, dIprA, svarA, kAntA, prabhA aura parA ina ATha dRSTiyoM kA vistRta varNana hai| saMsArI jIva kI acaramArvatakAlIna avasthA ko 'AghadRSTi' aura caramAvarta kAlIna avasthA ko yogadRSTi kahA gayA hai| yazovijayagaNi aura AcArya kI svayaMkRta TIkA bhI upalabdha hai, jo 1175 zloka parimANa kI hai| isameM AcArya ne mUla viSayoM kA vizad spaSTIkaraNa kiyA hai| yoga kI ATha dRSTiyoM kI pAtaMjala yogadarzana meM Aye yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra dhAraNA, dhyAna aura samAdhi -- ina ATha yogAMgoM ke sAtha tulanA kI gaI hai|28 yogazataka -- isameM 101 gAthAyeM haiN| isameM yoga kA nizcaya evaM vyavahAra donoM dRSTiyoM se vizleSaNa kiyA gayA hai| samyagjJAna, samyagdarzana, samyakcAritra ina tInoM ke lakSaNa, yogI kA svarUpa, AtmA aura karma kA sambandha, yoga ke adhikArI ke lakSaNa, laukika dharma, gRhastha kA yoga, sAdhu kI samAcArI kA svarUpa, maitrI Adi cAra bhAvanAyeM, yoga janya upalabdhiyA~ unakA phala Adi viSayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai|29 dhammasaMgahaNI -- haribhadra kA yaha dArzanika graMtha hai| 1296 gAthAoM dvArA dharma ke svarUpa kA nikSepoM dvArA prarUpaNa kiyA gayA hai| malayagiri dvArA isakI saMskRta TIkA likhI gaI haiN| isameM AtmA ke anAdi-nidhanatva, amUrtatva, pariNAmitva, jJAyakatva, kartRtva-bhoktRtva aura sarvajJasiddhi kA prarUpaNa hai|30 brahmasiddhAntasAra -- 423 padyoM meM racita saMskRta racanA hai, isameM saba darzanoM kA samanvaya kiyA gayA hai| isameM mRtyu sUcaka cinhoM kA ullekha hai| isakI bahuta sI gAthAyeM haribhadra ke anya granthoM meM bhI pAI jAtI haiN|31 SaDdarzana samuccaya -- yaha darzana para likhI gaI saMskRta padyamaya racanA hai| AcArya ne 87 kArikAoM meM isa grantha ko samApta kiyA hai| gaNaratna ne isa para TIkA likhI hai| ise viSayavibhAga kI dRSTi se ise chaH vibhAgoM meM vibhakta kiyA hai| isameM AcArya ne cha: bhAratIya darzanoM bauddha, naiyAyika, sAMkhya, jaina, vaizeSika, jaimanIya aura cArvAka kA tulanAtmaka adhyayana prastuta kiyA hai| chaH darzanoM ko AstikavAda Ara cArvAka ko nAstikavAda kI saMjJA dI hai| pratyeka darzana ke nirUpaNa ke samaya ve usa darzana ke mAnya devatA kA bhI sUcana karate haiN| For Private e Personal Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kamala jaina upadezapada -- isameM 1040 gAthAyeM haiM, isa para muni candrasUri ne sukhabodhinI TIkA likhI hai| AcArya ne dharmakathAnuyoga ke mAdhyama se isa kRti meM mandabuddhi vAloM ke prabodha ke liye jaina dharma ke upadezoM ko sarala laukika kathAoM ke rUpa meM saMgrahIta kiyA hai| mAnava paryAya kI durlabhatA evaM buddhi camatkAra ko prakaTa karane ke liye kaI kathAnakoM kA granthana kiyA hai| manuSya janma kI durlabhatA ko collaka, pAzaka, dhAnya, dyUta, ratna, svapana, cakrayUpa Adi dRSTAMtoM ke dvArA pratipAdana kiyA gayA hai| buddhi ke cAra bheda autpattikI, vainayikI, karmajA aura pariNAmikA kA vistRta vizleSaNa kiyA gayA hai|32 yogabindu -- saMskRta meM racita 527 padyoM kI racanA hai| isameM jainayoga ke vistRta prarUpaNa ke sAtha-sAtha anya paramparA sammata yoga kI bhI carcA hai aura jainayoga kI samAlocanA kI gaI hai| yoga ke adhikArI anAdhikArI kA nirdeza karate samaya acaramAvarta meM vartamAna saMsArI jIvoM ko 'bhavAbhinandI' kahA hai, jabakI caramAvarta meM vartamAna zuklapAkSika, bhinna- granthi aura cAritrI jIvoM ko yoga kA adhikArI kahA hai| isa adhikAra ke liye pUrva sevA ke rUpa meM gurupratipatti (guru, deva Adi kA pUjana ) sadAcAra, tapa, mukti ke prati adveSa Adi guNoM kA nirdeza kiyA hai| vibhinna prakAra ke cAritroM ke bheda ke antargata apunarbandhaka, samyAdRSTi, dezavirati tathA sarvavirati kI carcA kI gaI hai| AdhyAtmika vikAsa meM kramazaH adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA, vRtti-saMkSepa Adi bhedoM kA ullekha kiyA hai| yogAdhikArI ke anuSThAnoM meM viSa, garala sad-asada anuSThAna, tadet aura amatAnuSThAna kA pratipAdana kiyA hai| isake spaSTIkaraNa ke liye sadyoga cintAmaNi vRtti likhI gaI hai, kaI loga ise svopajJa mAnate haiN|33 zAstravArtAsamuccaya -- isameM 700 zloka haiM jo 11 stabakoM meM vibhakta hai| isameM pramukha dArzanika mAnyatAoM kI samIkSA kI gaI hai| jisameM bhautikavAda, kAlavAda, svabhAvavAda, niyativAda, karmavAda, IzvaravAda, prakRtipuruSavAda, kSaNikavAda, vijJAnavAda, zUnyavAda, bahmAdvaitavAda, sarvajJatA-pratiSedhavAda kA nirUpaNa kiyA gayA hai| haribhadra ne isa grantha kI vyAkhyA bhI svayaM likhI hai, para bahuta saMkSipta hai| lokatattva nirNaya -- loka tattva nirNaya meM haribhadra ne apanI udAra dRSTi kA paricaya diyA hai| anya darzanoM ke prasthApakoM ko samanvaya dRSTi se prastuta kiyA hai| dharma ke mArga para calane vAle pAtra evaM apAtra kA vicAra prastuta kiyA hai| supAtra ko hI upadeza dene kA vidhAna kiyA hai| lagnazuddhi -- lagnazuddhi 133 gAthAoM meM nibaddha jyotiSa grantha hai isameM gocarazuddhi, pratidvAra dazaka, mAsa, vAra, tithi, nakSatra, yogazuddhi, sugaNadina, rajachannadvAra, saMkrAti, karkayoga, hIrA, navAMza, dvAdazAMza, SaDvargazuddhi, udayAstazuddhi ityAdi viSayoM para carcA kI gaI hai| dvijavadanacapeTA -- dhUrtAkhyAna kI taraha yaha bhI eka vyaMgAtmaka racanA hai isameM brAhmaNa paramparA meM pala rahI mithyA dhAraNA evaM varNavyavasthA kA khaMDana kiyA gayA hai| dhUrtAkhyAna -- yaha vyaMga pradhAna racanA hai| isameM vaidika purANoM meM varNita asaMbhava aura For Private & Eersonal Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra aura unakA sAhitya avizvasanIya bAtoM kA pratyAkhyAna pA~ca dhUrtoM kI kathAoM ke dvArA kiyA gayA hai| lAkSaNika zailI kI yaha advitIya racanA hai| rAmAyaNa, mahAbhArata aura purANoM meM pAI jAne vAlI kathAoM kI aprAkRtika, avaijJAnika, abauddhika mAnyatAoM tathA pravRttiyoM kA kathA ke mAdhyama se nirAkaraNa kiyA gayA hai| vyaMga aura sujhAvoM ke mAdhyama se asaMbhava aura managaDhanta bAtoM ko tyAga karane kA saMketa diyA gayA hai| khaMDDapanA ke caritra aura bauddhika vikAsa dvArA nArI kI vijaya dikhalAkara madhyakAlIna nArI ke caritra ko udghATita kiyA hai| samarAiccakahA -- haribhadra ne ise dharmakathA ke nAma se ullikhita kiyA hai, yaha jaina mahArASTrI prAkRta meM likhI gaI hai| kathA ke mAdhyama se prANI kI rAga-dveSa aura mohAtmaka pravRttiyoM ke janma-janma vyApI saMskAroM kA anUThA citraNa kiyA gayA hai| isameM nidAna kI mukhyatA batAI gaI hai| agnizarmA purohita, rAjA guNasena dvArA apamAnita kiye jAne para nidAna bAMdhatA hai ki yadi usake tapa meM koI zakti hai to vaha agAmI bhava meM badalA le pariNAma svarUpa agnizarmA nau bhavoM meM apane vaira kA badalA letA hai| mUlakathA ke antargata aneka upakathAyeM haiM, jinameM nirveda, vairAgya, saMsAra kI asAratA, karmoM kI vicitra pariNati, lobha ke duSpariNAma, mAyA, moha, zramaNatva Adi viSaya pratipAdita kiye gaye haiN| karma pariNati mukhya uddezya hai| batAyA gayA hai ki kutsita vRttiyoM se jIvana patita ho jAtA hai| kaluSita aura hIna karmoM se manuSya adhogati ko prApta karatA hai| AcArya haribhadra pratibhAzAlI lekhaka the| yoga, darzana, nyAya jaise gar3ha viSayoM kA nirUpaNa karane ke sAtha-sAtha kathA jaise sarasa sAhitya kA praNayana karake unhoMne apanI vidvattA kA paricaya diyA hai tathA bhAratIya jana-jIvana ke vibhinna rUpoM ko prastuta kiyA hai| paM. dalasukha mAlavaNiyA ne SaDdarzana samuccaya kI prastAvanA meM kahA hai ki AcArya haribhadra ne apane jaina vAGmaya ke vividha kSetroM ke sAtha-sAtha tatkAlIna jo bhAratIya jainetara vidyAsamRddhi thI, usameM se bhI bhramara kI taraha madhu saMcaya karake jaina sAhitya kI zrI vRddhi kii| AcAra aura darzana ke jo mantavya jaina dharma ke anukUla dikhAI par3e, unheM apane granthoM meM nibaddha kara liyaa|33 For Private & Osonal Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbha -kalaM - - - - haribhadrasUri kA samaya nirNaya, pR.6 upadezapada prazasti haribhadrIyanandIvRtti, haribhadrIyadazavaikAlikavRtti, paMcasUtravivaraNa kI prazasti kuvalayamAlAkahA anuccheda 6, pR.4 samarAiccakahA prastAvanA, pR.4 (hindI anuvAda, chagana lAla zAstrI) gaNadharasArdhazataka kI bRhad vyAkhyA Avazyakaniyukti, gA. 42 Avazyaka haribhadrIya vRtti, pR.111 kahAvalI, uddhRta haribhadrasUri ke prAkRta sAhitya kA AlocanAtmaka adhyayana, pR. 45 vahI, jaina sAhitya kA bRhada itihAsa, bhAga 3, pR. 363 / paMcazatI prabodhasambandha, pR.263 prabhAvaka carita, uddhRta haribhadrasUri ke prAkRta sAhitya kA AlocanAtmaka parizIlana, pR. 45 haribhadra kA samaya nirNaya, pR:11 zrI haribhadra prabandha, uddhRta, 206 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga 3, pR. 363 yogazataka kI hindI prastAvanA, pR.4, haribhadra sUri kA samaya nirNaya, pR. 11 kuvalayamAlAkahA, pR. 4 vahI, pR. 242 haribhadra sUri kA samaya nirNaya, pR. 62 haribhadrasUri kA samaya nirNaya, pR. 62 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga 3, pR. 362 jaina sAhitya kA bRhada itihAsa, bhAga 4, pR. 204 prAkRta sAhitya kA itihAsa, pR. 295 vahI, pR. 302 .. dekhiye -- bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna - DaoN. hIrAlAla jaina kA lekha jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga 4, pR. 270 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga 4, pR. 271 jagadIza candra jaina, prAkRta sAhitya kA itihAsa, pR. 302 jaina sAhitya kA bRhada itihAsa, bhAga 4, pR. 234 - - 17. 1 . 22. 23 25 21. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kamala jaina 29. 30. 31. 3 jaina sAhitya kA bRhada itihAsa, bhAga 4, pR. 234 jagadIzacandra jaina, prAkRta sAhitya kA itihAsa, pR. 287 jaina sAhitya kA bRhada itihAsa, bhAga 4, pR. 237 nemicandrazAstrI, prAkRta sAhitya kA itihAsa, pR. 425 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga 4, pR.232 vahI, bhAga 5, pR. 168 haribhadra kA avadAna, pR.15 nemicandra zAstrI, prAkRta sAhitya kA itihAsa, pr.425| SaDdarzana samuccaya, prastAvanA, pR. 16 34. 35. 36. For Priva . Personal Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTajIvanikAya meM trasa evaM sthAvara ke vargIkaraNa kI samasyA - pro. sAgaramala jaina SaTjIvanikAya kI avadhAraNA jainadharma-darzana kI prAcInatama avadhAraNA hai| isake ullekha hameM prAcInatama jaina Agamika granthoM yathA -- AcArAMga', RSibhASita, uttarAdhyayana, dazavaikAlikI Adi meM upalabdha hote haiN| yaha suspaSTa tathya hai ki nirgantha paramparA meM prAcInakAla se pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati Adi ko jIvana yukta mAnA jAtA rahA hai| yadyapi vanaspati aura dIndriya Adi prANiyoM meM jIvana kI sattA to sabhI mAnate haiM, kintu pRthvI, jala, agni aura vAyu bhI sajIva haiM -- yaha avadhAraNA jainoM kI apanI viziSTa avadhAraNA hai| yahA~ hameM yaha bhI smaraNa rakhanA cAhie ki pRthvI, jala, vAyu Adi meM sUkSma jIvoM kI upasthiti ko svIkAra karanA eka alaga tathya hai aura pRthvI, jala Adi ko svataH sajIva mAnanA eka anya avadhAraNA hai| jaina paramparA kevala itanA hI nahIM mAnatI hai ki pRthvI, jala Adi meM jIva hote haiM apitu vaha yaha bhI mAnatI hai ki ye svayaM bhI jIvana-yukta yA sajIva haiN| isa sandarbha meM AcArAMga meM spaSTa rUpa se ullekha milatA hai ki pRthvI, jala, vAyu Adi ke Azrita hokara jo jIva rahate haiM, ve pRthvIkAyika, apakAyika Adi jIvoM se bhinna haiN| yadyapi pRthvIkAyika, apakAyika jIvoM kI hiMsA hone para inakI hiMsA bhI aparihArya rUpa se hotI hai| AcArAMga ke prathama adhyayana ke dvitIya se saptama uddezaka taka pratyeka uddezaka meM pRthvI Adi SaTjIvanikAyoM kI hiMsA ke svarUpa, kAraNa aura sAdhana arthAt zastra kI carcA hameM upalabdha hotI hai| AcArAMga RSibhAsita, uttarAdhyayana, dazavaikAlika Adi meM SaTjIvanikAya ke antargata pRthvI, apa, agni, vAyu, vanaspati aura trasa -- ye jIvoM ke cha: prakAra mAne gaye haiM, kintu ina SaTjIvanikAyoM meM kauna sa hai aura kauna sthAvara hai ? isa prazna ko lekara prAcInakAla se hI vibhinna avadhAraNAe~ jaina paramparA meM upalabdha hotI haiN| yadyapi vartamAna meM zvetAmbara aura digambara donoM hI paramparAoM meM pRthvI, apa, agni, vAyu aura vanaspati ina pA~ca ko sAmAnyatayA sthAvara mAnA jAtA hai| paMcasthAvaroM kI yaha avadhAraNA aba sarva svIkRta hai| digambara paramparA meM tattvArtha kA jo pATha pracalita hai usameM to pRthvI, apa, agni, vAyu aura vanaspati-- ina pA~coM ko spaSTa rUpa se sthAvara kahA gayA hai| kintu prAcIna zvetAmbara mAnya Agama AcArAMga, uttarAdhyayana Adi kI tathA tattvArthasUtra ke zvetAmbara sammata pATha aura tattvArthabhASya kI sthiti kucha bhinna hai| isI prakAra digambara paramparA meM bhI kundakunda ke grantha paMcAstikAya kI sthiti bhI paMcasthAvaroM kI pracalita sAmAnya avadhAraNA se kucha bhinna hI pratIta hotI hai| yApanIya grantha SaTkhaNDAgama kI dhavalA TIkA meM ina donoM ke samanvaya kA prayatna huA hai| basa aura sthAvara ke vargIkaraNa ko lekara jaina paramparA ke ina prAcIna stara ke Agamika For Private & Persal Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SadjIvanikAya meM trasa evaM sthAvara ke vargIkaraNa kI samasyA granthoM meM kisa prakAra kA matabheda rahA huA hai, isakA spaSTIkaraNa karanA hI prastuta nibandha kA mukhya uddezya hai| 1. AdhArAMga ___ AcArAMga meM SaTajIvanikAya meM kauna sa hai aura kauna sthAvara hai ? isakA koI spaSTataH vargIkaraNa ullekhita nahIM hai| usake prathama zruta skandha ke prathama adhyayana meM jisa krama se SaTjIvanikAya kA vivaraNa prastuta kiyA gayA hai, use dekhakara lagatA hai ki jahA~ granthakAra pRthvI, apa, agni aura vanaspati ina cAra ko spaSTa