Prabuddha Jivan 2018 01

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/526114/1

Page #1

ISSN 2454-7667
'RNING. MAHEAL201350453
ઉ
) [
YEAR:5. ISSUE: 10. JANUARY 2018 . PAGES 52. PRICE 30/ગુજરાતી-અંગ્રેજી વર્ષ - ૫ (કુલ વર્ષ ૫) અં૧૦ જાન્યુઆરી ૨૦૧૮ : પાનાં - પ૨ • કિંમત રૂા. ૩૦/
G

Page #2

માનસિક સ્થિતિ તેઓને જણાવવાનું અને કંઈક સલાહ મેળવવાનું મન થયું. બોધિસત્ત્વએ વિદેહા
સાથે ચર્ચા કરી જણાવ્યું કે આ જન્મમાં તને તારા બહેન વિદેહા હિન્દીના પ્રોફેસર અને તેઓના વિચારોથી છૂટકારો મળશે પરંતુ બીજા ભવમાં પણ પતિ હાઈકૉર્ટમાં ન્યાયાધિશ, બે બાળકો કૉલેજમાં તારું જીવન અને વિચારો બદલાઈ જવો તેની ખાતરી અભ્યાસ કરે. વિદેહાબેન ચિંતનશીલ અને સારા છે? દરેક જન્મે પરેશાનીઓ તો આવેજ માટે લેખિકા પરંતુ સ્વભાવે આનંદી નહીં ભવિષ્યની આત્મહત્યા એ જ એનો ઉપાય નથી. બાબતોમાં કાયમ વિચારશીલ અને હતાશાવાદી એક વિદેહા સમજુ હોવાથી તેના મનમાં દિવસ આવા વિચારોમાં પોતાની જાત પર ગુસ્સો
ધિસત્ત્વની સલાહ અને તેમના વિચારોની સારી અને કંટાળો આવતા આત્મહત્યાના વિચારોમાં
અસર થઈ અને આત્મહત્યાનો વિચાર માંડીવાળી ઘરની બહાર નીકળી ગયા અને તળાવના કિનારે જીવનમાં આવતી પરેશાનીઓનો સ્વીકાર કરી જીવન તળાવમાં ડૂબી જઈને આત્મહત્યા કરવાના
વિતાવવાનો નિર્ધાર કરી સ્વગૃહે સિધાવી. વિચારોમાં બેઠા હતા. થોડી વારમાં બોધિસત્ત્વનું
બોધિસત્ત્વના સંપર્ક તેનું જીવન ઉત્સાહપૂર્ણ બનાવી ત્યાં આવવું થયું અને વિદેહાને તેમના દર્શન થતાંજ
દીધું. વિધાયક ચિંતન અને સ્વીકારભાવની કેવી
અસરથાયતે તેને શીખવા મળ્યું. પૂજ્યભાવ ઉત્પન્ન થયો. કુદરતી વિહેદાને પોતાની
હિંદી : સંત અમિતાભ અનું. પુષ્પાબેન પરીખ સજન =રાત્રી
૬.
“મા”
જિન-વચન जिणवयणे अणुरत्ता जिणवयणं जे करति भावेणं।
अमला असंकिलिट्ठा ते होंति परित्तसंसारी।। Those who have love for and faith in the teachings of the Jina, who practise them with devotion, who ara free from the dirt of Mithyatva and also free from the tortures of passions, limit their Samsara i.e. the cycle of birth and death. सजो जिनवचन में अनुरक्त हैं तथा जिनवचनों का आचरण भावपूर्वक करते हैं और जो मिथ्यात्व के मल से और संक्लेश से रहित है वेअल्प संसार-(जन्म-मरण) वाले हो जाते हैं। જેઓ જિનવચનમાં અનુરક્ત (શ્રદ્ધાવાળા) છે, જેઓ જિનવચન અનુસાર ક્લિાઓ ભાવપૂર્વક કરે છે, જેઓ મિથ્યાત્વના મલથી રહિત છે તથા જેઓ રાગદ્વેષના સંકલેશથી રહિત છે, તેઓ મર્યાદિત સંસાર(ભવુબ્રમણ)વાળા બને છે.
ડૉ. રમણલાલ વી. શાહ “જન વધન' શંતિ માંડી.
‘પ્રબુદ્ધ જીવન’ની ગંગોત્રી ૧, શ્રી મુંબઈ જેનયુવક સંઘ પત્રિકા - ૧૯૨૯ થી ૧૯૩૨ ૨. પ્રબુદ્ધ જૈન
૧૯૩૨ થી ૧૯૩૩ બ્રિટિશ સરકાર સામે ન ઝૂક્યું એટલે નવા નામે ૩. તરૂણા જૈન - ૧૯૩૪ થી ૧૯૩૭ ૪. પુન:પ્રબુદ્ધ જૈનના નામથી પ્રકાશન
૧૯૩૯-૧૯૫૩ ૫. પ્રબુદ્ધ જૈન નવા શીર્ષકે બન્યું 'પ્રબુદ્વજીવન’
૧૯૫૩ થી • શ્રી મુંબઈ જન યુવક સંઘના મુખપત્રની ૧૯૨૯ થી,
એટલે ૮૫ વર્ષથી અવિરત સફર, પહેલા સાપ્તાહિક, પછી અર્ધમાસિક અને ત્યારબાદ માસિક ૨૦૧૭માં ‘પ્રબુદ્ધ જીવન”નો ૬૫માં વર્ષમાં પ્રવેશ ૨૦૧૩ એપ્રિલથી સરકારી મંજૂરી સાથે ‘પ્રબુદ્ધ જીવન અંક સંયુક્ત ગુજરાતી-અંગ્રેજીમાં, એટલે ૨૦૧૩
એપ્રિલથી ગુજરાતી-અંગ્રેજી ‘પ્રબુદ્ધ જીવન'વર્ષ-૫. • કુલ ૬૫મું વર્ષ. • ૨૦૦૮ ઑગસ્ટથી “પ્રબુદ્ધ જીવન અને પર્યુષણ
વ્યાખ્યાનમાળા સંસ્થાની વેબસાઈટ ઉપરથી જોઈ
સાંભળીશકશો. • ‘પ્રબુત જીવન'માં પ્રકાશિત લેખોના વિચારો જે તે
લેખકોના પોતાના છે, જેની સાથે તેની સંરથા સંબત છે. તેમ માનવું નહીં.
પ્રબુદ્ધ વાચકોને પ્રણામ
ત્રી મહાશયો જમનાદાસ અમરચંદ ગાંધી (૧૯૨૯ થી ૧૯૩૨) ચંદ્રકાંત સુતરિયા (૧૯૩૨ થી ૧૯૩૭) રતિલાલ સી. કોઠારી (૧૯૩૩ થી ૧૯૩૩). તારાચંદ કોઠારી
(૧૯૩૫થી ૧૯૩૬) મણિલાલ મોકમચંદશાહ (૧૯૩૯ થી ૧૯૫૧) પરમાણંદ કુંવરજી કાપડિયા (૧૯૫૧ થી ૧૯૭૧) જભાઈ મહેતા ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહ (૧૯૭૧ થી ૧૯૮૧) ડૉ. રમણલાલ ચીશાહ (૧૯૮૨ થી ૨૦૦૫) ડૉ. ધનવંત તિલકરાય શાહ (૨૦૦૫ થી ૨૦૧૬)
૧. શોધ ભીડમાં ખોવાયેલાં આપણાં સહુની! (તંત્રી સ્થાનેથી) સેજલ શાહ ૨. શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીના સાહિત્યમાં આધ્યાત્મિક મૂલ્યો ગુણવંત બરવાળિયા ૩. ભાષાનો જન્મ અને જોડણીકોશની ગતિ-પ્રગતિ પ્રમોદ શાહ ઉપનિષદમાં વસુધાન કોશ વિધા
ડૉ. નરેશ વેદ ૫. ભુતાન પ્રવાસના સંસ્મરણો : ૪
કિશોરસિંહ સોલંકી
નટવરભાઈ દેસાઈ ૭. શું તમે તમારી બેગ તૈયાર રાખી છે?
જાદવજી કાનજી વોરા ૮. અમેરિકા એક ઓળખ
મેધા ત્રિવેદી, ૯. મારાં મનમાં રાજ કરતી અને દિલમાં કાયમ
ડૉ. ભદ્રાયુ વછરાજાની વાસ કરતી વિભૂતિ... ૧૦. અત્યંતર તપ - સ્વાધ્યાય-ધ્યાન અને કાયોત્સર્ગ સુબોધીબેન સતીશ મસાલીઆ ૨૮ ૧૧. મહાત્મા ગાંધીના અંતિમ દિવસો, હત્યા, તપાસ સોનલ પરીખ
અને કેસની તવારીખ : “લેટ્સ કિલ ગાંધી’ ૧૨. જેન હસ્તપ્રતોના મહાન સંશોધક અને પ્રકાંડ
આચાર્યશ્રી વાત્સલ્યદીપસૂરીશ્વરજી ૩૩ - વિદ્વાન મુનિશ્રી જંબુવિજયજી ૧૩. ભાવ-પ્રતિભાવ ૧૪. સર્જન-સ્વાગત
ડૉ. કલા શાહ ૧૫. જ્ઞાન-સંવાદ ૧૬, Jain Concept of Aparigraha
Prof. Sagarmal Jain 49. Legitimate Dialect and Virtuous Speech! Prachi Dhanvant Shah ૧૮. Jainism Through Ages
Dr. Kamini Gogni ૧૯. જો હોય મારો અંતિમ પત્ર તો...
યોગેશ જોષી
?
qjtel:ણી
नमस्ते शारदे देवि वीणापुस्तकधारिणि।
विद्यारम्भं करिष्यामि प्रसन्ना भव सर्वदा।। धरी कुंदकांती शिरीं घे किरीट। करीं दिव्य वीणा मुखीं गोड गीत।। करी ज्या कृपा त्या शिरीं हस्त ठेवी। नमूं शारदा ज्ञानविज्ञानदेवी।।
પ્રબુદ્ધ જીવન
જન્યુઆરી - ૨૦૧૮