rUpa se sthAvara ke antargata vargIkRta karatA hogA, jabaki trasa aura vAyukAyika jIvoM ko vaha sthAvara ke antargata nahIM mAnatA hogA, kyoMki usake prathama adhyayana ke dvitIya, tRtIya, caturtha aura paMcama ina cAra uddezako meM kramazaH pRthvI, apa, agni aura vanaspati -- ina cAra jIvanikAyoM kI hiMsA kA vivaraNa prastuta kiyA gayA hai| usake pazcAt SaSTha adhyayana meM trasakAya kI aura saptama adhyayana meM vAyukAyika jIvoM kI hiMsA kA ullekha kiyA hai| isakA phalitArtha yahI hai ki AcArAMga ke anusAra vAyukAyika jIva sthAvara na hokara vasa hai| yadi AcArAMgakAra ko vAyukAyika jIvoM ko sthAvara mAnanA hotA to vaha unakA ullekha trasakAya ke pUrva krtaa| isa prakAra AcArAMga meM pRthvI, apa, agni aura vanaspati meM cAra sthAvara aura vAyu tathA usakAya meM do sa jIva mAne gaye haiM -- aisA anumAna kiyA jA sakatA hai| yadyapi AcArAMga ke prathama zrutaskandha meM hI eka sandarbha aisA bhI hai, jisake AdhAra para usakAya ko chor3akara zeSa pA~coM ko sthAvara mAnA jA sakatA hai, kyoMki vahA~ para pRthvI, vAyu, apa, agni aura vanaspati kA ullekha karake usake pazcAt sa kA ullekha kiyA gayA hai| 2. RSibhASita jahA~ taka RpibhApita kA prazna hai, usameM mAtra eka sthala para paTjIvanikAya kA ullekha hai| trasa zabda kA ullekha bhI hai, kintu SaTjIvanikAya meM kauna sa hai aura sthAvara hai aisI carcA usameM nahIM hai| 3. uttarAdhyayana AcArAMga se jaba hama uttarAdhyayana kI ora Ate haiM to yaha pAte haiM ki usake 26veM evaM 36veM adhyAyoM meM SaTjIvanikAya kA ullekha upalabdha hotA hai| 26veM adhyAya meM yadyapi spaSTa rUpa se trasa aura sthAvara ke vargIkaraNa kI carcA to nahIM kI gaI hai, kintu usameM jisa krama se SaTjIvanikAyoM ke nAmoM kA nirUpaNa huA hai usase yahI phalita hotA hai ki pRthvI, apa (udaka ), agni, vAyu aura vanaspati ye pA~ca sthAvara haiM aura chaThA trasakAya hI trasa hai', kintu uttarAdhyayana ke 36veM adhyAya kI sthiti isase bhinna hai, eka to usameM sarvaprathama SaTjIvanikAya ko basa aura sthAvara -- aise do vargoM meM vargIkRta kiyA gayA hai aura dUsare sthAvara ke antargata pRthvI, apa aura vanaspati ko tathA trasa ke antargata agni, vAyu aura trasajIvanikAya ko rakhA gayA hai| isa prakAra yadyapi uttarAdhyayana ke 36veM adhyAya se AcArAMga kI vAyu ko Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pro. sAgaramala jaina sakAyika mAnane kI avadhAraNA kI puSTi hotI hai| kintu jahA~ taka agnikAya kA prazna hai, use jahA~ AcArAMga ke anusAra sthAvara nikAya ke antargata vargIkRta kiyA jA sakA hai, vahA~ uttarAdhyayana meM use spaSTa rUpa se trasanikAya ke antargata vargIkRta kiyA gayA hai| isa prakAra donoM meM AMzika matabheda bhI parilakSita hotA hai| uttarAdhyayana kA yaha dRSTikoNa tattvArthasUtra (bhASyamAnya mUlapATha) meM aura tattvArthabhASya meM bhI svIkRta kiyA gayA hai| isase aisA lagatA hai ki nirgantha paramparA meM prAcInakAla meM yahI dRSTikoNa vizeSa rUpa se mAnya rahA hogaa| 4. dazavaikAlika jahA~ taka dazavaikAlika kA prazna hai, usakA caturtha adhyAya to SaTjIvanikAya ke nAma se hI jAnA jAtA hai| usameM trasa evaM sthAvara kA spaSTatayA vargIkaraNa to nahIM kiyA gayA hai, kintu jisa krama meM unakA prastutikaraNa huA hai, usase yaha dhAraNA banAI jA sakatI hai ki dazavaikAlika pRthvI, apa, agni, vAyu aura vanaspati ina pA~ca ko sthAvara hI mAnatA hogaa| SaTjIvanikAya ke krama ko lekara dazavaikAlika kI sthiti uttarAdhyayana ke 26veM adhyayana ke samAna hai, kintu AcArAMga se tathA uttarAdhyayana ke 36veM adhyAya se bhinna hai| 5. jIvAbhigama upAMga sAhitya meM prajJApanA meM jIvoM ke prakAroM kI carcA aindrika AdhAroM para kI gaI, trasa aura sthAvara ke AdhAra para nhiiN| jIvoM kA sa aura sthAvara kA vargIkaraNa jIvAbhigamasUtra meM milatA hai| usameM spaSTa rUpa se pRthvI, apa (jala) aura vanaspati ko sthAvara tathA agni, vAyu evaM dIndriyAdi ko trasa kahA gayA hai| isa dRSTi se jIvAbhigama aura uttarAdhyayana kA dRSTikoNa samAna hai| jIvAbhigama kI TIkA meM malayagiri ne ise spaSTa karate hue likhA hai ki jo sardI-garmI ke kAraNa eka sthAna kA tyAga karake dUsare sthAna para jAte haiM, ve trasa haiM athavA jo icchApUrvaka urdhva, adha evaM tiryak dizA meM gamana karate haiM, ve trasa hai| unhoMne labdhi se teja (agni ) aura vAyu ko sthAvara, kintu gati kI apekSA se trasa kahA hai| 6. tattvArthasUtra jahA~ taka jaina paramparA ke mahattvapUrNa sUtra zailI ke grantha "tattvArtha" kA prazna hai, usake zvetAmbara sammata mUlapATha meM tathA tattvArtha ke umAsvAti ke svopajJa bhASya meM pRthvI, apa aura vanaspati -- ina tIna ko sthAvaranikAya meM aura zeSa tIna agni, vAyu aura dvIndriyAdi ko sanikAya meM vargIkRta kiyA gayA hai| isa prakAra tattvArthasUtra aura tattvArthabhASya kA pATha uttarAdhyayana ke 36veM adhyAya ke dRSTikoNa ke samAna hI hai| tattvArtha kA yaha dRSTikoNa AcArAMga ke prAcInatama dRSTikoNa se isa artha meM bhinna hai ki isameM agni ko spaSTa rUpa se sa mAnA gayA hai, jaba ki AcArAMga ke anusAra use sthAvara varga ke antargata vargIkRta kiyA jA sakatA hai| aba hama digambara paramparA kI ora mur3ate haiM to usake dvArA mAnya tattvArthasUtra kI For Private & Pagonal Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTajIvanikAya meM trasa evaM sthAvara ke vargIkaraNa kI samasyA rvArthasiddhi TIkA ke mUla pATha12 usakI TIkA -- donoM meM paMcasthAvaroM kI avadhAraNA spaSTa ullekha hai| digambara paramparA kI tattvArtha kI TIkAoM meM prAyaH sabhI ne pRthvI, apa, agni, vAyu, vanaspati ina pA~ca ko sthAvara mAnA hai| 7. paMcAstikAya kundakunda ke grantha paMcAstikAya aura SaTkhaNDAgama kI dhavalA kA dRSTikoNa savArthasiddhi se bhinna hai| kundakunda apane grantha paMcAstikAya meM apanA dRSTikoNa prastuta karate hue kahate haiM ki pRthvI, apa, teja ( agni), vAyu aura vanaspati ye pA~ca ekendriya jIva haiN| ina ekendriya jIvoM meM pRthvI, apa (jala) aura vanaspati ye tIna sthAvara zarIra se yukta hai aura zeSa anila aura anala arthAta vAyu aura agni sa hai| isa prakAra pA~ca prakAra ke ekandriya jIvoM meM kundakunda ne kevala pRthvI, apa aura vanaspati ina tIna ko hI sthAvara mAnA thA, zeSa ko ve trasa mAnate the| isa prakAra hama dekhate haiM ki kundakunda kA dRSTikoNa bhI tattvArthasUtra ke zvetAmbara mAnya pATha, tattvArthabhASya aura prAcIna Agama uttarAdhyayana ke samAna hI hai| yadyapi gAthA kramAMka 110 meM unhoMne pRthvI, apa, agni, vAyu aura vanaspati kA jisa krama se vivaraNa diyA hai vaha basa aura sthAvara jIvoM kI apekSA se na hokara ekendriya evaM drIndriya Adi ke vargIkaraNa ke AdhAra para hai| yaha gAthA uttarAdhyayanasUtra ke 26veM adhyAya kI gAthA ke samAna hai -- tulanA ke rUpa meM paMcAstikAya aura uttarAdhyayana kI gAthAyeM prastuta haiN| puDhavIAukkAe, teUvAU vnnssitsaann| paDilehaNApamatto kaNhaM pi virAhao hoi|| -- uttarAdhyayana, 26/30 paDhavI ya udagamagaNI vAuvaNapphadi jiivsNsidaakaayaa| deMti khalu moha bahulaM phAsaM bahugA vi te tesiN|| -- paMcAstikAya 110 tasA ya thAvarA ceva, thAvarA tivihA thiN| puDhavI AujIvA ya, taheva ya vnnssii|| teUvAU ya boddhavvA urAlA tasA thaa| -- uttarAdhyayana, 36168, 69, 107 titthAvarataNu jogA aNilANala kAiyA ya tesu tasA maNapariNAma virahidA jIvA eiMdiyA NeyA -- paMcAstikAya 111 SaTkhaNDAgama digambara paramparA ke SaTkhaNDAgama kI dhavalA TIkA meM trasa aura sthAvara ke vargIkaraNa kI isa carcA ko tIna sthaloM para uThAyA gayA hai -- sarvaprathama satyarUpaNA aNuyogadvAra (1/1/39) 16 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pro. sAgaramala jaina kI TIkA meM, usake pazcAt jIva sthAna prakRti samuttakIrtana (1/9-1/28 ) kI TIkA meM tathA paMcama khaNDa ke prakRti anuyogadvAra ke nAma-karma kI prakRtiyoM ( 5/5/10 ) kI carcA meM ina tInoM hI sthaloM para sthAvara aura usa ke vargIkaraNa kA AdhAra gatizIlatA ko na mAnakara sthAvara nAmakarma evaM usa nAmakarma kA udaya batAyA gayA hai| isa sambandha meM carcA prArambha karate hue yaha kahA gayA hai ki sAmAnyatayA sthita rahanA arthAt ThaharanA hI jinakA svabhAva hai unheM hI sthAvara kahA jAtA hai, kintu prastuta Agama meM isa vyAkhyA ke anusAra sthAvaroM kA svarUpa kyoM nahIM kahA gayA ? isakA samAdhAna dete hue kahA gayA hai ki jo eka sthAna para hI sthita rahe vaha sthAvara aisA lakSaNa mAnane para vAyukAyika, agnikAyika aura jalakAyika jIvoM ko jo sAmAnyatayA sthAvara mAne jAte haiM, trasa mAnanA hogA, kyoMki ina jIvoM kI eka sthAna se dasare sthAna meM gati dekhI jAtI hai| dhavalAkAra eka sthAna para avasthita rahe vaha sthAvara, isa vyAkhyA ko isalie mAnya nahIM karatA hai, kyoMki aisI vyAkhyA meM vAyukAyika, agnikAyika aura jalakAyika jIvoM ko sthAvara nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki inameM gatizIlatA dekhI jAtI hai| isI kaThinAI se bacane ke lie dhavalAkAra ne sthAvara kI yaha vyAkhyA prastuta kI ki jina jIvoM meM sthAvara nAmakarma kA udaya he ve sthAvara hai ? na ki ve sthAvara hai, jo eka sthAna para avasthita rahate haiN| isa prakAra sthAvara kI naI vyAkhyA ke dvArA dhavalAkAra ne na kevala pRthvI, apa, vAyu, agni aura vanaspati ina pA~coM ko sthAvara mAnane kI sarvasAmAnya avadhAraNA kI puSTi kI, apitu una avadhAraNAoM kA saMketa aura khaNDana bhI kara diyA jo gatizIlatA ke kAraNa vAyu, agni Adi ko sthAvara na mAnakara usa mAna rahI thii| isa prakAra usane donoM dhAraNAoM meM samanvaya kiyA hai| sa sthAvara ke vargIkaraNa ke aitihAsika krama kI dRSTi se vicAra karane para hama pAte haiM ki sarvaprathama AcArAMga meM pRthvI, jala, agni aura vanaspati ina cAra ko sthAvara aura vAyukAya evaM usakAya ina do ko trasa mAnA gayA hogaa| usake pazcAt uttarAdhyayana meM pRthvI, jala aura vanaspati ina tIna ko sthAvara aura agni, vAyu aura dvIndriyAdi ko trasa mAnA gayA hai| agni jo AcArAMga meM sthAvara varga meM thI vaha uttarAdhyayana meM usa varga meM mAna lI gii| vAyu meM to spaSTa rUpa se gatizalatA thI, kintu agni meM gatizIlatA utanI spaSTa nahIM thii| ataH AcArAMga meM mAtra vAyu ko hI trasa (gatizIla) mAnA gayA thaa| kintu agni kI jvalana prakriyA meM jo kramika gati dekhI jAtI hai, usake AdhAra para agni ko trasa (gatizIla) mAnane kA vicAra AyA aura uttarAdhyayana meM vAyu ke sAtha-sAtha agni ko bhI trasa mAnA gyaa| uttarAdhyayana kI agni aura vAyu kI trasa mAnane kI avadhAraNA kI hI puSTi umAsvAti ke tattvArthasUtramUla usake svopajJa bhASya tathA kundakunda ke paMcAstikAya meM bhI kI gaI hai| digambara paramparA kI sthAvaroM aura trasa ke vargIkaraNa kI avadhAraNA se alaga haTakara kundakunda dvArA uttarAdhyayana aura tattvArthasUtra ke zvetAmbara pATha kI puSTi isa tathya ko hI siddha karatI hai ki kucha Agamika mAnyatAoM ke sandarbha meM kundakunda zvetAmbara paramparA ke uttarAdhyayana Adi prAcIna AgamoM kI Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTajIvanikAya meM trasa evaM sthAvara ke vargIkaraNa kI samasyA mAnyatAoM ke adhika nikaTa haiN| yahA~ yaha jJAtavya hai ki jahA~ eka ora uttarAdhyayana, umAsvAti ke tattvArthasUtra evaM kundakunda ke paMcAstikAya meM spaSTa rUpa se SaTjIvanikAya meM pRthvI, apa (jala) aura vanaspati-- ye tIna sthAvara aura agni, vAya aura trasa (drIndriyAdi) -- ye tIna trasa hai aisA spaSTa ullekha hai| vahIM dUsarI uttarAdhyayana, dazavaikAlika, umAsvAti kI prazamarati evaM kundakunda ke paMcAstikAya jaise prAcIna granthoM meM bhI kucha sthaloM para pRthvI, apa, agni, vAyu aura vanaspati -- ina ekendriya jIvoM ke eka sAtha ullekha ke pazcAt trasa kA ullekha milatA hai| unakA trasa ke pUrva sAtha-sAtha ullekha hI Age calakara sabhI ekendriyoM ko sthAvara mAnane kI avadhAraNA kA AdhAra banA hai, kyoMki dIndriya Adi ke liye to spaSTa rUpa se trasa nAma pracalita thaa| jaba drIndriyAdi trasa kahe hI jAte the to unake pUrva ullekhita sabhI ekendriya sthAvara hai -- yaha mAnA jAne lagA aura phira inake sthAvara kahe jAne kA AdhAra inakA avasthita rahane kA svabhAva nahIM mAnakara sthAvara nAmakarma kA udaya mAnA gyaa| kintu hameM yaha smaraNa rakhanA hogA ki prAcIna AgamoM meM inakA eka sAtha ullekha inake ekendriya varga ke antargata hone ke kAraNa kiyA gayA hai, na ki sthAvara hone ke kaarnn| prAcIna AgamoM meM jahA~ pA~ca ekendriya jIvoM kA sAtha-sAtha ullekha hai vahA~ use trasa aura sthAvara kA vargIkaraNa nahIM kahA jA sakatA hai -- anyathA eka hI Agama meM antarvirodha mAnanA hogaa| jo samucita nahIM hai| isa samasyA kA mUla kAraNa yaha thA ki dIndriyAdi jIvoM ko basa nAma se abhihita kiyA jAtA thA -- ataH yaha mAnA gayA ki dvIndriyAdi se bhinna sabhI ekendriya sthAvara hai| isa carcA ke AdhAra para itanA to mAnanA hI hogA ki paravartIkAla meM trasa aura sthAvara ke vargIkaraNa kI dhAraNA meM parivartana huA hai tathA Age calakara zvetAmbara aura digambara donoM paramparAoM meM paMcasthAvara kI avadhAraNA dRDhIbhUta ho gii| yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki jaba vAyu aura agni ko trasa mAnA jAtA thA, taba dvIndrayAdi trasa ke liye udAra (urAla) trasa zabda kA prayoga hotA thaa| pahale gatizIlatA kI apekSA se trasa aura sthAvara kA vargIkaraNa hotA thA aura usameM vAyu aura agni meM gatizIlatA mAnakara unheM trasa mAnA jAtA thaa| vAyu kI gatizIlatA spaSTa thI ataH sarvaprathama use trasa kahA gyaa| bAda meM sUkSma avalokana se jJAta huA ki agni bhI IMdhana ke sahAre dhIre-dhIre gati karatI huI phailatI jAtI hai, ataH use bhI trasa kahA gyaa| jala kI gati kevala bhUmi ke DhalAna ke kAraNa hotI hai svataH nahIM, ataH use pRthvI evaM vanaspati ke samAna sthAvara hI mAnA gyaa| kintu vAyu aura agni meM svataH gati hone se unheM trasa mAnA gyaa| punaH jaba Age calakara jaba drIndriya Adi ko hI trasa aura sabhI ekendriya jIvoM kA sthAvara mAna liyA gayA to -- pUrva Agamika vacanoM se saMgati baiThAne kA prazna aayaa| ataH zvetAmbara paramparA meM labdhi aura gati ke AdhAra para yaha saMgati baiThAI gaI aura kahA gayA ki labdhi kI apekSA se to vAyu evaM agni sthAvara hai, kintu gati kI apekSA se unheM usa kahA gayA hai| digambara paramparA meM dhavalA TIkA meM isakA samAdhAna yaha kaha kara kiyA gayA ki vAyu evaM agni ko sthAvara kahe jAne kA AdhAra unakI gatizIlatA na hokara unakA sthAvara nAmakarma kA udaya hai| digambara paramparA meM hI kundakunda ke paMcAstikAya ke TIkAkAra jayasenAcArya ne yaha For Private Personal Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pro. sAgaramala jaina samanvaya nizcaya aura vyavahAra ke AdhAra para kiyaa| ve likhate haiM -- pRthvI, apa aura vanaspati -- ye tIna sthAvara nAmakarma ke udaya se sthAvara kahe jAte haiM, kintu vAyu aura agni paMcasthAvara meM vargIkRta kiye jAte hue bhI calana kriyA dikhAI dene se vyavahAra se trasa kahe jAte haiN|18 isa prakAra labdhi aura gatizalatA, sthAvara nAmakarma ke udaya yA nizcaya aura vyavahAra ke AdhAra para prAcIna Agamika vacanoM aura paravartI sabhI ekendriya jIvoM ko sthAvara mAnane kI avadhAraNA ke madhya samanvaya sthApita kiyA gyaa| For Private personal Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 2 3 4 5 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11(37). ( ba ). 12. 13. 14(37). sandarbha va sayaM chajjIvanikAya satyaM sAmarambhejjA chajjIvaNikAyasudbhuniratA isimAsiyAI, 25 / 2 chajjIvakAye -- uttarAdhyayana, 12/41 ave jIvanikAyANaM -- dazavaikAlika, 4/9 saMti pANA udayanissiyA jIvA aNegA / ---- ---- ihaM ca khalu bho aNagArANaM udayajIvA viyAhiyA / AyAro (lADanU ), 1 / 54-55 AyAro (lADanU ), prathama adhyayana, uddezaka 2-7 puDhavi ca AukAyaM teukAyaM ca vAukAryaM ca / paNagAI bIya hariyAhaM tasakAyaM ca savvaso naccA / / - AyAro, 9/1/12 puDhavI AukkAe, teUvAUvaNassaitasANa / paDilehaNApamatto, kuNDaM pi virAhao hoi / / saMsAratthA u je jIvA, duvihA te viyAhiyA / tasA ya thAvarA ceva, thAvarA tivihA tahiM / / puDhavI Au jIvA ya taheva ya vaNassaI / / iccee thAvarA tivihA tesi bhee suNaha me / teUvAU ya boddhavvA urAlA ya tasA thaa| icce tasA tivihA tesiM bhee suNaha me / / uttarAdhyayana, 36/68, 69 evaM 107 imA khalu sA dhajjIvaNiyA NAma ajkSayaNaM... taMjahA 1 puDhavikAiyA, 2 AukAiyA, 3 teUkAiyA, 4 vAukAiyA, 5 vaNassaIkAiyA, 6 tasakAiyA / dazavaikAlika, 4/3 saMsAriNastrasasthAvarAH / pRthivyambuvanaspatayaH sthAvarA / tejovAyuddhIndriyAdayazca trasAH / pRthivyaptejAvAyuvanaspatayaH sthAvarAH / tattvArthasUtra, sarvArthasiddhi TIkA 9/12 - ti tthAvarataNujogA apilANalakAiyA ya tesu tasA / maNa pariNAma virahidA jIvA eiMdiyA NeyA / / paMcAstikAya 111 se kiM thAvarA ?, tivihA pannttA, taMjahA - puDhavi kAhayA AukkAiyA vaNassaikAiyA || jIvAbhigama prathama pratipattisUtra 10 AyAro (lADanU ) 20 --- tattvArthasUtra (bhASya mAnya pATha) 9/12-14 vahI, savArthasiddhimAnya pATha 9 / 12 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pro. sAgaramala jaina (ba). (sa). 15(a). se kiM taM tasA ? tivihA paNNattA, taMjahA - teukkAiyA vAukkAiyA orAlA tasA paannaa|| -- vahI, sUtra 22 jIvAbhigama prathama pratipatti sUtra 8-10 para malayagiri kI TIkA -- tejovAyUnAM labdhyA sthAvarANAmapi satAM gatitraseSvantarbhAvavivakSaNAt / jassa kammarasudaeNa jIvANaM saMcaraNAsaMcaraNabhAvo hodi taM kammaM tasaNAmaM / jarasa kammassudaeNa jIvANaM thAvarattaM hodi taM kamma thAvaraM nnaam| Au-teu-vAukAiyANaM saMcaraNovalaMbhAdo Na tasattamatthi, tesiM gamaNapariNAmassa paarinnaamiyttaado| -- paTkhaNDAgama 5/5/101, khaNDa 5, bhAga 1,2,3, pustaka 13, pR. 365 jassa kammassa udaeNa jIvANaM tasattaM hodi, tassa kammassa tasetti saNNAM, kAraNe kjjuvyaaraado| jadi tasaNAmakammaM Na hojja, to bIiMdiyAdINamabhAvo hojj| Na ca evaM, tesimublNbhaa| jassa kammarasa udaeNa jIvo thAvarattaM paDivajjadi tamsa kammassa thaavrsnnnnaa| ___ -- SaTkhaNDAgama 1/9-1/28, khaNDa 1, bhAga 1, pustaka 6, pR. 61 ete sanAmakarmodayavazavartitaH / ke punaH sthAvarAH iti cet ? ekendriyAH kathamanuktamavagamyate cetprishessaat| sthAvarakarmaNaH kiM kAryamiti cedekasthAnAvasthApakatvam / tejovAyvapkAyikAnAM calanAtmakAnAM tathA satyasthAvaratvaM syAditi cenna, sthArananAM prayogatazcalacchinnapAnAmiva gatiparyAyapariNatasamIraNAvyatiriktazarIratvataratepAM gamanAvirodhAt / -- SaTkhaNDAgama, dhavalATIkA 1/1/44, pR. 277 atha vyavahAreNAgnivAtakAyikAnAM satvaM darzayati -- pRthivyaMbvanaspatayastrayaH sthAvarakAyagogAtsambandhAtsthAvarA bhaNyaMte analAnilakAyikAH teSu paMca sthAvareSu madhye calana kriyAM dRSTvA vyavahAreNa trsaabhnnyNte| -- paMcAstikAyaH jayasenAcAryakRta tAtparyavRttiH, gAthA 111 kI TIkA (sa). 16. 21 For Private & pero Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNimApakSa - bhImapallIyAzAkhA kA itihAsa - ziva prasAda nirganthadarzana ke zvetAmbara sampradAya ke antargata candrakula [bAda meM candragaccha] se udbhUta gacchoM meM pUrNimAgaccha bhI eka hai| pAkSika parva pUrNimA ko manAyI jAye yA amAvasyA ko, isa prazna para pUrNimA kA pakSa grahaNa karane vAle candragacchIya munijana pUrNimApakSIya yA pUrNimAgacchIya khlaaye| vi.saM. 1149 yA 1159 meM isa gaccha kA prAdurbhAva mAnA jAtA hai| candrakula ke AcArya jayasiMhasUri ke ziSya candraprabhasUri isa gaccha ke pravartaka mAne jAte haiN| isa gaccha se bhI samaya-samaya para vibhinna zAkhAoM kA janma huA, jisameM pradhAnazAkhA yA DhaMDheriyAzAkhA, bhImapallIyAzAkhA, sArdhapUrNimAzAkhA, kaccholIvAlazAkhA Adi pramukha haiN| vivecya nibandha meM bhImapallIyAzAkhA ke itihAsa para prakAza DAlane kA prayAsa kiyA gayA hai| pUrNimAgaccha kI yaha zAkhA bhImapallI nAmaka sthAna se astittva meM AyI pratIta hotI hai| isake pravartaka kauna the, yaha kaba aura kisa kAraNa se astittva meM AyI, isa sambandha meM Aja koI bhI jAnakArI upalabdha nahIM hai| isa zAkhA meM devacandrasUri, pArzvacandrasUri, jayacandrasUri, bhAvacandrasUri, municandrasUri vinayacandrasUri Adi kaI mahattvapUrNa AcArya hue haiN| bhImapallIyAzAkhA se sambaddha jo bhI sAkSya Aja upalabdha hue haiM, ve vi.saM. kI 15vIM zatI se vi.saM. kI 18vIM zatI taka ke haiM aura inameM abhilekhIya sAkSyoM kI bahulatA hai| adhyayana kI suvidhA ke liye sarvaprathama abhilekhIya aura tatpazcAt sAhityika sAkSyoM kA vivaraNa prastuta kiyA gayA hai| abhilekhIya sAkSya -- pUrNimApakSa-bhImapallIyAzAkhA ke munijanoM dvArA pratiSThApita 54 jina pratimAyeM adyAvadhi upalabdha huI haiN| ina para vi.saM. 1459 se vi.saM. 1598 taka ke lekha utkIrNa haiM jinase jJAta hotA hai ki ye pratimAyeM ukta kAlAvadhi meM pratiSThApita kI gayI thiiN| inakA vivaraNa isa prakAra hai : 22 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ va For Private & Personal Usegghly parNimAgacchA bhImapallIyAzAkhA ] ke munijanoM kI preraNA se pratiSThApita jina pratimAoM para utkIrNa lekhoM kA vivaraNa -- kra. saMvat tithi/miti AcAryanAma pratimAlekha/stambhalekha pratiSThAsthAna saMdarbhagrantha 1.1459 caitrasudi 15 devacandrasUri jina pratimA para sImaMdharasvAmI munibuddhisAgara zanivAra ke paTTadhara utkIrNa lekha kA jinAlaya, saMpA. jaina dhAtu pratimAlekha saMgraha, bhAga 1, pArzvacandrasUri ahamadAbAda lekhAMka 1189 2.1461 jyeSTha sudi 10 padamaprabhasvAmI cintAmaNi jI nAhaTA, agaracanda zukravAra kI caubIsI para kA jinAlaya, saMpA. - bIkAnera jaina lekha saMgraha, utkIrNa lekha bIkAnera lekhAMka 597 3. 1482 caitravadi 5 pArzvacandrasUri naminAtha kI mahAvIra jinAlaya, nAhara, pUranacanda zukravAra ke paTTadhara paMcatIrthI pratimA sudhiTolA, saMpA. jaina lekha saMgraha, bhAga 2, jayacandrasUri kA lekha lakhanaU lekhAMka 1564 4. 1585 vaizAkhasudi 8 jayacandrasUri AdinAtha AdinAtha jinAlaya, muni jayantavijaya, somavAra kI dhAtu pratimA hadrANa grAma saMpA. aburdAcalapradakSiNA jaina lekhasaMdoha kA lekha [AbU-bhAga 5 ], lekhAMka 198 5. 1492 caitravadi 5 jayacandrasUri zItalanAtha candraprabha jinAlaya, nAhara, pUranacandazukravAra kI paMcatIrthI pratimA jaisalamera pUrvokta, bhAga 3, lekhAMka 2309 kA lekha Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 1492 caitravadi 5 zukravAra pArzvacandrasUri ke paTTadhara jayacandrasUri jayacandrasUri 7. 1496 vaizAkhasudi 11 budhavAra 8. 1501 vaizAkhasudi 3 jayacandrasUri 9. 1502 jayaca mAghasudi 2 zukravAra jayacandrasUri kuMthunAtha kI pArzvanAthaderAsara, muni buddhisAgara, pratimA kA lekha ahamadAbAda pUrvokta, bhAga 1, lekhAMka 909 vAsupUjyasvAmI cintAmaNi nAhaTA, pUrvokta, kI paMcatIrthI pratimA jinAlaya, lekhaMka 789 kA lekha bIkAnera ajitanAtha kI vahIM vahIM, lekhAMka 842 pratimA kA lekha saMbhavanAtha pArzvanAtha derAsara, muni buddhisAgara, kI paMcatIrthI pATaNa pUrvokta, bhAga 1 pratimA kA lekha lekhAMka 230 cintAmaNi jinAlaya, nAhaTA, pUrvokta, bIkAnera lekhAMka 862 zAMtinAtha manamohanapArzvanAtha buddhisAgara, pUrvokta, kI pratimA jinAlaya, bhAga 2, lekhAMka 275 kA lekha padmaprabha candraprabhasvAmI nAhara, pUrvokta, kI pratimA kA jinAlaya, bhAga 3, lekhAMka 2318 kA lekha jaisalamera 10. 1502 jayacandrasUri 24 mAghasudi 13 ravivAra jyeSThavadi 13 zanivAra lA 11. 1503 jayacandrasUri mIyAgAma 12. 1503 ASAr3ha vadi 13 somavAra jayacandrasUri Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 1503 jayacandrasUri mAdhavadi 2 zukravAra muni vijayadharmasUri saMpA. prAcIna lekha saMgraha, lekhAMka 193 14. 1504 phAlguna sudi 8 somavAra jayacandrasUri AdinAtha jinAlaya, buddhisAgara, pUrvokta, bar3odarA bhAga 2, lekhAMka 99 15. 1506 vaizAkha sudi 12 jayacandrasUri zAMtinAtha jinAlaya, vahI, bhAga 1 kanAsAno por3A, lekhAMka 309 guruvAra pATaNa candraprabhasvAmI kI dhAtu kI pratimA kA lekha AdinAtha kI caubIsI pratimA kA lekha zItalanAtha kI pratimA kA lekha saMbhavanAtha kI paMcatIrthI pratimA kA lekha sumatinAtha kI pratimA kA lekha dharmanAtha kI pratimA kA lekha 16. 1507 vaizAkha sudi 10 budhavAra jayacandrasUri jainamaMdira, cANasmA muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga 1, lekhAMka 113 vahI, bhAga 1 lekhAMka 827 ht 17 1508 jayacandra mAgha sudi 5 somavAra jayacandrasUri saudAgarapola, ahamadAbAda 18. 1509 jayacandrasUri phAlguna sudi 3 guruvAra candraprabhasvAmI kA maMdira, jaisalamera nAhara, pUrvokta, bhAga 3, lekhAMka 232 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19. 1511 jyeSTha vadi 9 ravivAra jayacandrasUri premacandramodInIToMka, vahIM, bhAga 1, zatrujaya lekhAMka 692 20.1511 jayacana ravivAra AdinAtha jinAlaya, muni vijayadharmasUri jAmanagara pUrvokta, lekhAMka 270 21. 1511 pauSa vadi 5 jayacandrasUri / cintAmaNi jinAlaya, nAhaTA, agaracanda, bIkAnera pUrvokta, lekhAMka 948 22. 1511 mAgha vadi 1 For Private & Personal use only jayacana vimalanAtha kI pratimA kA lekha suvidhinAtha kI dhAtu pratimA kA lekha sumatinAtha kI pratimA kA lekha sumatinAtha kI pratimA kA lekha saMbhavanAtha kI dhAtu kI caubIsI pratimA kA lekha kuMthunAtha kI paMcatIrthI pratimA kA lekha 23. 1512 mAgha sudi 5 ravivAra jayacandrasUri pArzvanAtha jinAlaya, muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga 1, lekhAMka 636 cintAmaNipArzvanAtha munivizAlavijaya, jinAlaya, saMpA. rAdhanapura pratimA lekha saMgraha, cintAmaNizerI, lekhAMka 179 rAdhanapura ajitanAtha jinAlaya, vinayasAgara, sirohI saMpA. pratiSThAlekha saMgraha lekhAMka 521 24. 1513 mAgha sudi 13 somavAra jayacandrasUri Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25. 1514 mAgha sudi 2 zukravAra jayacandrasUri 26. 1515 jayacandrasUri jyeSTha sudi 5 somavAra vimalanAtha vimalanAtha kI pratimA kA lekha dharmanAtha kI pratimA kA lekha kunthunAtha kI pratimA kA 27. 1515 jayacandrasUri jyeSTha sudi 5 somavAra jainamaMdira, munibuddhisAgara, grAma- cavelI pUrvokta, bhAga 1 lekhAMka 84 paMcAyatI jaina maMdira, nAhara, pUranacanda, sarAphA bAjAra, pUrvokta, bhAga 2, laskara, gvAliyara lekhAMka 1376 deharI na. 268/1 muni kaMcanasAgara, zatrujaya saMpA. za@jayagirirAjadarzana lekhAMka 194 jainamaMdira, nAhara, pUranacandra, dInAjapura, baMgAla pUrvokta, bhAga 1, lekhAMka 629 pArzvanAtha derAsara muni buddhisAgara, pATaNa ___ pUrvokta, bhAga 1, lekhAMka 216 lekha 28. 1515 jayacandrasUri kunthunAtha phAlguna vadi 5 guruvAra 29. 1516 vaizAkha sudi guruvAra jayacandrasUri kI dhAtu kI pratimA kA lekha AdinAtha kI caubIsI pratimA kA lekha zreyaMsanAtha kI pratimA kA lekha 30. 1516 jayacandrasUri mAgha vadi 8 somavAra neminAtha jinAlaya, mAMDavIpola, khaMbhAta vahIM, bhAga 2, lekhAMka 632 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31. 1518 jayacandrasUri vaizAkha vadi 1 guruvAra 32. 1518 jayacandrasUri vaizAkha vadi 1 guruvAra 33. 1518 jayacandrasari vaizAkha vadi1 zanivAra lekha vimalanAtha AdinAtha jinAlaya, vijayadharmasUri, kI paMcatIrthI ghoghA pUrvokta, lekhAMka 320 pratimA kA lekha naminAtha kI zAMtinAtha jinAlaya, vahIM, lekhAMka 321 dhAtu kI paMcatIrthI ghoghA pratimA kA lekha kuMthunAtha zAMtinAtha jinAlaya, muni buddhisAgara, kI pratimA kA kheDA pUrvokta, bhAga 2, lekhAMka 417 candraprabhasvAmI candraprabhajinAlaya, nAhara, pUranacandra, kI pratimA kA jaisalamera pUrvokta, bhAga 3, lekha lekhAMka 2342 sumatinAtha AdinAtha jinAlaya muni jayantavijaya, kI dhAtu kI vAsA pUrvokta, bhAga 5, pratimA kA lekha lekhAMka 539 dharmanAtha zAMtinAthajinAlaya, muni buddhisAgara, kI pratimA kanAsAno pADo pUrvokta, bhAga 1, kA lekha lekhAMka 299 8 34. 