Page #3

શ્રી મુંબઈ જેન યુવક સંઘ પત્રિકા
(પ્રારંભ સન ૧૯૨૯ થી)
પ્રબુદ્ધ જીવન
વાર્ષિક લવાજમ રૂા. ૩૦૦/
વિક્રમ સંવત ૨૦૭૪ - વીર સંવત ૨૫૪૪ • પોષ વદ -૧૪
માનદ તંત્રી : ડૉ. સેજલ શાહ iણી સ્થાનેથી...
શોધ ભીડમાં ખોવાયેલાં આપણાં સહુની! અંધકાર છેવટે શું છે?
આજના વિશ્વમાં, આવા સજ્જ સમાંતરે વિચારો કરનાર મળે છે. અંધકારને છેદવા માટે બત્તીને ચાલુ કરીએ છીએ અને જે છેદાય પ્રબુદ્ધજીવનના વાચકો પાસે હૃદય ખોલવાની ચેષ્ટા એટલે જ કરી છે, તે અંધકાર અને પ્રાપ્ત થાય તે ઉજાશ છે?
શકાય કારણ અહીં ઓપન હાર્ટ સર્જરીમાં પણ કોઈ વિટંબણાની તો પછી મારો પ્રવાસ કેમ, આ ક્ષણિક ઉજાશ પછી થંભી સંભાવના નથી. જ્યારે તમારા વાચકો પણ તમારી સમાંતરે ચાલતાં જાય છે?
| હોય ત્યારે શબ્દો અંતરના
આ અંકના સૌજન્યદાતા દિવસ એમ પણ ન જ કહી શકાય કે | | સોનગઢ (સૌરાષ્ટ્ર) જૈન ચારિત્રરત્નાશ્વના
| ઊંડાણમાં થી પારદર્શક બનીને મારો પડાવ મને સુખ નથી આપતો, | તેજસ્વી વિદ્યાર્થી
પ્રગટતા હોય છે, જે સીધા સામેના ચોક્કસ આપે છે.
મનમાં ઊતરીને સંચલનો પ્રગટાવે ડૉ. ધનવંત ટી. શાહ આનંદ અને સુખ, સંતોષ અને
છે. આ તોફાન જીવવા માટે આવશ્યક પ્રાપ્તિ વચ્ચેનો ભેદ શું છે?
(પ્રબુદ્ધજીવનના પૂર્વ મંત્રીશ્રી)
છે. થીજી ગયેલાં આકારો બનીને, આ પ્રબુદ્ધ જીવનના વાચકો તમારી (પૂ. કલ્યાણચંદજી બાપા અને કચ્છના મેઘાણી
| શહેરમાં જીવવા કરતાં તોફાનોને સાથે શું વાત કરું? દર મહિને કારાણી સાહેબ તથા અમારા ધનુભા)ની
સંઘરીને મંથન કરતાં રહેવું સારું. તમારી સાથે થતી વાતો અને | મૃત્યર્થે સૌજન્ય - લાભાર્થી
જ્યારે અંદર બધું થીજી જાય છે ત્યારે વાતોના અર્થની શોધ. અને ક્યારેક સ્વ. શતાધિકાયુષી માતુશ્રી કંચનબેન અ. શાહ
જીવિત અને મૃત્યુ પામેલા, આકારો સમજાય અને અઘરી લાગે એવી | હ. સ્વ. ઊર્મીલા રસિકભાઈ એ. શાહ
વચ્ચે બહુ ફરક નથી રહેતો. ચર્ચાઓ !! | શ્રી રસિકભાઈ અ. શાહ
આવી જ કેટલીક તોફાની આપણી વાત કોઈ જીવન અમરેલીની મોટી પ્રસિદ્ધ કમાણી ફોરવર્ડ
વાતો આપણે કરતાં રહીએ છીએ, પ્રશ્નોના ઉત્તર આપવા માટે લખાતો હાઈ-હાયર સેકન્ડરી સ્કૂલના પૂર્વ આચાર્યશ્રી -
અને આપણી સ્થિરતાને પામવાનો નિબંધ નથી. મારા પ્રિય વાચકો, તમે ( શ્રેષ્ઠ શિક્ષક પારિતોષિક વિજેતા.
પ્રયત્ન કરીએ. સ્થિરતા આમ તો ન (ઉક્ત જૈન આશ્રમમાં દસેક વર્ષ સેવા આપેલી) માં એક વૈચારિક સામયિકના વાચકો
1 ભ્રામિક જ છે, પરંતુ તે મંજિલ માટે છો, જેમને હું કોઈ માર્ગદર્શિકા આપવાની નાદાન ન ભૂલ કરું. આવશ્યક છે. તેને માટે કોઈક માધ્યમ આવશ્યક છે. પણ માધ્યમ પણ મારી આપની સાથેની વાતો તો સંવાદ છે. તમારા અને મારા જ મોટે ભાગે મંજિલમાં બદલાઈ જાય, ત્યારે પ્રવાસ વિફળતામાં વિચારનો પ્રવાસ, ઘણી વાર થાય કે મારા મનનાં આ તોફાનોને પરિણામે છે. રામકૃષ્ણ પરમહંસ કહે છે કે ગ્રંથોમાંથી તો માત્ર હું કેમ તમારી સાથે વહેંચુ છું? કારણ મને શ્રધ્ધા છે કે બહુ મુશ્કેલીથી ખ્યાલ મળશે કે કેવી રીતે પ્રભુને પામી શકાય. પરંતુ આ જ્ઞાન • શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ, ૩૩ મહમદી મિનાર, ૧૪મી ખેતવાડી, એ.બી.સી. ટ્રાન્સપૉર્ટની બાજુમાં, મુંબઈ - ૪૦૦૦૦૪. ટેલિફોનઃ ૨૩૮૨૦૨૯૬ • ઑફિસ સ્થળ સૌજન્ય : શ્રી મનીષભાઈ દોશી શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘનો બૅન્ક A/c. No. 0039201 000 20260, બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયા IFSC:BKID0000039 l. Website : www.mumbai-jainyuvaksangh.com email: shrimjys@gmail.com Web Editor : Hitesh Mayani-9820347990
જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮)
પ્રબુદ્ધ જીવળ

Page #4

મેળવ્યા પછી, તમારે તેનો ઉપયોગ કરવાનો છે અને એ જ્ઞાનને આટલી વાતો પછી મનની ભૂમિ સ્નિગ્ધ થઈ ચૂકી છે, કાર્યમાં પરિવર્તિત કરવાનું છે, માત્ર ત્યારે જ ધ્યેયની પ્રાપ્તિ કરી આહલાદક મોસમ અને મનભાવન વાતાવરણ છવાયેલું લાગે છે. શકાશે. વીસ વરસની ઊંમરે અવિરત સાધના કરતાં કરતાં પરમ એવે સમયે શ્રધ્ધાભર્યા સમૂહ સાથે બે વાત માંડવાની છે. પણ એ દિવ્ય જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું. એમના પ્રિય શિષ્ય વિવેકાનંદજીએ એક પહેલા હુકમાવાલાની પંક્તિથી મારી વાત શરૂ કરીશ, વાર એમને પૂછ્યું - “મહાશય! શું આપે ઈશ્વરને જોયા છે?'
ધ્યાન દઈને સાંભળ મનવા, ખાલીપાએ સાદ કર્યો છે. મહાન સાધક રામકૃષ્ણ જવાબ આપ્યો – “હા, જોયા છે, જે રીતે
તું ચાલે તો, જઈએ મળવા, ખાલીપાએ સાદ કર્યો છે. તમને જોઈ રહ્યો છું, ઠીક એ જ રીતે નહીં, પણ એનાથી કયાંય વધુ
કંઈક અધૂરી કંઈક અધીરી, કંઈક અદીઠી ઘટના સાથે સ્પષ્ટતાથી. તેઓ સ્વયંની અનુભૂતિથી ઈશ્વરના અસ્તિત્વનો વિશ્વાસ કરાવતા હતા. આધ્યાત્મિક સત્ય, જ્ઞાનના પ્રખર તેજ વડે
ભીતર ધારો લાગ્યાં ખૂલવા, ખાલીપાએ સાદ કર્યો છે. રામકૃષ્ણ પરમહંસ ભક્તિ જ્ઞાનના પથ-પ્રદર્શક બન્યા હતા. તળિયે બેઠો સનાટો પણ, હાલક ડોલક થાવા લાગ્યો કાલીમાતાની ભક્તિમાં તરબોળ થઈ, તેઓ ભક્તોને માનવતાનો મૌન કશું લાગ્યું ગણગણવા, ખાલીપાએ સાદ કર્યો છે. પાઠ ભણાવતા હતાં. પોતાની અનુભૂતિ પરનો વિશ્વાસ માત્ર લાખ મુખોટો ભેદી માર, અસલી ચહેરો શોધી કાઢી શ્રધ્ધાથી નથી કેળવાતો. એ માટે યાત્રા કરાય છે. પ્રવાસની સ્થિરતા,
હળવે હળવે સામે ધરવા, ખાલીપાએ સાદ કર્યો છે. મન સુધી પહોંચે છે અને એ સ્થિતિ સુધી અથવા એની નજીક
કેમ કરું એની અવગણના, કેમ કહો જાકારો આપું? પહોંચાય છે. જેમ ગાંઠ (અધરોધ) માર્ગમાં આવે, તેમ પ્રવાહને
પળ પળ મુજને ભેટી પડવા ખાલીપાએ સાદ કર્યો છે. આડખીલી બને. એમ જીવનમાં પણ અને ગાંઠો આવે છે. કેટલીક આરંભની ગાંઠો ભૌતિક સ્વપ્નની છે, જે નાની છે, પરંતુ તે
‘વંચિત’ એના સાથ વગરનો, ખુદને મળવું શક્ય નથી મારગને જુદી દિશામાં ફંટાવે છે. કેટલીક ગાંઠો લોકપ્રિયતા અને
જેવી જેની શ્રધ્ધા ક્ષમતા, ખાલીપાએ સાદ કર્યો છે. સત્તાની છે, જે વધારે ગંભીર છે અને એ ચોક્કસ પ્રવાહને રોકે છે. ‘મન’ જ્યારે જાતને શોધે છે ત્યારે ખાલીપો સાદ કરે છે, અવાજ આ ગાંઠો સતત આવતાં નવાં વિચારોની સામે પડકાર બનીને ભીતરથી ઉઠયો છે. જાતને પામવાની ઈચ્છા છે, આ જાતે આજ ઊભી રહે છે, આ પડકાર અતિ શુલ્લક છે પરંતુ તેમાં તણાઈ સુધી અનેક સંવાદો સાધ્યા છે, ક્યારેક એ ગમતાં, ક્યારેક જવાય છે. એક વાર બધું આવડે છે એવો ગર્વ, જ્ઞાનનો ગર્વ, અણગમતાં, પણ જાત સાથે વાત કરવાની એટલે પોતાના આત્માને લોકપ્રિય હોવાનો ગર્વ છવાઈ જાય છે, પછી આગળના બધા જ ઓળખવાની વાત છે. દરવાજા બંધ થઈ જાય છે. હવે બધુ, બંધ કરીને કિલ્લામાં પ્રવેશ
જાતનો ખાલીપો સાદ કરે છે, તે “હે મનુષ્ય તું પણ હવે તો કરી લેવાય છે. હવે અવકાશ, ખુલ્લું આકાશ અને વિસ્તારની પ્રમાદ છોડ અને મારી વાત સાંભળ,’ ‘પ્રમાદ છોડવાની વાત નથી.” શક્યતા બંધ થઈ જાય છે. પરંતુ અહી મજાની વાત તો એ છે કે મહાવીરે ગૌતમ મુનિને ઉપદેશ આપતા કરી હતી. જૈન ધર્મ અને આવી શક્યતાનો પણ છેદ ઊડાવી દેવાયો છે, અર્થાત આ સ્થિતિ
જૈન ફિલસૂફી એ બે ભિન્ન રસ્તા છે. જૈન ધર્મ એ માત્ર ધર્મ નથી, વધુ ગંભીર અને દુઃખદ છે. મોટા ભાગે આ અવસ્થા જીવનમાં
પરંતુ એક પધ્ધતિ છે, જીવવાની, જીવનના આધ્યાત્મિક સંદર્ભોને જ્યારે બધું જ પ્રાપ્ત કરી લીધું હોય ત્યારે આવે છે અને એટલે
સમજવાની રીત છે. આ ધર્મને અનેક મહાપુરૂષોએ વખાણ્યો છે, એમાં ગર્વ, અહંકાર હોય છે, જ્યાંથી પાછું વળવું અધરું હોય છે.
માણ્યો છે અને સ્વીકાર્યો છે. કારણ એના મૂળમાં ક્ષમાપના અને હવે આપણી ગતિ, આપણે જ નિશ્ચિત કરવાની છે. તો આપણે
અપરિગ્રહનો ભાવ રહેલો છે. સંવાદ સાધીને જ જુદાં જુદાં મારગને તપાસીએ. મૂળ તો એવું છે
- સતયુગથી લઈ આજના કળયુગ સુધી આ ધર્મની પ્રસ્તુતા કે જ્યારે ગમતાં શબ્દો સાંભળવા ન મળે ત્યારે અવરોધ નડે પરંતુ
અંગે આપણને શંકા નથી થઈ કારણ આ ધર્મનો સંબંધ વિજ્ઞાન જે એને ઓળંગી શકે, તેના પ્રવાસની દોર તેના જ હાથમાં હોય
સાથે છે, logic સાથે છે, કર્મકારણ સાથે છે. આ સૃષ્ટિનું શ્રેષ્ઠતમ એ દોરને હાથમાં રાખીને, જાત સાથે જાતે જ વલોવાઈને
સર્જન મનુષ્ય છે અને મનુષ્યમાં સૌથી વધુ કુતુહલરૂપ જો કોઈ
હોય તો તે તેનું “મન” છે. માણસનું મન એક દિવસમાં સરેરાશ પોતાના અંધકારને શોધીને, સમજીને છેદવાનો છે.
સાઈઠ હજાર વિચારો કરે છે. તન વિહાર કરે છે ને મન વિચાર કરે અંધકાર છેડ્યા પછીના ઊજાસને પામવાનો છે.
છે, મન વિચરે છે અને પરિણામે વિચારો જન્મ લે છે. સતત વિચારો પણ ત્યાં સુધી આપણે આપણો ક્રોસ ઉપાડીને ચાલવાનું છે ? અને તમારી સાથે વાતો કરતાં રહેવું છે, કદાચ શબ્દોનો ભેદ મને
કરવા એ મનનો સ્વભાવ છે આપણાં સમગ્ર જીવનનું સુકાન સત્ય સુધી પહોંચાડે.
આપણાં મનના હાથમાં છે. મન ચંચળ છે અને આપણા ચિતતંત્ર પર મન એક મહાસત્તાની જેમ રાજ કરે છે. મનને અંકુશમાં રાખવાનું
પ્રબુદ્ધ જીતુળ
જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮

Page #5

કોઈ રીમોટ કંટ્રોલ હજી સુધી શોધાયું નથી કે જેની સ્વીચ દબાવો
આત હે ગેલ સે, એ મજામી ખ્યાલ મેં ને મન કાબૂમાં રહે. પરંતુ જૈન દર્શનમાં તેની ઉત્તમ ચાવી બનાવી
ગાલિબ શરીર પામા, ગુંજન ફરીસ્તો કા. છે. જૈન ધર્મના મોટા ભાગના સિધ્ધાંતો અહિંસા, અપરિગ્રહ, અર્થાત્ જ્યારે સર્જકને સારા વિચાર આવે છે ત્યારે એ વિચારો અનેકાંતવાદ, સત્ય, તપ વગેરે સાથે સ્વ પરનો કાબૂ જોડાયેલો અલૌકિક પ્રદેશમાંથી આવેલા હોય છે, હું એમ ન વિચારી શકું કે છે. મનને જે કાબૂમાં રાખે છે, તે આપોઆપ ભવપાર પામે છે. આ તો મારા છે, આ તો કાગળ ઉપર જે કંઈ લખાય છે, તે તો મુજે બિંદુ બનકર તેરે સિંધુ મેં એકરૂપ હોના હૈ,
ફકીરોનું ગુંજન છે. અખાનું પદ યાદ કરીયે તો, અબ સોંપ દિયા જીવન કા કરતાર તેરે હાથો મેં,
| ‘કરું, હું કરું એ જ અજ્ઞાનતા, અબ જીત તેરે હાથો મેં, અબ હાર તેરે હાથો મેં,
શકટનો ભાર જેમ શ્વાન તાણે.” અબ જગ મેં રહું તો એસે રહું, જેસે કમલ તાલાબ મેં.
Self Realisation આત્મજ્ઞાન - મારે આ જીંદગીમાં શું કરવું એકવાર એક મહાન હસ્તીને સવાલ પૂછ્યામાં આવ્યો કે તમારે
છે, આજે આત્મજ્ઞાન અંગે અનેક ભારેખમ પદાવલી અને એ માટે
- સાધના કરવી પડે એવું ઠસાવવામાં આવે છે. પણ એવું નથી. જો ફરી જીવવાનું આવે તો તમે તમારા જીવનની કઈ ભૂલોને
મનુષ્ય પોતે સમજવાનું છે કે પોતાને શું જોઈએ છે? સુધારવાનો પ્રયત્ન કરો. એ વ્યક્તિએ બહુ સરસ જવાબ આપ્યો કે
જ્યારે પોતાની ઈચ્છિત વસ્તુ મળી જાય છે, ત્યારે જીવનમાં હું તો એનો એ જ રહેવાનો છું, અને મારી ભૂલો પણ એ જ થતી
એક તબક્કો આવે છે. fulfilment સમુચિત આનંદ – પ્રસન્નતા. રહેશે, મારાથી મારી જાતને બદલાવવાનું તો શક્ય નહી બને,
હવે જીવનમાં જે કંઈ નથી મળ્યું તેનો અભાવ ખટકતો નથી અને કદાચ જો પાછું જીવન મળે તો હું ફરી એવી જ ભૂલો કરું, અને
ફરિયાદ નથી રહેતી. અને આ પછી જે સમજાય છે તે છે “મોક્ષ' તમે મને પાછો સવાલ પૂછો અને પાછો આ જ ઉત્તર આપું.
મોક્ષની વ્યાખ્યા, અનેકવાર સાંભળી છે, પણ એકવાર પણ પમાઈ આપણે તો એના એ જ રહેતા હોઈએ છીએ અને એટલે જ
નથી. ગાંધીજીના શબ્દોને અહીં પાદ કરીએ તો “મારે મન મોક્ષ દરેક વ્યક્તિનો વૈયક્તિક ધર્મ ભિન્ન હોય છે. પોતાના કર્મ પ્રમાણે
એટલે પરમશાંતિ' ભગવદ્ ગીતાનો અનુવાદ લખતાં-લખતાં દરેક વ્યક્તિ પોતાના ધર્મને પામે છે.
ગાંધીજીને આ સૂઝે છે. આમ જોઈએ તો કર્મની બે ગતિ છે negative અને
જે અત્યારે પણ અહીં બેઠા બેઠા પરમશાંતિનો અનુભવ થાય positive એમાં negative ગતિમાં ચાર તબક્કા હોય છે.
તો એ મોક્ષ જ છે. જૈન ધર્મની ખાસ બાબત એ છે કે તમે ધર્મને પહેલી – ભૂલ થવી.
અહીં જીવન સાથે સાંકળી શકો છો. સંસારમાં વ્યાપક ક્ષેત્ર ધર્મનું બીજી ભૂલ થયા પછી સાહજિક રીતે પશ્ચાતાપ થાય.
છે. અને સૌથી વધુ ડહોળાયેલું ક્ષેત્ર પણ ધર્મનું જ છે. જ્યાં સુધી કલાપીએ પણ ગાયું છે કે “હા, પશ્ચાતાપનું વિપુલ ઝરણું સ્વર્ગથી
જીવનની કેટલીક સમસ્યાઓને ઉકેલ નથી આવતો ત્યાં સુધી એને ઉતર્યું, આ બહુ મહત્વનો ભાવ છે. આપણે I am sorry કહીએ
મૂંઝવણ તો રહેવાની જ. જે જીવન ઉદ્ભવે છે, એ કયાંથી ઉદ્ભવે છીએ, પણ એમાં sorry નો ભાવ નથી હોતો. એક રીતે તો આપણે
છે અને કયાં જ્યાં છે, એ દરેક પ્રશ્નોનો ઉત્તર મળવો શક્ય નથી. sorry કહીને આપણી જવાબદારીમાંથી મુકત થઈ જતાં હોઈએ
ધર્મ પણ જીવનના પ્રત્યેક પ્રશ્નનો ૧૦૦% ઉત્તર આપી શકે તેમ છીએ.
નથી. પણ આ બધાની વચ્ચે જીવવું કઈ રીતે એ મહત્વનું છે. જૈન ત્રીજો તબક્કો - જાતને ભૂલી જવાબદારીમાંથી મુક્ત કરી
ધર્મ દરેકને પોતાના અંગે વિચારવાની તક આપે છે. આ ધર્મમાં દેવી. પરિણામે ક્ષમાનું મહત્વ રહેતું નથી.
જેટલું મહત્વ પરમાત્મા અને સાધુનું છે એટલું જ મહત્વ શ્રાવકનું ધર્મની વાતો આપણે અનેક ભારેખમ શબ્દો સાથે કરી જ
Inતા આપણ એનક ભારેખમ શબ્દો સાથે કરી જ પણ છે. શ્રાવક પોતાના કર્તવ્ય અંગે વિચારે અને એ સ્વીકારી શકીએ, પરંતુ એ વાતો એક કાનથી સાંભળી બીજા કાન નીકળી પોતાના જીવનને એ રીતે આકાર આપે એવી અપેક્ષા રાખવામાં જાય છે. આત્માના બે extreme હોય શકે. અને દરેક વ્યક્તિ આવે છે. દરેક સિધ્ધાંત પાછળ જીવનનું સત્ય છુપાયેલું છે. પોતાની રીતે ધર્મને વ્યાખ્યાબદ્ધ કરી શકે.
જૈન દર્શનના આધારે જીવનના સાત પગથિયા બહુ મહત્વનાં - હવે કર્મની positive ગતિની વાત. એનાં પહેલો તબક્કો છે છે આ પગથિયાઓ: સારું કામ કરવું. સારા વિચારો દ્વારા સતકાર્ય કરવું. આ કાર્ય કર્યા (૧) અહિંસા (૨) સત્ય (૩) અપરિગ્રહ (૪) અચોર્ય પછી કોઈપણ વખાણ કે ફળની અપેક્ષા વગર એ કાર્યથી જાતને (૫) બ્રહ્મચર્ય (૬) અનેકાંતવાદ (૭) ક્ષમાપના detech કરવી. એટલે કે જ્યારે વ્યક્તિ દાન કરે છે અને પછી પોતાના આ જૈન ધર્મનો સાર તો છે, પણ મનુષ્ય જીવનને અલૌકિક નામના વખાણ કે પ્રશસ્તિની અપેક્ષા રાખે છે. ત્યારે એ દાનનું બનાવનાર સત્ય છે. હવે આ પગલાંને જરા વિસ્તારથી જોઈએ તો મૂલ્ય શૂન્ય થઈ જાય છે. ગાલીબનો એક શેર છે,
પ્રથમ છે અહિંસા: “આપ સૌ જાણો છો કે જ્યારે આઈન્સ્ટાઈનને
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન

Page #6

‘
પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યો હતો કે ત્રીજા વિશ્વયુદ્ધમાં મનુષ્ય કેવા શસ્ત્રો છે ગરીબોના ટીપામાં એક ટીપુ એ દોહ્યલું છે વાપરશે' ત્યારે એમને જવાબ આપ્યો હતો કે ત્રીજા વિશ્વયુધ્ધ વિશે અને શ્રીમંતોની કબર પર ઘીના દીવા થાય છે તો મને ખબર નથી પણ ચોથા વિશ્વયુદ્ધમાં માનવો પથ્થરના શસ્ત્રો મને એજ સમજાતું નથી કે આવું તો શાને થાય છે? વાપરશે. આનો અર્થ એવો થયો કે ત્રીજા વિશ્વયુદ્ધમાં આખી કામધેનુને મળે ના એક સુકું તણખલું માનવજાત નાશ પામશે. આજે સંહાર ઘણો જ સામાન્ય બની રહ્યો અને લીલાછમ ખેતરો આખલાઓ ચરી જાય છે, છે. આજે મનુષ્યના મનનો ચહેરો જો એ પોતે પણ સાંભળે, તો મને એજ સમજાતું નથી કે આવું તો શાને થાય છે? કદાચ, પોતાને ધિક્કારે, એટલા ખતરનાક વિચારો કરતાં આપણે આજે આ સ્થિતિ છે આપણે મહાવીર પ્રભુના અપરિગ્રહ થઈ ગયા છીએ. બોમ્બ ફૂટે કે હિંસક ઘટનાઓ પછી આપણું સ્વકેન્દ્ર સિધ્ધાંતને સ્વીકારી શકતા નથી, આપણે આપણી સાત-સાત મન એમ વિચારે છે કે “આપણા પરિવારજનો તો બચી ગયાને, પેઢીઓની ચિંતા કરીએ છીએ ! હાશ, અને ફરી પાછા નોર્મલ બનવાનો પ્રયત્ન કરીએ છીએ. કારણ મહાવીર પ્રભુના આ સિધ્ધાંતને ગાંધીજીએ ૧૯૨૦માં બીજાનું દુ:ખ આપણને સ્પર્શતું નથી. જ્યારે જૈન ધર્મ સૂક્ષ્માદિસૂક્ષ્મ પોતાના હરિજનબંધુ સામાયિકમાં પણ લખ્યાં હતાં. એમાં લખ્યું હિંસા માટેની કાળજી લે છે. મહાવીરની હિંસા તો બીજાને પારકો હતું કે સ્વમાનપૂર્વક જીવવા માટે જેટલી સંપત્તિની જરૂર હોય એટલી માનવો એને પણ હિંસા કહી છે અને એટલે મહાવીર પ્રભુ સાત મનુષ્ય રાખે બાકીની સંપત્તિનું ટ્રસ્ટ બનાવે. એમને કહ્યું કે મારા મહિના થયા ત્યારે માતાની કૂખમાં છે છતાં માતાને તકલીફ ન “સ્વપ્નના ભારતમાં પહેલો અને ઝૂપડપટ્ટીઓ જેવું અંતર નથી પડે માટે હલનચલન સ્થિર કરે છે ત્યારે માતાને શંકા થાય છે, જોઈતું, મારા ભારતમાં એક દિવસ પણ કોઈ ભૂખ્યું નહી સૂવે. અંદર હલનચલન કેમ નથી અને પછી માતાના મનની શાંતિ માટે પણ આપણે એ શક્ય ન બનાવ્યું અને પરિણામે આ વર્ગો વચ્ચેની જરાક હલે છે, આમ અહિંસા અંગેની ઘણી સૂક્ષ્મ સમજ આ ધર્મે અસમાનતા વધતી ગઈ, જેને ભ્રષ્ટાચારને જન્મ આપ્યો અને આજે આપણને આપી છે, આજે આપણે અહિંસાનો પ્રચાર કરીએ તો એ જ ‘ભ્રષ્ટાચાર નાબૂદી' માટે આપણે લોકપાલ બિલ'ની માંગણી જગતને ૩૦% તો ચોક્કસ સુધારી જ શકીશું, “જીવદયા'નો સંસ્કાર કરીએ છીએ. પણ મૂળમાં સિધ્ધાંત ન સ્વીકાર્યો એટલે આજે આપણે આ ધર્મ આપે છે. આજે આપણી અનેક સંસ્થાઓ કતલખાને જતી એના પરિણામાંથી ઊભા થયેલા દૂષણોથી ભાગવા ઈચ્છીએ છીએ. ગાયોને બચાવે છે, પોતાના સ્વાર્થ માટે આંધળા બની ગયેલા કુટુંબજીવનની વ્યાખ્યા, “અસંતોષે બદલાવી દીધી છે. માણસ લોકો જે આડેધડ હિંસાચાર કરે છે, એને બચાવવા, એ પશુઓને પોતાના સ્વજન સાથે સમય વિતાવવાને બદલે મશીનો સાથે વધુ છોડાવવા અને એને છોડયા પછી એની જવાબદારી ઉપાડવા અનેક સમય વીતાવે છે, તેની આંખો કપ્યુટર સ્ક્રીન પર વધારે અને સંસ્થાઓ આગળ આવી છે. આ છે જૈન ધર્મ જે પોતાને ઓળંગી સ્વજનો પર ઓછી હોય છે, તેને પોતાના સ્વજન વિશે ઓછી અન્ય સુધી પહોંચવાની વાત કરે છે.
ખબર હોય છે અને નવી ગેમ અને સોફ્ટવેર વિશે વધુ ખબર હોય હું મારાપણામાંથી મુક્ત થઈ શકુ તો ઘણું,
છે! શું અર્થ છે આ સંપત્તિનો? શું આ સંપત્તિ સુખ આપશે? હું મારા સિવાય અન્યને જોઈ શકું તો ઘણું,
સાથે રહેવાનું સુખ આપણે ગુમાવી ચૂક્યા છીએ, માટે અપરિગ્રહના મને માત્ર મારો જ અવાજ સંભળાય છે,
સિદ્ધાંતને શક્યતમ એટલો સ્વીકારીને આપણે એ સ્વજનો સાથે હું હવે બીજાના હૃદય સુધી પહોંચી શકુ તો ઘણું.
રહીએ જેના માટે આપણે કમાવાનો દાવો કરીએ છીએ. આજે બીજું પગલું છે સત્ય છે. આપણે તો સત્યનો ચહેરો જ ચોથું પગલું છે અચોર્ય. જે વસ્તુ પર મારો અધિકાર નથી એ બદલાવી નાખ્યો છે. દરેક વ્યક્તિ પોતાની સગવડતા પ્રમાણે તો ન જ લેવું પણ આગળ વધીને જૈન ધર્મ કહે છે કે જે વસ્તુ માટે સત્ય'ને સ્વીકારે છે પણ આજ અસત્ય તમને રંજાડશે એક દિવસ. મારી લાયકાત નથી, એ હું ન સ્વીકારું, આપણે શ્રાવક છીએ અને
ત્રીજુ પગલું છે અપરિગ્રહ. આજે સમાજમાં બે વર્ગ પડી ગયા શ્રાવકનો અર્થ આપણે એવો કરીએ કે છે. એક વર્ગ એવો છે કે જેની પાસે સર્વસ્વ છે અને ડોક્ટરને કહે શ્ર એટલે શ્રવણ કરે સાત્વિક વિચારોનું છે કે “સાહેબ ભૂખ નથી લાગતી, ઉંઘ નથી આવતી, ગોળી આપો,’ વ એટલે વિત્ત વાપરે સતકાર્યને માટે પોતાની પાસે બધી જ સમૃધ્ધિ છે અને એને ભોગવવાની એમને ક કર્મની નિર્જરા કરે તે ગોળી જોઈએ છે જ્યારે બીજો વર્ગ એવો છે જેની પાસે ખાવા માટે હવે પાંચમું પગલું છે બ્રહ્મચર્ય. બ્રહ્મમાં જે રમમાણ રહે છે તે પૈસા જ નથી એથી જ કરસનદાસ માણેકે લખ્યું હશે,
છે બ્રહ્મચર્ય અને જે મન, વચન, કર્મથી અલન ન થાય તે. મને એજ સમજાતું નથી કે આવું તો શાને થાય છે? - છઠું પગલું છે અનેકાંતવાદ. આજે વિશ્વના પ્રત્યેક ઘર્ષણનો આ ફૂલડાં ડૂબી જતાં
અંત છે અનેકાંતવાદમાં. એક જ સત્યતા અનેક દૃષ્ટિકોણો છે. તે ને પથ્થરો તરી જાય છે...
છે અનેકાંતવાદ. કોઈના સત્યને ખોટું ન માનવું. મારી વાતને
૬
)
પ્રબુદ્ધ જીવન
જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮

Page #7

સ્પષ્ટ કરવા એક નાનકડું ઉદાહરણ આપું તો દક્ષિણ ભારતમાં પહોંચવાનું આ પગથિયું છે. મૈત્રીના ભાવને વહાવવાનું આ એક અભૂત મંદિર, જેમાં બે પ્રવેશદ્વારો હતા, જો એક પગથિયું છે, કદાચ તમારી કાયા એ હૈયે પહોંચે કે ન પહોંચે તમારા પ્રવેશદ્વારમાંથી જોઈએ તો સામે સરસ્વતી દેખાય, જ્યારે બીજા હૃદયમાંથી, એ ગ્રહણ શમાવવાનું આ પગથિયું છે. પ્રવેશદ્વારમાંથી જોઈએ તો સામે લક્ષ્મીજી દેખાય, એક વખત બે સાત પગથિયા જીવનનો સાક્ષાત્કાર કરાવે છે. એના માટે ભાવિક ભક્તો, વાકપટુ અને બોલવે બાહોશ, મંદિરમાં દાખલ રાહ જોવાની જરૂર નથી મધ્યકાલીન સાહિત્યના યોગીકવિ થયા અલગ અલગ પ્રવેશદ્વારથી. એક ભાઈ એક પ્રવેશદ્વારથી અંદર આનંદઘન કહે છે, આવ્યા અને સામે સરસ્વતીદેવીને જોયા એટલે આનંદિત થઈને ‘બેહેર બેહેર નહીં આવે, અવસર બેહેર બેહેર નહીં આવે, બોલ્યા કે “વાહ, દેવી સરસ્વતી, આપના મુખમંડળમાંથી જ્ઞાનનું ન્યું જાણે, હું કર લે ભલાઈ, જનમ જનમ સુખ પાવે, તેજ ટપકે છે,’ એટલે બીજા ભાઈ જે બીજા પ્રવેશદ્વારથી પ્રવેશ્યાં તન ધન જોબન સબ હી જૂઠે, પ્રાણ પલક મેં જાવે, હતાં એમણે શરૂઆત કરી કે, “વાહ દેવી લક્ષ્મી, તમારા તન છૂટે ધન કૌન કામ કો? કાયક્ કૃપણ કહાવે? મુખમંડળમાંથી ઐશ્વર્ય અને વૈભવ ટપકે છે.” એટલે પેલા ભાઈએ જાકે દિલ મેં સારા બસત હે, તામું જૂઠ ન ભાવે' ફરી શરૂ કર્યું, “વાહ દેવી સરસ્વતી, તમારી બાજુમાં મોર છે તો આનંદઘન પ્રભુ ચલત પંથ મેં, સમરી સમરી ગુણ ગાવે. બીજા વધુ ભાઈને પોરસ ચઢયો એટલે બોલ્યા, “વાહ દેવી લક્ષ્મી, જીવન એ પ્રસંગ નથી, ઘટના નથી, જન્મ-મરણ વચ્ચેનો તમારી બાજુમાં હાથી છે, વાહ દેવી લક્ષ્મી તમારા હાથમાં કમળનું કાલખંડ નથી. જીવન એ તો આત્માને ગમતાનો ગુલાલ કરાવવાનો ફૂલ છે, હવે પેલા ભાઈને થયું કે “આ ભાઈ આમ કેમ બોલતા અવસર છે, ઉત્સવ છે. મનુષ્યભવની પ્રાપ્તિ અત્યંત દુર્લભ હોવાથી હશે', એટલે એમણે બીજા ભાઈને કહ્યું કે, “ભાઈ આ દેવીમાનું ભલાઈ કરીને જન્મોજન્મ સુખ પામવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. મંદિર છે, અહીં ‘પીને ન અવાય', જ્યારે બીજા ભાઈને થયું કે આ શરીર, પૈસો, અને યુવાની એ ક્ષણિક છે અને પ્રાણ તો પળવારમાં ભાઈ પોતે પીને આવ્યા છે અને મને કહે છે. પછી તો સામસામે ઊડી જાય છે. આનંદઘન કહે છે કે “એ અવસરને બરાબર બોલાચાલી થઈ ગઈ, આ બધી ચર્ચામાં બંને ભાવિકોને ગુસ્સો ઓળખીને, આનંદપુંજ એવા પ્રભુને સ્મરીને, આંતરવિકાસ સાધતા આવ્યો અને બંનેએ દસ પેઢીનો ઉધ્ધાર કર્યો, અને પછી તો વાત રહો.' હાથ પર આવી ગઈ. ઝપાઝપી થઈ અને પછી આ મારામારીમાં ઘણીવાર કુમતિને કારણે અનાદિકાળના અજ્ઞાનની નિદ્રા એક બિંદુ એવું આવ્યું કે અહીંનો ભાઈ ત્યાં અને ત્યાંના ભાઈ અહીં ભોગવતા માનવીની