1518 mAgha sudi 13 jayacandrasUri guruvAra 35. 1520 vaizAkha vadi 8 ravivAra jayacandrasUri 36. 1520 kArtika vadi 2 zanivAra jayacandrasUri pATaNa Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 37. 1523 39. 1524 40. 1526 41. 1527 42. 1536 43. 1547 vaizAkha vadi 1 somavAra pauSa vadi 5 somavAra Azvina sudi 8 zukravAra jyeSTha sudi 4 guruvAra mAgha vadi 7 somavAra pauSa vadi 10 budhavAra jayacandrasUri jayacandrasUra jayacandrasUri jayacandrasUri bhAvacandrasUri ke paTTadhara cAritracandrasUri jayacandrasUri ke paTTadhara jayaratnasUri pArzvanAtha kI pratimA kA lekha saMbhavanAtha kI pratimA kA lekha abhinandanasvAmI kI pratimA kA lekha saMbhavanAtha kI pratimA kA lekha vimalanAtha kI pratimA kA lekha zAMtinAtha kI dhAtu kI pratimA kA lekha zAMtinAtha jinAlaya, kanAsAno pADo, pATaNa kalyANapArzvanAtha derAsara, mAmA kI pola, bar3odarA munisuvrata jinAlaya, bharuca munibuddhisAgara, pUrvokta, bhAga 1, lekhAMka 305 zAMtinAtha jinAlaya, bhiMDIbAjAra, bambaI zAMtinAtha jinAlaya, kanAsAno pADo, vahIM, bhAga 2, lekhAMka 34 vahIM, bhAga 2, lekhAMka 324 munikAntisAgara, saMpA. jaina dhAtu pratimAlekha, lekhAMka 200 muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga 1, lekhAMka 344 pATaNa gaur3IjI kA maMdira muni vijayadharmasUri, udayapura pUrvokta, lekhAMka 494 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44. 1553 ASAr3ha sudi 2 zukravAra cAritracandrasUri ke paTTadhara municandrasUri cAritracandrasUri ke paTTadhara municandrasUri 45. 1554 mAgha vadi 2 46. 1558 municandrasUri phAlguna sudi 8 somavAra vaizAkha sudi 3 47. 1560 municandrasUri munisuvrata abhinandanasvAmI lor3hA, daulatasiMha, kI dhAtu kI pratimA kA maMdira, zrIpratimA lekha saMgraha, kA lekha rasiyAserI, tharAda lekhAMka 260 candraprabhasvAmI zAMtinAtha jinAlaya, nAhaTA, agaracanda, kI paMcatIrthI bIkAnera pUrvokta, pratimA kA lekhAMka 1124 lekha saMbhavanAtha AdinAtha jinAlaya, buddhisAgara, pUrvokta, kI paMcatIrthI bar3odarA bhAga 2, lekhAMka 112 vAsupUjya jainamaMdira, gavAr3A, vahIM, bhAga 1, kI pratimA lekhAMka 650 kA lekha sumatinAtha AdinAtha jinAlaya, muni vizAlavijaya, kI dhAtu kI AdinAtha khar3akI, pUrvokta, lekhAMka 329 pratimA kA lekha rAdhanapura munisuvrata bar3A maMdira, vinayasAgara, kI paMcatIrthI nAgaura pUrvokta, lekhAMka 962 pratimA kA lekha evaM nAhara pUrvokta, bhAga 2, lekhAMka 1302 30 48. 1571 vaizAkha sudi 5 municandrasUri 49. 1576 caitra vadi 5 zanivAra municandrasUri Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50. 1577 vaizAkha sudi 13 municandrasUri 51. 1578 mAgha sudi 9 somavAra municandrasUri 52. 1591 vaizAkha vadi 2 somavAra municandrasUri 31 zAMtinAtha kI pratimA kA lekha vimalanAtha kI pratimA kA lekha vAsupUjya svAmI kI caubIsI pratimA kA lekha AdinAtha kI pratimA kA lekha pArzvanAtha kI pratimA kA lekha gharaderAsara, nAhara, pUrvokta, kalakattA bhAga 1, lekhAMka 132 gharaderAsara, buddhisAgara, pATaNa pUrvokta, bhAga 1 lekhAMka 385 zAMtinAtha vahIM, bhAga 2, jinAlaya, lekhAMka 62 kAThIpola, bar3odarA mahAvIra jinAlaya, nAhara, pUrvokta, purAnI maMDI, bhAga 1, lekhAMka 62 bar3odarA pUrNacandrajI kA buddhisAgara, pUrvokta, gharaderAsara, bhAga 1, lekhAMka 383 pATaNa 53. 1598 pauSa vadi 11 somavAra vinayacandrasUri 54. 1598 pauSa vadi 11 somavAra vinayacandrasUri Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivaprasAda ukta pratimAlekhIya sAkSyoM dvArA yadyapi pUrNimAgaccha kI bhImapallIyAzAkhA ke vibhinna munijanoM ke nAma jJAta hote haiM kintu unameM se mAtra 8 munijanoM ke pUrvApara sambandha hI sthApita ho sake haiM, jo isa prakAra haiM-- ? devacandrasUri pArzvacandrasUri / vi.saM. 1459-14611 2 pratimAlekha jayacandrasUri / vi.saM. 1482-1527 ] 39 pratimAlekha jayaratnasUri / vi.saM. 1547] 1 pratimAlekha bhAvacandrasUri cAritracandrasUri [vi.saM. 1536] 1 pratimAlekha municandrasUri [vi.saM. 1553-159119 pratimAlekha vinayacandrasUri [vi. saM. 15981 1 pratimAlekha abhilekhIya sAkSyoM ke AdhAra para nirmita pUrNimApakSa-bhImapallIyAzAkhA kI ukta choTI-choTI aura do alaga-alaga gurvAvaliyoM kA ukta AdhAra para paraspara samAyojana sambhava nahIM ho sakA, ataH isake liye pUrNimAgacchIya sAhityika sAkSyoM para bhI dRSTipAta karanA aparihArya hai| pArzvanAthacarita kI vi.saM. 1504 meM pratilipi kI gayI eka prati kI dAtAprazasti meM bhImapallIyAzAkhA ke pAsacandrasUri [ pArzvacandrasUri] ke ziSya jayacandrasUri kA Thallekha hai| prazasti se jJAta hotA hai ki eka zrAvaka parivAra ne apane mAtA-pitA ke zreyArtha ukta grantha kI eka prati jayacandrasUri ko pradAna kii| jayacandrasUri kI preraNA se vi. saM. 1482/I. san 1426 se vi.saM. 1526/I. san 1461 ke madhya pratiSThApita 39 jinapratimAyeM Aja milatI haiM, jinakA abhilekhIya sAkSyoM ke antargata ullekha A cukA hai| pUrNimAgacchIya kinhIM bhAvacandrasUri ne svaracita zAMtinAthacarita ( racanAkAla vi.saM. 1535/I. san 14791 kI For Private Personal Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazasti meM apane guru kA nAma jayacandrasUri batalAyA hai, jinheM isa gaccha kI bhImapallIyAzAkhA ke pUrvokta jayacandrasUri se samasAmayikatA, gaccha, nAmasAmya Adi ke AdhAra para eka hI vyakti mAnA jA sakatA hai / ThIka isI prakAra isI zAkhA ke bhAvacandrasUri [ vi. saM. 1536 ke pratimAlekha meM ullikhita ] aura zAMtinAthacarita ke racanAkAra pUrvokta bhAvacandrasUri ko eka dUsare se abhinna mAnA jA sakatA hai| pUrNimApakSa - bhImapallIyAzAkhA kA itihA pUrNimAgacchIya kinhIM jayarAjasUri ne svaracita matsyodararAsa 3 [ racanAkAla vi.saM. 1553 / I. san 14971 kI prazasti meM aura isI gaccha ke vidyAratnasUri ne vi. saM. 1577/I.san 1520 meM racita kUrmAputracarita' kI prazasti meM municandrasUri kA apane guru ke rUpa meM ullekha kiyA hai| pUrNimAgaccha se sambaddha bar3I saMkhyA meM prApta abhilekhIya sAkSyoM meM to nahIM kintu bhImapallIyAzAkhA se sambaddha vi. saM. 1553-1591 ke pratimAlekhoM meM municandrasUri kA ullekha milatA hai| ataH samasAmayikatA aura gaccha kI samAnatA ko dekhate hue unheM eka hI vyakti mAnane meM koI bAdhA nahIM hai| cUMki pUrNimAgaccha kI eka zAkhA ke rUpa meM hI bhImapallIyAzAkhA kA janma aura vikAsa huA, ataH isa zAkhA ke kinhIM munijanoM dvArA kahIM-kahIM apane mUlagaccha kA hI ullekha karanA asvAbhAvika nahIM pratIta hotA aura saMbhavataH yahI kAraNa hai ki ukta granthakAroM ne apanI kRtiyoM kI prazasti meM apanA paricaya pUrNimAgaccha kI bhImapallIyAzAkhA ke muni ke rUpa meM nahIM apitu pUrNimAgaccha ke muni ke rUpa meM hI diyA hai vibhinna gacchoM ke itihAsa meM isa prakAra ke aneka udAharaNa dekhe jA sakate haiN| 1 pratimAlekhoM aura granthaprazastiyoM ke AdhAra para pUrNimApakSa - bhImapallIyA zAkhA ke munijanoM kI guru- paramparA kI eka tAlikA nirmita hotI hai, jo isa prakAra hai : sAhityika aura abhilekhIya sAkSyoM ke AdhAra para nirmiti pUrNimApakSa - bhImapallIyAzAkhA ke munijanoM kA vidyAvaMzavRkSa candraprabhasUra [ pUrNimA gaccha ke pravartaka ] dharmaghoSasUri [ caulukyanareza jayasiMhasiddharAja sumatibhadrasUri (I. san 1094-1142 ) dvArA sammAnita ] Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivaprasAda devacandrasUri pAsacandra [ pArzvacandrasUri] [vi.saM. 1459-1461 1 pratimAlekha jayacandrasUri / vi.saM. 1485-1526 ] pratimAlekha / [vi. saM. 1504 meM lipibaddha pArzvanAthacarita meM ullikhita] bhAvacandrasUri / vi.saM. 1535 zAMtinAthacaritA ke kartA jayaratnasUri [vi.saM. 15471 pratimAlekha cAritracandrasUri / vi.saM. 1536 1 pratimAlekha municandrasUri vi.saM. 1553-15911 pratimAlekha jayarAjasUri vidyAratnasUri [vi.saM. 1553 meM [vi. saM. 1577 meM matsyodaradAsa ke kartA] kUrmAputracaritra ke kartA vinayacandrasUri [vi.saM. 15981 pratimAlekha For Private & Zonal Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. 3. 4. sandarbha saMvat 1503 varSe Aso vadi 4 gurau zrIpArzvanAthacaritra pustakaM likhApitamasti / / saMvat 1504 varSe vaizAkha sudi SaSThI bhaume zrI prAgvATa jJAtIya maM. dhanA bhAryA dhAMdhalade putra maM. mArU bhAryA camakU pitRmAtR svazreyorthaM zrIpArzvanAthacaritra pustakaM aSi / / zrIbhImapallIya zrIpUrNimApakSe mukSa [ mukhya ] zrIpAsacandrasUripaTTe zrI 3 jayacandrasUribhiH pradatta / / amRtalAla maganalAla zAha saMpA. zrIprazasti saMgraha ahamadAbAda, vi. saM. 1993, bhAga 2, pRSTha 10. iti zrI zrI zrIbhAvacandrasUriviracite gadyabaMdhe zrIzAMtinAthacarite dvAdazabhavavarNano nAma SaSTaH prastAvaH / / H.R. Kapadia, Ed. Descriptive Catalogue of Mss in the Govt. Mss Library deposited at the Bhandarkar Oriental Research Institute, Serial No. 27, B.O.R.I. Poona, 1987 A.D. No. 733, pp. 118-119. pUnama pakSa municandrasUri rAjA, tAsu sasi jayai pai jairAjA / panara tripanna kIdhu rAsa, res guNai teha pUra Asa / / mohanalAla dalIcanda desAI jaina gUrjara kavio bhAga 1, navIna saMskaraNa [ saMpA. DaoN. jayanta koThArI ] mahAvIra jaina vidyAlaya, mumbaI, 1986 IsvI, pRSTha 203-204. iti ziSyamunividyAratnaviracite caturthollAsaH --- zrIpUrNimApakSe bhaTTAraka zrImunicandrasUri zivagativarNano nAma zrIkurmmAputrakevalicaritre paripUrNastatparipUrNoparipUrNatAmabhajatAyamapi grantha iti bhadrama / / A. P. Shah - Catalogue of Sanskrit and Prakrit Mss: Muni Shree Punya Vijayajis Collection, Part II, L.D. Series No. 5, Ahmedabad, 1965, A. D. pp. 300-302. 35 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasantavilAsa mahAkAvya kA kAvya-saundarya - DaoN. kezava prasAda gupta jaina - saMskRta vAGmaya vividha kAvya- ratnoM kA agAdha bhaNDAra hai| isameM aneka aise kAvya- ratna haiM jo apanI viziSTa maulikatA ke kAraNa vizeSa rUpa se ullekhanIya haiM / candragacchIya jainAcArya haribhadrasUri ke ziSya bAlacandrasUri dvArA terahavIM zatAbdI ke madhyakAla meM likhA gayA vasantavilAsa mahAkAvya / isI koTi kA eka viziSTa kAvya hai / caudaha sargoM meM upanibaddha prastuta mahAkAvya gujarAta ke caulukya nareza vIradhavala ke itihAsa prasiddha mahAmAtya vastupAla ke jIvana carita para samyak rUpa se prakAza DAlatA hai / yadyapi yaha eka vIrarasa pradhAna aitihAsika mahAkAvya hai, phira bhI isameM uccakoTi kI dhArmikatA va sAhityikatA vidyamAna hai / isameM kAvya ke AtmabhUta tattva rasa kA sarvatra nirvAha kiyA gayA hai aura zabdoM evaM arthoM ko camatkRta karane ke lie vividha alaMkAroM kI yojanA bhI kI gayI hai| mahAkAvya meM mukhya rUpa se vaidarbhI rIti ko apanAyA gayA hai| mAdhurya, oja aura prasAda guNoM se paripUrNa mahAkAvya kI bhASA atyanta sarasa, praur3ha va pravAhamayI hai / kAvya aura kalA meM saundarya kA sRjana anubhUti aura abhivyakti ke sAmaMjasya para AdhArita hotA hai / zabda aura artha milakara kAvya- zarIra kI racanA karate haiM / 2 ataeva, kAvya meM zabda ke anurUpa artha kI abhivyakti aura artha ke anurUpa sundara zabdoM kA prayoga honA Avazyaka hotA hai / zabdArtha ke isI samanvaya ko AcArya kuntaka ne "anyUnAtiriktatvamanohAriNyavasthiti" kahA hai| 3 vastutaH bhAratIya kAvyazAstriyoM ne zabdArtha rUpa kAvya- zarIra ke do pakSa svIkAra kiye haiM Antarika aura bAhya / ye kramazaH bhAva pakSa aura kalApakSa ke nAmoM se jAne jAte haiM / bhAvapakSa ke samarthaka AcAryoM ne kAvya ke Antarika tattva - rasa aura dhvani ko vizeSa mahattva diyA hai, jabaki kalApakSa ke samarthaka AcArya kAvya ke bAhya tattva alaMkAra, rIti, vakrokti Adi para vizeSa bala dete haiN| isase spaSTa hotA hai ki kAvya ke donoM pakSoM meM saundarya kI sthiti pRthak-pRthak rUpa se vidyamAna hotI hai parantu yathArtha aura sampUrNa saundarya vahIM hotA hai jahA~ donoM pakSoM kA maMjula samanvaya rahatA hai / vasantavilAsa mahAkAvya meM kAvya saundarya ke samanvaya svarUpa, ina donoM pakSoM kA samucita rUpa se nirvAha kiyA gayA hai jise adholikhita zIrSakoM ke antargata vyakta kiyA jA sakatA hai- 1. rasAbhivyakti 2. alaMkAra yojanA 3. guNanirUpaNa 4. rItivivecana 5. chandovidhAna For Private Personal Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasantavilAsa mahAkAvya kA kAvya-saundarya 1. rasAbhivyakti vasanta vilAsa mahAkAvya meM vividha rasoM kA saphala sanniveza huA hai| mahAkAvya kI paramparA ke anusAra zrRMgAra, vIra aura zAnta rasoM meM se koI eka rasa mahAkAvya kA aMgIrasa honA caahie| prastuta mahAkAvya meM pradhAna rUpa se vIrarasa kA paripAka huA hai| aMgarUpa meM vividha rasoM ko yathA vasara samucita sthAna diyA gayA hai| vasantavilAsa mahAkAvya meM vIra rasa ke sabhI prakAroM -- dAnavIra, dharmavIra, yuddhavIra tathA dayAvIra kI yojanA kI gayI hai| somanAtha ke pUjanoparAnta vastupAla kI dAnavIratA kA nimna prasaMga darzanIya hai -- zrIsomanAthAya suvarNarUpyakUpyasvarUpAH sciveshvrenn| tulApumAMso bahuzo'tulenAdIyanta vismApitavizvalokAH / / sa dAnapAtreSu sadAnavazrIH shriidaanvidvessismaanvessH| dAnaM nidAnaM satatotsavAnAM dadau sadaucityavivecanena / yahA~ dAna karane meM vastu pAla kA utsAha sthAyI bhAva hai| somanAtha ke sevaka brAhmaNAdi Alambana vibhAva haiM, somanAtha ke prati asIma bhakti aura AsthA uddIpana vibhAva hai, svarNa evaM rajatamudrAoM se apane ko taulanAdi anubhAva haiM tathA harSa, dhairya, autsukya Adi saMcArI bhAva haiN| ina sabake saMyoga se vastupAla ke hRdayagata dAnaviSayaka utsAha kI pariNati dAnavIra rasa meM huI mahAkAvya ke gyArahaveM sarga meM somezvara ke pUjana ke samaya dharmavIra kI sundara abhivyaMjanA saddharmaviddharmazilAmupetya daNDapraNAmaM vidadhe prnnaamm| gatvA ca garbhAlayamadhyamadhyAliliGga somezvaramaSTamUrtitam / / atho tameva snApayan hRdisthaM prmodjailocnkumbhtoyaiH / paMcAmRtaiH paMcazaraprapaMcajitaM jitAriH snApayAmbabhUva / / karpUrakRSNAguruvandanAdivilepanairvizvaguruM vilipy| vidhaM dazagrIva zirodharAstrairamAtya zambhuH surbhiickaar| ukta varNana meM vastupAla kA somezvara-pUjana ke prati "utsAha" sthAyIbhAva hai| ziva kI mUrti Alambana vibhAva, zivAlaya udadIpana vibhAva, daNDavata praNAma, mUrti kA AliMgana, azru jala se snAna karAnA Adi anubhAva haiM, smRti evaM harSa saMcArI bhAva haiN| ataeva, yahA~ vastupAla kI dharmavIratA kI abhivyakti ho rahI hai| vastapAla aura zaMkha kI senAoM ke madhya hone vAle ghamAsAna yuddha kA yaha varNana yuddhavIra rasa kI puSTi kara rahA hai -- Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kezava prasAda gupta pattimabhyapatadeva hi pattiAraNaH kariNamazvamathAzvaH / syandano rathAmiti pratirUpandrayuddhamajaniSTa grisstthm|| vIragarvagaditairhayaheSADambaraiH krttivRNhitvRndaiH| syandanaprakaracItkRtijAtaiH kAhalAyamalazaMkhaninAdaiH / / AhatasphuraphaTatkRtijAtaiH kAhalAyamalazaMkhaninAdaiH / / AhatasphuraphaTatkRtikhaMgAkhaMDijhakRtidhanurdhvanibhizca / bhaTTalokatumulaiH shrmaalaasuutkRtbhuvnmetdpuuri|| yahA~ vastupAla aura zaMkha kI senAe~ Alambana vibhAva haiN| eka dUsare ko parAjita karane kI bhAvanA uddIpana vibhAva hai| vIroM kA garajanA, dvandva yuddha karanA, talavAroM va dhanuSoM kA paraspara TakarAnA, zaMkhanAda Adi anubhAva haiN| Avega, ugratA, garva Adi saMcArI bhAva haiN| isa prakAra inake saMyoga se sainikoM ke yuddha viSayaka utsAha kI pariNati yudbhavIra rasa ke rUpa meM huI dazama sarga meM tIrtha yAtrA ke varNana meM vastupAla kI dayAviSayaka vIratA darzanIya hai -- vaidybhessjbhraannvaahnaambhobhiraabhijlkRtyvijjnm| bAdhitaM kSudhitamAhitazramaM tarSitaM ca sukhinIcakAra sH|| niHsvadhArmikajanAnArataM saccakAra vasanAzanAdibhiH / dInaduHsthitajanaM janezvaraH praaptsmpNdymnvkmpt||" yahA~ vastupAla ke hRdaya meM dIna duHkhiyoM ke prati dayAviSayaka utsAha sthAyIbhAva hai| bAdhita, kSudhita, thake hue, pyAse aura duHkhIjana Alambana haiM aura ina sabakI vyakta hone vAlI vividha pIDAe~ udadIpana vibhAva haiN| cintA, tarka, mati, harSa Adi saMcArI bhAva haiN| phalataH yahA~ vastupAla kA utsAha dayAvIra ke rUpa meM abhivyakta ho rahA hai| vIrarasa pradhAna mahAkAvya hone para bhI vasantavilAsa meM zrRMgAra rasa ko atyanta mahattvapUrNa sthAna diyA gayA hai| sambhoga zrRMgAra kA sarvaprathama darzana saptama sarga meM puSpAvacaya varNana meM hotA hai| upavana pradeza meM latAoM ke madhya kAmAtura yuvaka-yuvatiyoM kI ratikrIr3A eka manohArI dRzya upasthita karatI hai -- anuprayAtena vareNa kautukAtpriyA smareNeva dhnurltaaytaa| udasi madhye parimadya vennikaasuromraajiignnyugmraajitaa|| upAgataH ko'pi yuvAtmayoSitaM tabAhumUlAhitahastapaMkajaH / stonapIDaM parigRhya manmathAhArabhinnAmiva dhaarynyyau|' aSTama sarga meM candramA kI cA~danI va rAtri ke ekAnta vAtAvaraNa meM "rati" kA yaha uddIpaka dRzya sambhoga zrRMgAra kI caramAvasthA ko dyotita karatA hai -- subhravA dayitayA ca cumbnaalinggnairviksdnggsmpdaa| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasantavilAsa mahAkAvya kA kAvya-saundarya antarIyamagalannitambataH kaMcukasya gRhakANi tutruTuH / / svastikIkRtabhujAkucAhe miilitolyuglaaNshukaahtii| vallabhena na na netivAdinI paryarambhi dazatASdharaM vadhUH / / nirdayaM rahasi cumbati priye mIlitArddhanayanA nitmbinii| prApa taimilikalolitAGgulIvAdyamAnatimileva kuujnm||10 isa varNana meM yuvaka-yuvatiyoM ke hRdaya meM vidyamAna "rati" sthAyIbhAva hai| Alambana svayaM yuvaka-yuvatiyAM tathA uddIpana rAtri kA ekAnta va sUnA vAtAvaraNa hai| paraspara cumbana, AliMgana, kaMcuka ke bandhana TUTanA, kucagraha, jaghanonmIlana, ramaNiyoM kA na, na kahanA aura netroM kA arnonmIlana Adi anubhAva haiN| harSa, autsukya, brIDA, Avega Adi saMcArIbhAva haiN| ina sabase paripuSTa rati sthAyIbhAva yahA~ zrRMgAra rasa ke rUpa meM abhivyakta huA hai| vipralambha zrRMgAra kI abhivyaMjanA mahAkAvya ke antima sarga meM huI hai| AcAryoM ne vipralambha ke pAMca prakAra mAnA hai|1 inameM vasantavilAsa meM varNita vipralambha pUrva rAga yA abhilASa ke antargata rakhA jA sakatA hai| vastupAla ke prazaMsA-gIta ko sunakara dharma kI putrI sadgati usa para anurakta ho jAtI hai| usake kAma-vyathA kA paricaya jarA nAmaka dUtI isa prakAra prakaTa karatI hai -- deva ! tvadivaraholbaNA raNaraNAnavibhratIbibhyati, candrAdhati sakhIrapAsya bhavanotsaMge kurnggekssnnaa|| tatrApi smitaratnabhittiSu nijAsyendupraticchandakAt, prastA tvanmanasi praveSTumabalA sA kevalaM roditi / / 12 sadgati kI virahavedanA itanI tIvra thI ki vaha candrAdi sakhiyoM kA sAtha chor3akara vastupAla ke lie kevala vilApa hI karatI rahatI hai| dUtI se usakI vyAkulatA va utkaNThA kA samAcAra pAkara vastupAla bhI usakI prApti ke lie vihvala ho jAtA hai -- zrIkhaNDadravasevanairalamalaM kelidalovIjanaiH, puSpasastakairalaM puttkiniiptraaNchnairpylm| zaityaM sadgatisaGgamAmRtamate me kalpate nAparai rityAha jvaradAhayukparijanaM shriivstupaalo'nchm||13 ukta varNana meM vastupAla kI sadgati viSayaka "rati" sthAyIbhAva hai jisakA Alambana sadgati hai| yahA~ anukUla vibhAva, anubhAva evaM saMcArIbhAvoM se puSTa hotA huA "rati" sthAyIbhAva vipralambha zrRMgAra ke rUpa meM abhivyakta ho rahA hai| mahAkAvya meM raudrarasa kA bhI atyanta sajIva citraNa huA hai| zaMkha ke dUta dvArA yaha kahe jAne para ki zaMkha ke Ane se pUrva tuma bhAga jAo, kyoMki eka vaNika ke bhAgane para koI loka nindA nahIM hogI, vastupAla svajAtIya gaurava ko vyakta karate hue krodhapUrvaka kahatA hai -- 38 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kezava prasAda gupta kSatriyAH samarakelirahasyaM jAnate na vaNijo bhrama eSaH / ambaDo vaNigapi pradhane kiM mallikArjunanRpaM na jaghAna / / dUta ! re vaNigahaM raNahaTTe vishruto'situlyaaklyaami| maulibhANDapaTalAni ripUNAM svargavatanamayo vitraami||15 zaMkha kI senA ke Agamana kA samAcAra pAkara vastupAla ke sainikoM kA krodha bhar3aka uThatA hai aura ve yuddha hetu unmatta ho jAte haiM -- eti vairikaTakaM sphuTamityAkarNya kecidapamudritakopAH / praSiyanta iva nAma karAgrotpIDane pipiSuH kttkaani|| AliligurayASTimihaike nishcucumbrsidhenumthaanye| astavaMzca bhujayugmapi svaM kepi saGgaramadhitvaramANaH / / ina paMktiyoM meM vastupAla ke sainikoM ke krodha kA citraNa kiyA gayA hai| Alambana zaMkha kI senA hai| yuddha kA utsAhavardhaka vAtAvaraNa uddIpana vibhAva hai| sainikoM dvArA talavAra kA AliMgana karanA apane bhujAoM ko nirakhanA Adi anubhAva haiN| harSa, mada, autsukyAdi saMcArI bhAva haiN| ataeva, yahA~ sainikoM kA krodha raudra rasa kI abhivyakti kara rahA hai| mahAkAvya ke paMcama sarga meM yuddha ke samaya narasaMhAra hone ke kAraNa yuddhabhUmi kA yaha dRzya 'jugupsA" utpanna kara rahA hai -- vastupAla subhaTeSubhiruccairAtapatranivaheSu samantAt / pAtiteSu ripurAjakabandhaiHzyenamaNDalamavApa tadAbhAm / / zrRMgakairiva vihasya gRhItariktabANadhibhireva pizAcaiH / raudhireSu vidadhurjalakeliM nimnabhUtalagateSu nadeSu / / / ukta zlokoM meM zyena va giddhAdi dvArA zavoM ke khAye jAne evaM pizAcoM dvArA rudhira-nada meM jalakeli kiye jAne Adi ke varNana meM "jugupsA" ke kAraNa vIbhatsa rasa kI vyaMjanA kI gayI paMcama sarga meM vastapAla aura zaMkha ke yuddha ke antima kSaNoM meM bhayAnaka rasa kA citraNa huA hai| vastupAla kI vizAla senA, usake parAkrama aura apanI naSTa hotI huI senA ko dekhakara zaMkha Dara jAtA hai aura yuddhabhUmi se bhAgakara apanI rAjadhAnI bhRgukaccha (bhRgupura ) pahuMcane para hI zvAMsa letA hai -- dhvastavyastasamastapattivibhavo vAhatvarAvicchuTakezaH klezavisaMsthulena manasA prmlaanvktraambujH| zaMkhaH so'pi sahAsatAlamamarairAlokyamAnaH kSaNAduttAlaH kila vastupAlasacivAttrAsaM samAsedivAn / / zrIvastupAlasacivAdacirAtpraNaSTaH zaMkhastathA pathiM vizrRMkhalavAhavegaH / tatpRSThapAtabhayabhaMguracittavRttiH zvAsaM yathA bhRgupure gata evaM bheje|| For Private Personal Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasantavilAsa mahAkAvya kA kAvya-saundarya isa varNana meM zaMkha kA hRdayagata 'bhaya' sthAyIbhAva hai| Alambana vastupAla hai| vastupAla kA parAkrama tathA usake dvArA zaMkha kI naSTa kI jAtI huI senA uddIpana vibhAva hai| zaMkha kA yuddha sthala chor3akara bhAganA Adi anubhAva haiM / cintA, tarka, saMbhrama, viSAda Adi vyAbhicArI bhAva haiM / ina sabake yoga se yahA~ bhayAnaka rasa kI puSTi huI hai| adbhuta rasa kA citraNa, mahAkAvya meM apekSAkRta kama huA hai| navama sarga meM vastupAla kI nidrAvasthA meM eka paira vAle, la~gar3Ate hue dharma ke Agamana ke varNana meM kavi ne adbhuta rasa kI vyaMjanA kI hai saMjAtanidro'tha vinidrakIrtiH svapnAntarAsau nitarAmamAtyaH / ekAGghrimekaM suramuttarantaM divo dadarzAtizayaiH sphurantam / / saptarSibhistairabhivandyamAnamanvIyamAnaM ca dizAmadhIzaiH / viraMciputreNa dhRtAtapatraM grahAdhipAbhyAM dhutacAmaraM ca / / pANau zriyaM paGkajabhAji vAme vAmetare cApi giraM da dhAnam / nijAMgabhAsAM bhRzamaMgabhAjAM netreSu pIyUSamiva kSarantam / / abhyApatantaM tamatho vilokya mutkautukAvezavazo vasantaH / pIThaM tu pIThaM dadatArthamiti bruvansatvaramabhyudasthAt / / ,19 yahA~ vastupAla (vasanta) kA hRdayagata "vismaya" sthAyIbhAva hai| dharma isakA Alambana hai / dharma kI vikRta aura cittAkarSaka sthiti uddIpana vibhAva hai / vastupAla kA dharma ke svAgatArtha uThakara khar3e honA, dharma ke lie Asana denA, usakA svAgata karanA Adi anubhAva haiN| Avega, mati, dhRti, sambhrAnti Adi saMcArI bhAva haiM / ina sabase paripuSTa vismaya sthAyIbhAva adbhuta rasa meM pariNata ho gayA hai / 1 mahAkAvya meM yatra-tatra hAsya rasa bhI dRSTigocara hotA hai| saptama sarga meM sambhoga zrRMgAra ke sahAyaka rUpa meM isa rasa kI abhivyakti huI hai - vikUNayantI vadanaM pade pade nakhavraNartyA jaghanasya kAcana / vivAdhate te kimiti prahAsinaM jaghAna lIlAkamalena kAminam / 20 ukta varNana meM jaghana-sthala para nAyaka dvArA kiye gaye nakhakSata kI vedanA se nAyikA bAra-bAra sItkAra kara rahI hai / nAyikA ke isa kRtya para nAyaka dvArA kiye jA rahe hAsa - parihAsa meM hAsya rasa kI abhivyakti ho rahI hai / vikRta AkRti aura vicitra paridhAna se utpanna hAsya rasa kI abhivyakti gyArahaveM sarga meM kI gayI hai| purAGganAyeM saMghAdhipati vastupAla ko dekhane kI icchA se itanI Atura ho jAtI haiM ki ve vastrAbhUSaNoM ko niyata sthAna para dhAraNa karane meM bhUla kara baiThatI haiM autsukyato hAralatAM nitambe nivezya kaNThe rasanAM ca kAcit / tADaGkamAdhAya kalAcikAyAM karNe punaH kaGkaNamuccakAra / / 41 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kezava prasAda gupta kAcittathA kandukamekabAhau nivezya nIlaM gajacarmalIlam / sandRzyamANaikakucArddhanArIzvaratvamUha'dhigatA gavAkSam / / kAcittadAnIM kila bhojayantI zizuM svAmAkarNita tUryanAdaH / hitvA tadAsannabiDAlamekaM kRtvA kaTIre gRhmaalroh| yahA~ purAGganAoM dvArA AbhUSaNoM ko avyavasthita rUpa meM dhAraNa karane, kanduka ko hAtha meM lene, biDAla ko pakar3ane Adi ke varNana meM hAsya rasa kI yojanA huI hai| karuNa rasa kA sthAyI bhAva zoka hai| svargArohaNa se pUrva vastupAla kA zoka apane putra jaitra siMha ke prati prakaTa ho rahA hai| use samajhAte hue vaha kahatA hai-- AdhAraH sutarAmataH paramasi tvaM vatsa ! rAjyazriyAM. nAdhArastu tavAsti ko'pi dadhato dhAtrI yathA potriNaH / AtmAsau bhavAtmanaiva tadaho tenaiva vizvatrayI, saGgItAdbhutazaktivaibhavabhRtA dhIreNa dhAryAnvaham / / 72 isI prasaMga meM vastupAla dvArA apanI patnI lalitAdevI ko samajhAne-bujhAne meM, usakI patnI ke rone Adi ke varNana meM bhI karuNa rasa abhivyakta huA hai|23 vAstava meM yaha zoka 'naiSadha ke haMsaviSayaka zoka se sAmya rakhatA hai, jo mRtyu ko avazyambhAvI mAnakara vyakta kiyA gayA __mahAkAvya ke bArahaveM sarga meM eka sthala para tIrthaMkara neminAtha ke vairAgya kA varNana hai| isake anusAra rAjImatI ke sAtha neminAtha ke vivAha ke avasara para, vahA~ varayAtriyoM ke bhojana ke lie lAye gaye pazuoM ko dekhakara neminAtha kA mana khinna ho jAtA hai aura ve isa saMsAra se virakta hokara raivataka (girinAra) parvata para cale jAte haiM -- rAjImatIpANinipIDanodyame vilokya bhojyaarthmuphRtaanpshuun| saMsAranirvimanA jinAdhipaH shivaiksopaanmivainmaasdt||25 yahA~ neminAtha kA hRdayagata nirveda sthAyIbhAva hai| anitya evaM duHkhamaya saMsAra Alambana vibhAva hai| neminAtha kA khinna hokara parvata para cale jAnA anubhAva hai| bhojana ke lie lAye gaye pazu uddIpana vibhAva hai| viSAda, dhRti, mati Adi saMcArI bhAva hai| ina sabase paripuSTa nirveda sthAyIbhAva zAntarasa meM pariNata ho gayA hai| apanI santAna yA usI zreNI ke anya priya sambandhI meM utpanna sahaja sneha 'vAtsalya kahalAtA hai| isameM rati bhAva kA prAdhAnya hotA hai| AcArya mammaTa ne isa prakAra kI rati ko bhAva kahA hai|26 vasantavilAsa mahAkAvya meM vAtsalya bhAva kA citraNa kavi ko mA~ sarasvatI se AzIrvAda prApta karane meM kiyA gayA hai|27 devaviSayaka rati se utpanna bhakti bhAva kI vyaMjanA AdinAtha ke pUjana ke samaya kI gayI hai -- For Ponte & Personal Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasantavilAsa mahAkAvya kA kAvya-saundarya bhAvino'tra nanRtuH sphuratkarAH kepi kepi luThadaGgakAnyaduH / AdinAthamavalokya kecana vyAharaMjaya jineti bhaartiim|| saMgharAT samabhisRtya bhUtalanyastabhAlaphalakaH kRtAnatiH / AdinAthapadayoH prasAritodArabAhurUpagRhanaM vydhaat|P8 isa prakAra vasantavilAsa mahAkAvya meM kavi ne vividha rasoM kA yathAsthAna samucita sanniveza kiyA hai jo prasaMgAnurupa sarvatra rasAsvAdya siddha hue haiN| 2. alaMkAra-yojanA vasantavilAsa mahAkAvya meM kavi bAlacandrasUri ne alaMkAroM ke prayoga se varNanIya vastu ko aura adhika kamanIya aura hRdayagrAhI banAne kA saphala prayAsa kiyA hai| phalataH mahAkAvya meM vividha alaMkAroM kI anupama chaTA dekhane ko milatI hai| dhvani kA Azraya lekara jina alaMkAroM kI sRSTi kI jAtI hai, unheM zabdAlaMkAra kahate haiN| inake prayoga se kAvya meM dhvanyAtmakatA, saMgItAtmakatA evaM camatkAra kA saMcAra hotA hai| inakA lakSya kAvya meM nAda-saundarya sthApita karanA hotA hai| zabdAlaMkAroM meM kavi ne anuprAsa va yamaka kA prayoga adhika kiyA hai| anuprAsa alaMkAra ke katipaya udAharaNa draSTavya haiM -- ceto'calaM caMcalatAM vimocya saMkocya paMcApi samaM smiiraan| pazyanti yanmUni zAzvatathi sArasvataM jyotirUpAsmahe tt|79 vyaMjanoM ke samudAya kI jahA~ eka bAra AvRtti ho, vahA~ chekAnuprAsa hotA hai| yathA -- zrIkAntanAbhiprabhAvAnanendoH kundojjavalA kaantirivaatnotu| sarasvatI vaH kavitA vitaantkumudtiimnvhmdvitiiym| eka varNa yA aneka varSoM kA eka bAra yA aneka bAra sAdRzya honA vRtyanuprAsa hai| nimna zloka meM vargoM kI AvRtti darzanIya hai -- zrIvIradhavalaH kssitiindursyaabhvtsuunurnuuntejH| / nAsIravIraprakArAsinIranimajjadUrjasvalavairivargaH1 yahA~ ra, sa tathA na varNoM kI kaI bAra AvRtti huI hai| isI prakAra aneka varNoM kI aneka bAra AvRtti nimna paMktiyoM meM vidyamAna hai -- tadaGgajaH saGgarasaGgaraGgakRtAribhaGgasmacaGgadehaH / ajAyata zrIgirIzaprasAdaprAsAdalIlo lavaNaprasAdaH / / 2 'antyAnuprAsa' kI yojanA nimna zlokoM meM kI gayI hai -- caur3o na cUDAbharaNaM babhAra, na keralaH kelimlNckaar| na pATavaM lATapatilileza, na mAlavIyo nilayaM vivesh|| 43 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kezava prasAda gupta na kauGkaNaH pakvaNamutsasarja, na jAGgalo mAGgalikairjagarja / pANDyo na piNDagrahaNaM cakAra, na kuntalaH kuntalamuddadhAra / 3 jahA~ artha rahate hue bhI bhinna-bhinna arthavAle varNa, usI krama meM punaH sunAyI par3eM, vahA~ yamaka alaMkAra hotA hai| 34 kavi ne mahAkAvya ke SaSTha aura dvAdaza sargoM meM isa alaMkAra kA prayoga zabdagata camatkAra aura pANDitya-pradarzana hetu kiyA hai| udAharaNArtha katipaya zloka prastuta haiM -- asmindhanA zyAmalatAsu kAntA latAsukAntA sahitAH surebhAH / hitAsu rebhAsu samIrayantaH samIrayantaH satataM gatAni 35 + + + + atra saMphullanI pAvanI pAvanI valguveNI latAbhAsitA bhAsitA / valkIvAdane vandhurA vandhurA dRzyate cedaho kinnarI kinnrii| 36 AvRtti krama kI vyavasthA ke anusAra yamaka kaI prakAra kA hotA hai| 37 dvitIya pAda kI caturtha pAda meM AvRtti se saMdaSTaka yamaka hotA hai / yathA I -- vibhAti kailAza ivezvareNa zivAGgabhAjA vRSabhAsitena / zrIneminAthena kRtAdhivAsaH zivAGgabhAjA vRSabhAsitena / 38 prathama pAda kI tRtIya pAda meM AvRtti 'saMdeza' yamaka hai niravadhimadhunA rasAlasAlaM prasavabhareNa siSivire dvirephaH / niravadhimadhunA rasAlasA'laM virahivadhUH pikapaMcamAstrapAtaiH 39 prathama pAda kI dvitIya se aura tRtIya kI caturtha se samAnatA 'yugmaka' yamaka hai-bhAvaprapAtivarakokanadAnvito'yaM bhAvaprapAtivarakokanadAnvito'yama / deva ! kSamAdharasamAna ! mahAgirIza devakSamAdharasamAnamahAgirIzaH 40 prathama pAda kA tRtIya pAda meM aura dvitIya pAda kA caturtha pAda meM prayoga 'mahAyamaka' hai bhramarahitavikacasumanomunibhirvinikAmayamito nUnam / bhramarahitavikacasumanomunibhirvinikAmamayamito'nUnam / 41 prathama pAda kI caturtha pAda meM AvRtti ko 'AvRttiM' yamaka kahate haiM suvarNasaMbhArabhRto na meruvanitalakrIDitapUrvaviSNoH / ratasya sAdharmyamupaiti so'pi suvarNasaMbhArabhRto na meruH / A2 isI prakAra eka sthala para dvitIya pAda kI tRtIya pAda se samAnatA prastuta karate yamaka kI sRSTi kI gayI hai hue ayaM nikuMjAni vibhatti pApahantApsarovibhramarocitAni / hantApsarovibhramarocitAni zrRMgANi zrRMgArayate ca zailaH / 43 For rivate & Personal Use Only 'garbha' Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasantavilAsa mahAkAvya kA kAvya-saundarya isa prakAra vasantavilAsa mahAkAvya meM yamaka kI anupama chaTA dRSTigocara hotI hai| zliSTa padoM se aneka arthoM kA abhidhAna hone para zleSa alaMkAra hotA hai|44 kavi ne mahAkAvya meM zleSa kA prayoga apekSAkRta kama kiyA hai| prabhAtavarNana ke prasaMga se uddhRta yaha udAharaNa prastuta hai -- bhAnurbhavAniva navaprasaratyatApo, vikrAmati tribhuvanaikamato vasanta ! / candrastu zaMkha iva nazyati zaMkhagauraM, hitvA maho'jani maho vikasatkalaGkam / yahA~ udIyamAna sUrya kI tulanA vastupAla se tathA astaprAya candramA kI tulanA vastupAla ke pratidvandvI zaMkha se kI gayI hai| yahA~ pratApa kA artha sUrya ke pakSa meM jyoti hai tathA vastupAla ke pakSa meM yaza hai| isI prakAra zaMkhagaura zabda kA artha candramA ke pakSa meM zaMkha kI taraha dhavalatA tathA zaMkha ke pakSa meM zaMkha kA gaurava' hai jo naSTa hokara kalaMka (zaMkha ke pakSa meM apayaza) ko utpanna kara rahA hai| ataeva yahA~ zleSa alaMkAra hai| jahA~ kAvya meM artha dvArA camatkAra utpanna kiyA jAtA hai, vahA~ arthAlaMkAra hotA hai| vasantavilAsa mahAkAvya meM kavi ne upamA, utprekSA, rUpaka evaM atizayokti kA vizeSa prayoga kiyA hai| prathama sarga meM kavi-prazaMsA ke samaya pUrNopamA kA sundara prayoga huA hai -- chAyAmayante nirapAyameke pare paraM pllvmlllnti| AsvAdayantyanyatare phalAni mArgadumANAmiva stkviinaam|| ukta zloka meM satkavi upameya, mArgadrama upamAna, iva samatAvAcaka zabda aura ayante, ullulanti evaM AsvAdayanti kriyAyeM sAmAnya dharma haiN| yahA~ upameya, upamAna, vAcaka zabda evaM sAdhAraNa dharma-- ina cAroM ke zabdataH upAtta hone ke kAraNa pUrNopamA hai| raivataka-varNana-prasaMga ke nimnAMkita zloka meM kavi ne luptopamA dvArA camatkAra utpanna kiyA hai -- kaNThekAlaH sAmbubhiH zeSabhAge bhasmodhUlI vyambubhizcAmbuvAhaiH / zIrSapravallarIbhirjaTAvAn sAkSAdagre te girIzo girIzaH 147 isa prasaMga meM girIza ( raivataka parvata ) upameya ko girIza (bhagavAn ziva ) upamAna ke samAna batalAyA gayA hai kintu, donoM meM samatAvAcaka zabda lupta hone ke kAraNa yahA~ vAcaka luptopamA hai| candrodaya prasaMga ke nimna zloka meM mAlopamA kA prayoga huA hai -- sy only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kezava prasAda gupta Atapatramiva pUrvabhUbhRtaH kelidarpaNa ivAmbaraH zriyaH / AlavAla iva zarmabhUruhaH zobhate sma sakalocitaH zazI / 48 yahA~ candramA upameya hai jisake lie Atapatra, kelidarpaNa aura AlavAla jaise kaI upamAna prayukta kiye gaye haiM / ataH yahA~ mAlopamA hai / prakRta (upameya ) ke sAtha upamAna ke aikya kI sambhAvanA utprekSA hai| 49 yathA- astazailazikhare'patannabhaH zAkhipakcaphalamarkamaNDalam / tadrasairiva samutsRtaistataH saandhyraagvisrairbhRshaayitm| 50 yahA~ kavi ne sAyaMkAlIna phailatI huI lAlimA ko dekhakara yaha kalpanA kI hai ki mAno nabha - vRkSa se sUrya - maNDala rUpa pakA huA phala astAcala kI coTI para gira gayA hai jisakA rakta varNa rasa cAroM ora phaila rahA hai| isa varNana meM lAlimA rUpa upameya kI ukta kalpita upamAna ke sAtha aikya kI sambhAvanA kiye jAne ke kAraNa utprekSA alaMkAra hai / jahA~ upamAna aura upameya kA eka dUsare se nitAnta abhinna varNana kiyA jAya, vahA~ rUpaka alaMkAra hotA hai| 52 vastupAla dvArA zaMkha ke dUta ko kahe gaye vyaMgapUrNa vacana meM rUpaka kI yojanA kI gayI hai -- dUta re ! vaNigahaM raNahaTTe vizruto'situlayA kalayAmi / maulibhANDapaTalAni ripUNAM svargavetanamatho vitraami| 53 ukta kathana meM upameya raNa kA upamAna hATa se, upameya asi kA upamAna tulA se, upameya svarga kA upamAna vetana se nitAnta abhinna varNana kara kavi ne rUpaka ke mAdhyama se artha- saundarya utpanna kiyA hai| AcArya daNDI ne prastuta ke lokAtizAyI DhaMga se varNana karane ko atizayokti kahA hai aura use uttama alaMkAra mAnA hai| 54 vastupAla ke caritra ke sambandha meM kavi kA nimna kathana atizyoktipUrNa hai - -- kautukena kalikAlajitvaraM vastupAlacaritaM vilokya / bhAnumatha jagAma jalpituM tUrNameva pracetasaH / 55 ukta zloka meM vastupAla ke kalikAlajitvara caritra ko dekhakara sUrya kA brahmA ke pAsa jAne kA varNana lokAtizAyI hai / isIprakAra vastupAla kI saMghayAtrA meM sammilita hone vAle yAtriyoM kI saMkhyA ke varNana meM bhI atizayokti hai - paraHsahasrA yatayaH paraH zatAH gaNezitAraH kimu vA bravImahe / vasantasaGghe jinadarzanAtmanAM ko veda saMkhyAmapi kovidAgraNIH / 56 For Private & Ponal Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasantavilAsa mahAkAvya kA kAvya-saundarya vasantavilAsa mahAkAvya meM prayukta anya arthAlaMkAroM kA vivecana adholikhita rUpa meM prastuta hai -- sandeha -- ayaM kimindraH kimu vA divAkaro nizAkaro vA kusumAkaro'pi vaa| vasantapAlaM kRtavismayA iti vyalokayanvamani vnydevtaa|7 ukta varNana meM vastupAla ke prati vanadevatAoM kA sandeha vyakta hai| yahA~ Adi se anta taka upameya rUpa vasantapAla para upamAna rUpa indra,sUrya, candramA evaM kAmadeva kA saMzaya kiyA gayA hai, ataH sandehAlaMkAra hai| apahanuti -- kAlapAzapatite'tha bhAsvati puurvdikkulvdhuurvilaapinii| yacchati sma nijakaumudImiSAdandhakAratilamizritaM payaH / / 78 ukta varNana meM sUrya rUpI nAyaka ke asta ( naSTa) ho jAne para vilApa karatI huI pUrvAdikkulavadhU (candramA) apanI kaumudI ke bahAne mAno use tilAMjali pradAna kara rahI hai| yahA~ prakRta kaumudI kA pratiSedha miSAd zabda se karake 'tilamizritaM payaH' rUpa anya upamAna kI sthApanA karane se apahnuti alaMkAra hai| dRSTAnta -- pApakAlAkalikAlasamatA'pyati naiva vikRti janaH / / utkaThoraravakAkapoSitaH kvApi kUjati kaTUni kokilaH / isa zloka meM pUrvArddha meM upameya vAkya hai aura uttarArddha meM upamAna vaaky| donoM vAkyoM meM upameya, upamAna aura sAdhAraNa dharma kA paraspara bimba-pratibimba bhAva hone ke kAraNa yahA~ dRSTAnta alaMkAra hai| vyatireka -- rAmAdapi nyAyaparA'sya vRttimaMgAdhipAdapyaticaNDamojaH / ratiprabhorapyaticArurUpaM vacaH sudhaato'pybhvtprdhaanm| isa prasaMga meM kumArapAla ko rAma se bhI adhika nyAyI, siMha se bhI adhika ojasvI, kAmadeva se bhI adhika saundarya sampanna aura amRta se bhI adhika madhura vacana vAlA kahA gayA hai| yahA~ upamAna kI apekSA upameya ke utkarSa kA varNana hone ke kAraNa vyatireka alaMkAra hai| vizeSokti -- na yauvane'pi smaraghasmaratvaM na vaibhavo'pi kvacanavivekaH / For Private & Persongly se Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kezava prasAda gupta na duni'pyAjavaviplavo yattannirmitI kA vidhinA nven|1 yahA~ vastupAla aura tejapAla bhAtRyugala meM yuvAvasthA, vaibhava, vIratAdi kAraNoM ke hote hue bhI kAmukatA, avivekAdi kAryoM kA abhAva varNita hai, ataH vizeSokti alaMkAra hai| arthAntaranyAsa -- uttAryamANe bhArAtireke cakranduruccaiH karabhAstadAnIm / vidhIyamAne'pi hite nitAntaM kAnto vaco bruvate na mUDhAH / 2 isa zloka meM bhAra utAra liye jAne para bhI karabhoM (UToM) kA ucca svara se cillAnA rUpa vizeSa kathana kA samarthana hita ke kArya karane para bhI mUoM kA priya vacana na bolanA rUpa sAmAnya kathana se kiyA gayA hai| ataH arthAntaranyAsa alaMkAra hai| svabhAvokti -- nipAyya toyAni mahIruhANAM chAyAsu baddhAH parito mhokssaaH| pUtkArighoNAH parivRtya ghAsamudgAlayanti sma sukhaM niSaNNAH / yahA~ jala pIkara vRkSoM kI chAyA meM sukha pUrvaka baiThe hue bailoM ke jugAlI karane kA svAbhAvika varNana hone ke kAraNa svAbhAvika varNana hone ke kAraNa svabhAvokti alaMkAra hai| kAvyaliMga -- sarvasvadAnairapi bhUmipAlAH kathaM kavInAmanRNA bhvntu| yato yugAnte'pyavinAzikIrtizarIramete vitarantyamISAm / / 4 ukta zloka meM avinAzI kIrti zarIra ke prati, kaviyoM ko hetu ke rUpa meM citrita kiyA gayA hai| ataH yahA~ vAkyArthagata kAvyaliMga alaMkAra vidyamAna hai| udAtta-- yatkottigauryeNa mithopyalakSyau gaurIgirIzau divigaurkaantii| karaprapaMcaurmilito viyogbhiityaarddhnaariishvrtaamupetii|55 isa varNana meM rAjA-vIradhavala upameya tathA bhagavAna ziva upamAna haiN| vIra dhavala kI bar3hatI huI kItti se ziva ke arddhanArIzvara rUpa dhAraNa kara lene meM ziva kA gauNa rUpa se varNana kiyA gayA hai, ataH yahA~ udAtta alaMkAra hai| bhrAntimAn -- sujAtavakSojaphalAM prasUnarugdRzaM pravAlAruNapANimagrataH / kapiH spRzanmAnavatIM latAbhramAdasUtrayatkAmitametadIzituH / isa zloka meM aprastuta padArtha latA ke sadRzya prastuta padArtha nAyikA ko dekhakara kapi ko usameM aprastuta padArtha rUpa latA kI bhrAnti hone se bhrAntimAn alaMkAra hai| For Private & Sersonal Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasantavilAsa mahAkAvya kA kAvya-saundarya ekAvalI -- kiM tena yenaiva kudhIradhIte'dhItena kiM tena yato na kaavym| kAvyaM kiM tena na yatpareSAM rekhAM vidhatte daSadIva citte|7 yahA~ adhyayana meM kubuddhi kI, kAvya meM adhyayana kI tathA citta meM kAvya kI uttarottara niSiddha yojanA kI gayI hai| pUrva-pUrva varNita vastu ke prati uttarottara varNita vastu kA niSedha hone se yahA~ ekAvalI alaMkAra hai| vyAjokti -- amInikuMjabhramarA dazanti mA tvaradhvAmitvaM kRtakaM viraavinnii| karau dhunAnA maNikaGkaNakvaNAdupAMzu kaacitpriymaavyjjnaat|8 ukta varNana meM bhramara- daMza ke vyAja se hAthoM ko Upara uThAkara maNikakNa kI dhvani se nAyikA dvArA apane priyatama ko AhavAna karane kA ullekha hai| yahA~ bhrama-daMza ke vyAja se priyatama ko bulAne kI kriyA ko chipAye jAne ke kAraNa vyAjokti alaMkAra hai| yathAsaMkhya -- vaidybhessjbhraannvaahnaambhobhiraabhijnkRtyvijjnm| ' bAdhitaMdhitamAhitazramAM tarSitaM sukhinIcakAra saH ukta prasaMga meM uttara pada meM kahe gaye bAdhitaM, kSudhitaM, AhitazramaM tathA tarSitaM kA pUrva pada meM kahe gaye vaidyabheSaja, bharAnna, vAhana, ambha (jala) ke sAtha kramazaH anvaya hotA hai| inakA kramapUrvaka yathocita sambandha hone ke kAraNa yahA~ yathAsaMkhya alaMkAra hai| alaMkAra-saGkara -- gambhIragambhIranidhiH pramodazAlIva ganvihasaMzca phenaiH| kallolahastaivilolacittaM mantrIzvaraM mitrmivaalilingg|| yahA~ samudra dvArA vastupAla kA mitra ke samAna AliGgana karane kA varNana hai| isa zloka meM 'gambhIragambhIra meM yamaka 'pramodazAlIva meM utprekSA, kallolahastaiH' ke kAraNa yahA~ alaMkAra-saMkara hai| ___ inake atirikta vasantavilAsa mahAkAvya meM virodhAbhAsa, vinokti2, anumAna73, pratIpa74, parikara', alaMkAra-saMsRSTiA prabhRti arthAlaMkAroM kI bhI yojanA kI gayI hai| isa prakAra mahAkAvya meM zabdAlaMkAra aura arthAlaMkAra ke vibhinna prakAroM ke darzana hote haiM, jo zabdagata va arthagata camatkAroM ko utpanna karate hue kAvya meM sarvatra rasa-puSTi hetu sahAyaka 48 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kezava prasAda gupta siddha hue haiN| 3. guNa-nirUpaNa kAvya meM guNoM kI sthiti Avazyaka hI nahIM apitu, aparihArya hai| isIlie AcArya mammaTa ne kAvya ko saguNa honA Avazyaka mAnA hai| AcArya vAmana kA mata hai ki yadi koI kAvyAMganA ke yauvanahIna zarIra ke samAna guNoM se rahita hai, to use kitane hI lokapriya alaMkAroM se bhale hI sajAyA jAya, usameM zobhA nahIM ho sakatI hai|78 guNoM ke bheda ke sambandha meM AcAryoM meM mataikya nahIM hai, phira bhI AcArya mammaTa ne mAdhurya, oja aura prasAda inhIM tIna guNoM kI sattA svIkAra kI hai|79 vasantavilAsa eka rasa pradhAna mahAkAvya hai| guNa rasa ke dharma hai / ataeva, jahA~ rasa hai, vahA~ guNoM kI upasthiti anivArya hai| mahAkAvya meM mAdhurya, oja aura prasAda guNatraya kA yathAsthAna prayoga huA hai| kavi bAlacandrasUri kA guNoM ke prati sahaja dRSTikoNa prakArAntara se nimnAMkita zloka meM vyakta huA hai-- prasattimAdhuryavatI sadojAH sujaatsaundynidhaanbhuutaa| manoharAlaMkRtivarjitApi zayyAM gatA vAglaTabhAGganeva / / zrRMgArarasa kI abhivyakti kA mAdhyama mAdhuryaguNa ko mAnA jAtA hai| AcArya bharata ne zruti-madhuratA ko mAdhurya kahA hai|82 daNDI ne rasamayatA ko hI mAdhurya mAnA hai|83 mammaTa ne mAdhurya guNa kA lakSaNa isa prakAra batalAyA hai -- AhalAdakatvaM mAdhurya zrRMgAre drutikaarnnm| karuNe vipralambhetacchAnte cAtizayAnvitam / / vasantavilAsa mahAkAvya meM zrRMgAra rasa ke varNana- prasaMgoM meM kavi ne mAdhurya guNa kI saphala yojanA kI hai| sambhoga zrRMgAra kA yaha varNana udAharaNa svarUpa prastuta hai -- vimuktasImAzrayamAzayaM vahastadaGgarAgAhitarAgavibhramaH / nitambinInAM naksaGgame nadastadA cakampecalamInalodhanaH / / 5 yahA~ alpasamAsa yukta komalakAnta padAvalI kA prayoga hone se mAdhurya guNa kA sahaja saundarya dRSTigata hotA hai jo abhISTa rasa kI abhivyaMjanA meM sahAyaka siddha ho rahA hai| vipralambha-zrRMgAra ke prasaMga meM viraha santaptAsadgati kA samAcAra sunakara vastupAla kahatA dharmo dAsyati yAdhitAM nijasutAM tvAmeSa mayaM priye, ___yAMdhAmugdhamanA janaH punarayaM tasminnapi svAmini / tvaM prANAnamarIti mAmapi vinA hattu kSamA tvAmRte, manye'haM tu hanta cakramithunAdapyavayodhipadazAm / For Private goersonal Use of Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahA~ samAsa rahita aura svalpa samAsa yukta padAvalI ke prayoga se vipralambha zrRMgAra ko mukharita karane meM mAdhurya guNa kI yojanA kI gayI hai / vasantavilAsa mahAkAvya kA kAvya-saundarya zAnta rasa se garbhita bhakti bhAva meM kavi ne Adi nAtha kI stutiparaka nimna zloka meM mAdhuryaguNa kI yojanA kI hai -- ceto'calaM caMcalatAM vimocya saGkocya paMcApi samaM samIrAn / pazyanti yanmUrddhani zAzvatathri sArasvataM jyotirUpAsmahe tat / 87 88 oja guNa citta ke vistAra rUpa dIpti kA janaka hai / vAmana ne 'gADhavaMdhatvamojaH' kahA mammaTa ke anusAra oja guNa kA lakSaNa isa prakAra hai- dIptyAtmavistRterhe turojo vIrarasa saMsthitiH / vIbhatsaraudrarasayostasyAdhikyaM krameNa c| 189 vasantavilAsa mahAkAvya meM oja guNa ke aneka udAharaNa dRSTigata hote haiN| vIrarasa ke varNana meM kavi kI bhASA svAbhAvika rUpa se oja guNa maNDita ho gayI hai / udAharaNArtha yuddha-prasaMga kA uddharaNa prastuta hai. AhatsphuraphaTatkRtikhaDgAkhaDgijhaGkRtidhanurdhvanibhizca / bhaTTalolatumulaiH zaramAlAsUtkRtai bhuvnmetdpuuri| 20 vIbhatsa rasa ke varNana meM, vIroM ke kaTe-phaTe ruNDAdi se zyenAdi dvArA mAMsa ke Tukar3oM ko jhapaTane Adi kriyAoM se vyaMjita, jugupsA bhAva ojapUrNa zabdAvalI meM vyakta huA hai vastupAlasubhaTeSubhiruccairAtapatranivaheSu samantAt / pAtiteSu ripurAjakabandhaiH zyenamaNDalamavApa tadAbhAgU 21 isIprakAra raudra rasa ke varNa prasaMga meM bhI oja guNa abhivyakta huA hai| yathAM- nirvilamba bhuvanabhrameNa zrAntivibhramamivApya yadAjJA / vizramazriyamazizriyaduccairaSTadikpatikirITatarISu / 92 uparyukta zlokoM meM zrutikaTu, TavargAdi se paripUrNa, dvitva varNoM, repha tathA dIrgha samAsoM kI pracuratA ke kAraNa oja guNa vidyamAna hai| ---- kAvya meM mAdhurya tathA oja guNa kucha nizcita rasoM vAle sthaloM para hI dRSTigocara hote haiM, prasAda guNa sabhI rasoM meM samAna rUpa se upasthita rahatA hai| AcArya mammaTa ke anusAra zuSkendhanAgnivat svacchajalavatsahasaiva yaH / vyApnotyanyat prasAdo'sau sarvatravihitasthitiH / 23 vasantavilAsa mahAkAvya meM kaI sthaloM para prasAda guNa kA sundara tathA svAbhAvika prayoga milatA hai / udAharaNArtha katipaya zloka prastuta haiM - 51 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kezava prasAda gupta zrIkhaNDazAkhI taruSu graheSu pUSA prasUneSu shsrptrm| peyeSu pAthaH puruSeSu sAdhuH prajApateH saccaritAnipaMca / / jAgarUka mahaso manobhuvaH zAsanAdiva tdaamRgiidRshaaH| vallabhAgamanotsukAzayA maNDanAni vapuSo vitenire|| saMgItanAdaH zrutizUktipeyaH zreyaskaro'jAyata yatra pUrvam / tatrAdhunA duHsamayAnubhAvAccaityeSu kaSTaM krttaashcttnti|| ukta zlokoM meM samAsa rahita va alpasamAsa yukta prasAda guNa se paripUrNa sarala bhASA kA prayoga hone ke kAraNa zruti mAtra se artha kI pratIti hone lagatI hai| 4. rIti-vivecana kAvya ke AtmabhUta tattva rasa ko utkRSTa banAne vAle tattvoM meM rIti kA bhI mahattvapUrNa sthAna hai| 7 rIti sampradAya ke pradhAna pratipAdaka AcArya vAmana haiN| unhoMne rIti ko kAvya kI AtmA mAnA hai|98 rIti ke svarUpa ke sambandha meM unakA kathana hai ki padoM kI viziSTa racanA hI rIti hai|99 rIti ko hI daNDI, kuntaka, bhojAdi AcAryoM ne mArga yA 'pantha ke nAma se abhihita kiyA hai|100 Anandavardhana ne isake lie saMghaTanA zabda kA prayoga kiyA hai|101 yadyapi AcAryoM ne kaI rItiyoM kA ullekha kiyA102 phira bhI kAvyajagata meM vAmanokta tIna rItiyoM -- vaidarbhI, gauDIyA aura pAMcAlI103 ko hI samucita pratiSThA prApta ho sakI hai| kavi bAlacandrasUri kavitva rIti ke prati atyanta jAgarUka haiN| ve ise talavAra kI dhAra para calane ke samAna duSkara mAnate haiM -- kRpANadhArAvratavatkavInAM suduSkarA kApi kavitvarItiH / 104 nissandeha kavi ko isa duSkara kArya meM mahattvapUrNa saphalatA milI hai| kavi ne vasantavilAsa mahAkAvya meM mukhya rUpa se vaidarbhI rIti ko apanAyA hai| vaidarbhI rIti kA svarUpa nirdhAraNa karate hue AcArya vizva nAtha ne kahA hai ki jisa rIti meM mAdhurya guNa, sukumAra varNa evaM asamAsa yA alpasamAsa se yukta lalita racanA kA vinyAsa kiyA jAtA hai, use vaidarbhI rIti kahate haiN|105 vAmana ne vaidarbhI rIti meM kevala mAdhurya guNa kA hI nahIM, apitu samasta guNoM kA samAveza honA Avazyaka mAnA hai|100 vasantavilAsa mahAkAvya ke racayitA vaidarbhI rIti ke premI haiN| isIlie 'aparAjita kavi ne unheM 'vidarbharItibalavAna jaise vizeSaNa se vibhUSita kiyA hai|107 vasantavilAsa mahAkAvya meM prayukta vaidarbhIrIti ke kucha uddharaNa prastuta haiM -- ta eva bhUpAH prayayuH prasiddhiM ye vAcivistAramaguH kviinaam| anekazI gAyakagItigRhyA mahyAM zriyaH kelimayA babhUvuH / / 108 udyAnapAlA iva kIrtivallIvanaM kavitvAmRtasAriNIbhiH / 52 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasantavilAsa mahAkAvya kA kAvya-saundarya siMcanti yeSAM kavayaH kathaM te bhavantyapUjyA bhuvane nRdevaH / / 109 yahA~ rAjAoM tathA kaviyoM ke sambandha ko dazAryA gayA hai| kavi kI bhASA varNana ke anurUpa, sarala, samAsarahita tathA kiMcid samAsa vAle padoM se yukta hai| yahA~ prasAda aura mAdhurya guNoM kA yoga varNanIya vastu ko grAhya banA rahA hai| isI prakAra puSpAvacaya hetu udyAna meM jAne ke varNana meM kavi ne vaidarbhIrIti kA sundara vinyAsa prastuta kiyA hai -- nadadibhUSAjayaDiNDimaiH smaraM prabodhayantyo yuvacittazAyinam / samIravIcIcalacIra pallavAstadA'calana vamIna caarulocnaaH|| tadA'ghaladadurgabhuvAM natabhruvAM nitambapadyAmadhiruhya manmathaH / manaHsthitaH kuNDalamAravarlsanA vivyAdha dhuncakabarImayaM dhanuH / / 110 prakRti ke sukumAra va cittAkarSaka svarUpa varNana meM bhI vaidarbhI rIti kA darzana hotA hai -- phalAni kazcit kusumAni kazcidrumAvalInAM kisalAni kA api| vicitya tajjJAnAtikautukena tannAmapRcchanyathi sayabAlikAH / / svAdhInabhaktiH phalapuSpapallavadhirAsti yUyaM vijahIta naH katham / itIva kUjat pikanAdinI nagadumAvalI sngghjnaanbhaasst||11 isa prakAra varNana evaM prasaMga ke anurupa mahAkAvya meM vaidarbhI rIti ko apanAyA gayA hai, jo sarvatra bhAvAnurUpa padavinyAsa meM saphala siddha huI hai| mahAkAvya meM prasaGgAt kahIM-kahIM gauDIyA112 va pAMcAlI 13 rItiyAM bhI prayukta hai| 5. chandovidhAna kAvya meM saundaryAdhAna ke lie chandoM kA bhI mahattvapUrNa sthAna hai| AcArya kSemendra ke anusAra kAvya meM rasa tathA varNanIya vastu ke anurUpa yathAsambhava sabhI chandoM kA vinyAsa honA caahie|114 vasantavilAsa mahAkAvya meM paramparAgata niyamoM ke anusAra chandoM kA prayoga huA hai| prathama, tRtIya aura ekAdaza sargoM kA mukhya chanda upajAti hai| aSTama aura dazama sargoM meM rathoddhatA chanda prayukta hai| isake atirikta dvitIya sarga meM pramitAkSarA, caturtha meM anuSTup, SaSTha meM drutavilambita, saptama meM vaMzastha, trayodaza meM indravaMzA aura caturdaza sarga meM zArdUlavikrIDita chanda kA mukhya rUpa se prayoga kiyA gayA hai| mahAkAvya meM sargAnta meM chanda-parivartana kI yojanA sundara DhaMga se kI gayI hai| prathama aura dvitIya sargoM ke anta meM zArdUlavikrIDita, tRtIya sarga ke anta meM rathoddhatA, vasantatilakA aura mAlinI, caturtha sarga ke anta meM puSpitAgrA aura zArdUlavikrIDita, chaThe sarga ke anta meM vasantatilakA, sAtaveM ke anta meM vasantatilakA aura mAlinI, AThaveM, dasaveM, gyArahaveM aura terahaveM sargoM ke anta meM zArdUlavikrIDita tathA caudahaveM sarga ke anta meM sragdharA chanda kA viniyoga kiyA gayA hai| 53 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kezava prasAda gupta mahAkAvya ke pAMcaveM, naveM aura bArahaveM sargoM meM vividha chandoM kI yojanA haI hai| pAMcaveM sarga meM adhikatara svAgatA chanda prayukta hai| isake antima bhAga meM mAlinI, zArdUlavikrIDita, vasantatilakA, zAlinI, praharSiNI, puSpitAgrA tathA eka varNArddhasamavRtta kA prayoga kiyA gayA hai| naveM sarga meM upajAti, pRthvI, mandAkrAntA, hariNI, vasantatilakA, puSpitAgrA aura sragdharA chandoM kI yojanA kI hai| bArahaveM sarga kA Arambha puSpitAgrA chanda se huA hai| isameM upajAti, drutavilambita, vaMzastha, pramitAkSarA, toTaka, sragviNI, vasantatilakA, indravaMzA, indravajA, upendravajA, mAdhava, zAlinI, mAlinI, rathoddhatA, praharSiNI, jaladharamAlA, zArdUlavikrIDita tathA tIna prakAra ke vArddhasamavRtta prayukta kiye gaye haiN| ___ caudaha sargoM vAle vasantavilAsa mahAkAvya meM uparyukta chandoM dvArA 1007 zlokoM kI racanA kI gayI hai, jisameM upajAti-287, rathoddhatA-161, svAgatA-95, indravaMzA-74, drutavilambita-74, zA. vi. 69, vaMzastha-69, anuSTup-52, pramitAkSarA-50, puSyitAgrA-22, pRthvI-15, vasantatilakA-13, mAlinI-5, varNAsamavRtta-4, sragdharA-3, indravajrA, praharSiNI tathA zAlinI-do-do evaM upendravajjA, mandAkrAntA, vijayA, toTaka, hariNI, sragviNI, mAdhava tathA jaladharamAlA kevala eka-eka prayukta hue haiN| isa prakAra mahAkAvya meM 25 prakAra ke varNika chanda tathA cAra prakAra ke vArddhasamavRtta kula 29 prakAra ke chandoM kA vidhAna kiyA gayA hai| mahAkAvya meM chandovidhAna varNana prasaMga va bhAvoM ke anukUla huA hai| vandanA, prazaMsA, kAvyamahattA, paricaya, zaurya, pratApa, dhArmika sthiti, yAtrA, prayANa, utkaNThA Adi meM upajAti chanda kA prayoga huA hai| nagara varNana meM pramitAkSarA, guNavarNana evaM kathA saMkSiptIkaraNa meM anuSTupa, ojasvI saMvAda, yuddha kI taiyArI Adi meM drutavilambita, puSpAvacaya, kelivarNana, pUjanAdi meM rathoddhatA, svargArohaNa dhArmika kRtyoM kI prazaMsAdi meM vividha chandoM kI yojanA kI gayI hai| isa prakAra chandovidhAna meM bhI kavi ko mahattvapUrNa saphalatA prApta huI hai| mahAkAvya ke vividha sAhityika pahaluoM ke samyak anuzIlana ke uparAnta hama isa niSkarSa para pahuMcate haiM ki vasantavilAsa mahAkAvya, kAvya-saundarya kI dRSTi se jaina-saMskRta-vAGmaya kA eka zIrSastha evaM apane DhaMga kA anokhA mahAkAvya hai| vastutaH vasantakliAsa mahAkAvya ke sambandha meM kavi bAlacandrasUri kA nimna kathana akSarazaH caritArtha hotA hai -- "kAvyaM sudhAsvAdurasaM vsntvilaasmityetdudaahraami|"115 - Adarza grAma sabhA iM.kA. gharavA, ilAhAbAda, 2122031 rnational 54 For Private . Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. sandarbha sampAdaka, sI. DI. dalAla, prakA. gA. o. si. bar3audA, varSa 1917. zabdArthau sahitau kAvyam / bhAmaha, kAvyAlaMkAra / kuntaka, vakroktijIvita, 1/17 zrRMgAra - vIra - zAntAnAmeko'GgIrasa iSyate / sA. da. 6 / 317. sa ca vIro dAnavIro dharmavIro yuddhavIrodayAvIrazceti caturvidhaH / sA.da. vasantavilAsa, 11/70-71 vahI, 11/63-65 vahI, 5/75-77 vahI, 10/37-38 vahI, 7/13-14 vahI, 8/57-59 aparastu abhilASa - viraherSyA- pravAsa - zApa hetuka iti paMcavidhaH / kA. pra., caturtha ullAsa / 13. vasantavilAsa, 14/17 14. vahI, 14/30 15. vahI, 5/32 16. vahI, 5/43-44 17. vahI, 5/54-55 18. vahI, 5/90-91 19. vahI, 5/108-9 20. vahI, 9/1-4 21. vahI, 7/8 22. vahI, 11/46-48 23. vahI, 14/40 24. vahI, 14/ 44-46 25. naiSadhacarita, 1 / 130-42 26. vasantavilAsa, 12/43 27. kA. pra., 4/35 28. vasantavilAsa, 1 /71-72 29. vahI, 10/62-63 30. vahI, 1/2 31. vahI 1/1 For Private Personal Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kezava prasAda gupta 32. vahI, 3/46 33. vahI, 3/41 34. vahI, 3/42 va 44 35. kA.pra., 9/117 36. vasantavilAsa, 12/25 37. vahI, 12/24 38. pAdatadbhAgavRtti tadyAtyanekatAm / kA.pra. 9/118 39. vasantavilAsa, 12/15 40. vahI, 6/71 41. vahI, 12146 42. vahI, 12/28 43. vahI, 12/23 44. vahI, 12/21 45. kA.pra., 9/119 46. vasantavilAsa, 9/55 47. vahI, 1/11 48. vasantavilAsa, 12/34 49. vahI, 8/26 50. kA.pra. 10/137 51. vasantavilAsa, 8/4 52. kA.pra., 10/139 53. vasantavilAsa, 5/44 54. kAvyAdarza, 2/214 55. vasantavilAsa, 10/53 56. vahI, 13/33 57. vahI, 13/38 58. vahI, 8/18 59. vahI, 10/8 60. vahI, 3/25 61. vahI, 3/71 62. vahI, 11/82 63. vahI, 11/84 64. vahI, 1/6 65. vahI, 3/47 66. vahI, 7/23 For Private Personal Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasantavilAsa mahAkAvya kA kAvya-saundarya 67. vahI, 1/35 68. vahI, 7/28 69. vahI, 10/37 70. vahI, 11/41 71. vahI, 4/22 72. vahI, 1/20 73. vahI, 3/47 74. vahI, 4/9 75. vahI, 14/24 76. vahI, 14/10 77. tadadoSauzabdArthIsaguNau... / kA.pra., 1/4 78. yadi bhavati vacazcyutaM guNebhyaH vapuriva yauvnvndhymnggnaayaaH| api janayitAni durbhagatvaM niyatamalaMkaraNAni sNshrynte|| kAvyAlaMkAra sUtra 3/1/2 vRtti / 79. mAdhuryojaH prasAdAkhyAtrayaste na punardaza / kA.pra. 8/68 80. kA.pra., 8/87 81. vasantavilAsa, 1/31 82. nA.zA. 17/101 83. kAvyAdarza, 1/51 84. kA.pra., 8/68-69 85. vasantavilAsa, 7/58 86. vahI, 14/32 87. vahI, 1/2 88. kAvyAlaMkArasUtra, 3 - 15 89. kA.pra., 8/69-70 90. vasantavilAsa, 5/77 91. vahI, 5/89 92. vahI, 5/45 93. kA.pra., 8/70 94. ksantavilAsa, 1/18 95. vahI, 8/36 96. vahI, 9/31 97. utkarSahetavaH proktAH guNAlaMkArarItayaH / sA.da., 1/31 98. rItirAtmA kAvyasya / kAvyAlaMkArasUtra, 1/2/6 99. viziSTApadaracanArItiH / vahI, 1/217 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kezava prasAda gupta 100. kAvyAdarza 1/101, vakroktijIvita, pR. 46-47, sarasvatIkaNThAbharaNa 2/26 101. dhvanyAloka, 3/5 102. vaidarbhI, gauDI, paaNcaalii| inake atirikta rudraTa ne lATIyA (kAvyAlaMkAra, 2/4-5) / tathA bhojarAja ne avantikA aura mAgadhI (sa. kaNThAbharaNa, 2/32-33) rItiyoM ko bhI svIkAra kiyA hai| 103. sA tridhA vaidarbhI, gauDIyA pAMcAlI c| kAvyAlaMkAra sUtra, 1/2/9 104. vasantavilAsa, 1/39 105. sA.da.,9/2 106. samagraiH ojaprasAdapramukhairguNairupetA vaidarbhI nAma rItiH / kAvyAlaMkArasUtra, 1/2/1 107. so'nyaH ko'pi vidarbharItibalavAn baalendusuuriipuro| vasantavilAsa, bhUmikA, pR. 1 108. vahI, 1/9 109. vahI, 1/10 110. vahI, 7/2 evaM 5 111. vahI, 13/30-31 112. vahI, 5/78-80, 12/6 113. vahI, 5/14, 13/39, 6/49 114. kAvye rasAnusAreNa varNanAnuguNena c| kurvIta sarvavRttAnAM viniyoga vibhAgavit / / suvRttatilaka, 3/7 115. vasantavilAsa, 1/74| 88 For Pringle Personal use only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "apabhraMza bhAratI", zodhapatrikA arddhavArSika, prakAzaka - apabhraMza sAhitya akAdamI, jaina vidyA saMsthAna, zrI mahAvIra jI, (rAjasthAna ), pR. 145, mUlya vArSika - 40/- sAmAnya, 75/pustkaaly| apabhraMza sAhitya akAdamI dvArA prakAzita prastuta zodha patrikA apabhraMza bhAratI ke isa aMka meM apabhraMza bhASA va sAhitya se sambandhita kaI vidvAnoM ke mahattvapUrNa lekha diye gaye haiN| hindI kI jananI ke rUpa meM apabhraMza kA mahattva sarvavidita hai| prAcIna apabhraMza sAhitya atyanta samRddha evaM vizAla hai jisako isa patrikA ke mAdhyama se logoM ke sAmane le Ane kA prayAsa kiyA gayA hai| __ isa patrikA meM kaI mahattvapUrNa lekha diye gaye haiM yathA - DaoN. zambhUnAtha pANDeya kA apabhraMza kI viziSTa vidyA dohA meM lokasaMkti, DaoN. indrabahAdura kA apabhraMza sAhitya meM prakRti varNana isameM lekhaka ne prakRti-dRzyoM, RtuoM aura prAkRtika jIvana kA manohArI varNana kiyA hai| DaoN. mahendrasAgara pracaNDiyA jI ke lekha meM apabhraMza ke kAlarUpoM tathA unakA hindI para kyA prabhAva par3A isakA varNana kiyA gayA hai| DaoN. siyArAma tivArI kA lekha apabhraMza ke prAkmadhyakAlIna khaNDakAvya zodha kI dRSTi se mahattvapUrNa haiN| isake atirikta kaI anya lekha, kucha kAvya uddharaNoM kA anuvAda sabhI patrikA ke mahattva ko bar3hAte haiN| anya pramukha lekha isa prakAra haiM -- paumacariDe - svayaMbhU kA biMbavidhAna -- DaoN. zrI raMjanadeva sUri, DaoN. vAsudeva siMha kA yogIndumuni, DaoN. trilokInAtha premI kA sandeza rAsaka kAvya vidhA aura vizleSaNa tathA DaoN. kamalacanda sogANI kA praur3ha apabhraMza racanA saurabha hai| patrikA upayogI hai| "nyAyAlaMkAra paNDita makkhanalAla jI zAstrI smRti grantha", prakAzaka - akhila bhAratIya digambara jaina mahAsabhA, nandIzvara phlora mila, aizabAga, lakhanaU, prathama saMskaraNa, 1993, AkAra - krAuna aThapejI, pR. 20+10+406, mUlya ru. 150/- mAtra / nyAyAlaMkAra paM. makkhanalAla jI zAstrI kI puNyasmRti meM prakAzita yaha smRti grantha unake prati saccI zraddhAMjali hai| isa grantha ko cAra khaNDoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| prathama khaNDa meM makkhanalAla jI ke prati santoM ke sAdhuvAda, vidvAnoM kI zraddhAMjaliyA~ evaM kAvyAMjaliyA aura aneka lekhakoM ke unake jIvana se sambandhita saMsmaraNa prakAzita haiN| dUsare khaNDa meM unake jIvana-paricaya ke sAtha-sAtha unake vyaktitva-kRtitva kI samIkSA hai| isI khaNDa meM unake viSaya meM aneka vidvAnoM ke mahattvapUrNa evaM sAragarmita lekha prakAzita hai| tRtIya khaNDa meM svayaM paM. makkhanalAla jI zAstrI dvArA likhita ve lekha prakAzita haiM, jo atyanta mahattva ke haiM aura jainagajaTa evaM jaina darzana meM prakAzita hue the| caturtha khaNDa meM jainadarzana, jainasAhitya evaM itihAsa For Private & afsonal Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ se sambandhita lekha prakAzita haiN| sabhI lekha uccakoTi ke vidranoM kI kalama se prasUta haiM aura jaina vidyA ke vividha pakSoM para prakAza DAlate haiN| yaha grantha paNDita makkhanalAla jI zAstrI ke vyaktitva eva kRtitva ko pUrI garimA ke sAtha udghATita karatA hai| grantha meM unake jIvana ke vividha pahaluoM ko darzana vAle chAyAcitra bhI diye gaye haiN| grantha saMgrahaNIya aura paThanIya hai| isa hetu AyojakagaNa, sampAdaka maNDala aura prakAzana saMsthA dhanyavAda ke pAtra haiN| zoka samAcAra zrI sohita barAra kA duHkhada nidhana bambaI a.bhA.zve.sthA. jaina kAnphreta evaM pUjya sohana lAla smAraka pArzvanAya zodhapITha, vArANasI ke upAdhyakSa zrI nRparAja jI jaina ke choTe bhAI zrI ratanasAgara jaina ke eka mAtra suputra zrI rohita barAra kA 16 apraila ko mAtra 27 varSa kI Ayu meM Akasmika rUpa se duHkhada nidhana ho gyaa| sva. sehita honahAra, haMsamukha, sevAbhAvI vyakti the| tIna varSa pUrva hI ApakA vivAha huA thaa| antima yAtrA meM bambaI, dillI, jammU, amRtasara, caMDIgar3ha, sUrata, pharIdAbAda, ludhiyAnA Adi zaharoM ke loga bar3I saMkhyA meM upasthita hue| 16 apraila ko ahiMsA bhavana, khAra meM zraddhAMjali sabhA kA Ayojana huaa| sva. rohita kI smRti meM prativarSa 25 hajAra rupayoM kA eka vizeSa puraskAra pradAna karane hetu zrImatI dhanadevI zAdIlAla ceriTebala TrasTa kI ghoSaNA kI gyii| For Private G ersonal Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jagat zrI saradAramala jI kAMkariyA kA abhinandana jaina sabhA ke sabhAbhavana meM dinAMka 3 apraila ko prasiddha purAtattvavettA zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA kI adhyakSatA meM dezabhara se padhAre vidvAnoM kI saMgoSThI sampanna huii| saMgoSThI meM 'rASTrIya asmitA aura mUlyoM kA saMkaTa' viSaya para vidvAnoM ne sAragarbhita vicAra prakaTa kiye| DaoN. bhAnAvata, jayapura viSaya-pravartana kiyA aura DaoN. sAgaramala jaina, vArANasI ne viSaya kA samAhAra kiyA / dinAMka 4 apraila ko bir3alA sabhAgAra meM zrI a. bhA. sA. jaina saMgha ke pUrva maMtrI evaM jaina sabhA ke pUrva maMtrI zrI saradAramalajI kAMkariyA kA abhinandana kiyA gyaa| samAroha ke pramukha vaktA zrI pratApacandra (pUrva zikSAmaMtrI, bhArata (sarakAra) aura pramukha atithi svAmI zrI rasajJAnandajI ( maMtrI - rAmakRSNa sevA mizana) ne zrI kAMkariyAjI kI zikSA aura sevA yAtrA kI bhUri-bhUri prazaMsA karate hue unheM zubhAzISa diyaa| isa avasara para kalakattA evaM bAhara se padhAre gaNamAnya logoM ne apane vicAra prakaTa karate hue kAMkariyA dampati kA hArdika abhinandana kiyA / sau se adhika saMsthAoM aura saikar3oM vyaktiyoM ne zrI kAMkariyA ko mAlA va mAnapatra bheMTa kara abhinandana kiyA / isa avasara para svAmI zrI rasajJAnandajI ne 'zikSA aura sevA ke cAra dazaka' nAmaka abhinandana graMtha kA lokArpaNa kiyaa| apane abhinandana ke pratyuttara meM bolate hue zrI kAMkariyA ne sevA kAryoM meM sahayoga ke prati hArdika zraddhA samarpita kii| kAryakrama kA saMyojana zrI bhUparAjajI jaina ne kiyaa| isa samAroha se prerita ho zrI kAMkariyA ke agraja zrI harakacandajI kAMkariyA ne kAMkariyA parivAra kI ora se kalakattA meM jana sAdhAraNa hetu 200 zaiyAoM kA aspatAla banAne ke lie 51 lAkha rupaye pradAna karane kI ghoSaNA kii| zrI jaina sabhA ne do karor3a kI lAgata se zIghra aspatAla prArambha karane kA saMkalpa ghoSita kiyA / For Prite & Personal Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apraila-jUna 1883 upAdhyAya zrI puSkaramuni jI ma. sA. kA mahAprayANa rAjasthAna kesarI, adhyAtmayogI, upAdhyAya zrI puSkaramunijI sA. kA 3 apraila, 1993 ko rAtri 1.30 minaTa para udayapura meM dehAvasAna ho gyaa| Apake ziSya AcArya zrI devendramuni jI mahArAja ne 2 apraila ko prAtaH 4 baje Apako saMthArA grahaNa karavAyA thaa| ApakA janma mevAr3a meM gogundA ke nikaTavartI simaTAra grAma meM zrI sUrajamalajI brAhmaNa ke yahA~ huaa| san 1910 meM Apane jaina saMta zrI tArAcanda jI ma. se dIkSA grahaNa kI aura isa prakAra ambAlAla se Apa puSkaramuni ho gye| ApakA sampUrNa jIvana saMyama sAdhanA, jJAna sAdhanA ke prati samarpita rhaa| ApakA jIvana sAdhanAmaya, vicAra udAra evaM prakRti sarala thii| Apa saMskRta-prAkRta bhASAoM ke prakANDa paNDita haiN| Apane Agama, Agamika vyAkhyA sAhitya, nyAya aura darzana kA gambhIra adhyayana kiyA thaa| Apa apane ziSya aura ziSyAoM ke adhyayana kI pragati ke prati sadaiva prayatnazIla rhe| unheM bhI Agama, darzana aura sAhitya kA gambhIra adhyayana karAyA aura sAhitya kI vividha-vidhAoM meM likhane ke lie utprerita kiyA jisake phalasvarUpa sthAnakavAsI paramparA meM zreSTha sAhitya kA sRjana huaa| upAdhyAya puSkaramuni jI kI jina-vANI kI sevA avismaraNIya hai, aise Adarza aura utkRSTa cAritrAtmA santa kA vichoha jaina samAja ke lie apuraNIya kSati hai| bhale hI ve zarIra se hamAre bIca nahIM haiM, parantu apane vipula sAhitya ke mAdhyama se ve sadaiva jaina zramaNa saMgha evaM jaina samAja ko Alokita karate rhegeN| unakI puNyasmRti ko koTizaH vandana / For Private & Personal Use One Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ STATEMENT ABOUT OWNERSHIP & OTHER PARTICULAR OF THE PAPER SHRAMANA 1. Place of Publication : Pujya Sohanlal Sinarak Parshvanath Shodhpith . T. I. Road, Varanasi--5 2. Periodicity of Publication : First week of English calendar month. 3. Printer's Name, Nationality : Dr. Sagar Mal Jain and Address Indian Divine Printers B. 13/44, Sonarpura, Varanasi 4. Publisher's Name, : Dr. Sagar Mal Jain Nationality and Address Indian Pujya Sohanlal Smarak Parshvanath Shodhpith I. T. I. Road, Varanasi-5 5. Editor's Name, Nationality and Address Same Names and Address of : Shri Sohanlal Smarak individuals who own the Parshvanath Shodhpith Paper and Partners or Guru Bazar, Amritsar share-holders holding more (Registered under Act XXI than one per cent of the as 1860). total capital. I, Dr. Sagar Mal Jain hereby declare that thc particular given above are true to the best of the knowledge and believe. Dated 1-4-1993 Signature of the Publishers. S/d Dr. Sagar Mat Jain Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apraila-jUna 1993 100 raji0 naM0 ela0 39 phona : 311462 transform plastic ideas into beautiful shape NUCHEM MOULDS & DIES Our high precision moulds and dies are designed to give your moulded product clean flawless lines. Fully tested to give instant production the moulds are made of special alloy steel hard.chrome-plated for a better finish, Write to Get in touch with us for information on compression injection or transfer moulds Send a drawing on a sample of your design required we can undertake jobs right from the designing stage. Nuchem PLASTICS LTD. Engineering Division 2016. Mathura Road. Faridabad (Haryana) Edited Printed and Published by Prof. Sagar Mal Jain, Director, Pujya Sohanlal Smarak Parshvanath Shodhpeeth, Varanasi-221005