દુર્દશા દર્શાવતાં આનંદઘન કહે છે, આવીને પડ્યાં. બંનેએ ત્યારે જોયું કે પેલા ભાઈ તો સાચું કહેતા ‘સુપન કો રાજ સાચ કી માચત, રાહત છાંહ ગગન બદરીરી, હતા. પણ હવે શું થાય, ત્યારે એક પૂજારી બહાર આવ્યો અને કહ્યું આઈ અચાનક કાલ તોપચી, ગહેગી જવું નાહર બકરીરી કે તમે દસ પેઢીઓનો જે શબ્દો દ્વારા ઉધ્ધાર કર્યો એને બદલે પોતાની અર્થાત, જગ્યા બદલાવીને જોયું હોત તો. અર્થાત માત્ર અહીંથી જોઈને “સ્વપ્નમાં રાજ્યને સાચું માને છે અને આકાશના વાદળની સરસ્વતી દેખાય એ અર્ધસત્ય છે, માત્ર અહીંથી જોઈને લક્ષ્મી દેખાય છાંયડીમાં આનંદથી બેસે છે, પણ ઓચિંતો કાળ-તોપચી આવીને છે, તે પણ અર્ધસત્ય છે, પણ અનેકાંતવાદનું પૂર્ણ સત્ય એ છે કે જેમ નાહર બકરીને પકડે છે, તેમ તને પકડી લેશે’ દરેક સત્યને અનેક રીતે જોયું અને અન્યનાં દૃષ્ટિકોણથી જોઈ, અહી કવિએ મોહગ્રસ્ત માનવીનાં જીવનમાં સહસા મૃત્યુથી સંપૂર્ણ પામવાનો પ્રયત્ન કરવો.
સર્જાતી દશાનું હદયભેદક ચિત્રણ કર્યું છે. સ્વપ્નમાં રાજવૈભવ હવે અંતિમ પગલું છે ક્ષમાપના, કાયા અને કાળજામાંથી દ્વેષ ભોગવનારની, સ્વપ્ન ઊડી જતાં કેવી દશા થાય? આકાશમાં એકાદ અને ફરિયાદને કાઢવાની ચાવી છે. ક્ષમાપના. “મિચ્છામી દુક્કડમ' વાદળી આવતાં, થોડીવાર છાંયડો. લાગે પરંતુ એ વાદળી થોડા એ માત્ર વ્યવહાર નથી. એ માત્ર ફરજ નથી પણ એ જાત સાથે સમયમાં ચાલી જતાં, બળબળતા તાપમાં શેકાવાનું રહે છે. confess કરવાની વાત છે. આ માફી, મિત્રો અને સ્વજનોની નથી આનંદઘન વારંવાર ચેતવે છે કે માનવજીવન તો “પાની તેરા બુંદ માંગવાની, આ માફી એ દરેક જીવોની માંગવાની છે, જેના પ્રત્યે બુંદ દેખત હી છીપ જાયેગા અર્થાતુ પાણીના પરપોટા જેવું આપણા મનમાં દ્વેષ ભાવના છે.
થોડીવારમાં ફૂટી જનારું આ જીવન છે. આવો માનવી-હીરાને છોડી વ્યથાની વાટને સીમાડા નથી હોતા,
દઈ, માયારૂપ કાંકરા પર મોહ પામે છે. એ હારિલ પક્ષી જેવો છે. આંસુ પકવવાને નિભાડા નથી હોતા,
આ હારિક પક્ષી પાંજરામાં હોય ત્યારે નીમની લાકડીને પકડી રાખે માટે જ દુનિયા નથી સમજી શકતી,
છે, પછી પગ આડાઅવડા ચાલતા લાકડી નમી જાય છે, અને પક્ષી કે દિલ બળે ત્યારે ધુમાડા નથી હોતા'
ઊંધે માથે લટકી પડે છે, ત્યારે ચીસાચીસ કરી મૂકે છે પણ લાકડાને તમામ રેખાઓને ઓળંગીને, જાત સુધી, સામા સુધી છોડતો નથી. જે માનવી પુદ્ગલ ભાવથી પારાવાર હાનિ અનુભવતો
જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન

Page #8

હોવા છતાં, એને છોડી શકે નહિ, તેની સ્થિતિ હારિલ પક્ષી જેવી આ ઉપાશ્રયના શેઠને એક દિવસ પર્યુષણ પર્વ દરમિયાન પૂજામાં છે. મધ્યકાલીન સાહિત્યમાં આનંદઘનના પદોમાં લાલિત્ય વધુ સમય રોકાઈ જતાં વ્યાખ્યાનમાં સમયસર આવવામાં વિલંબ વિષયપ્રભુત્વ અને વિશિષ્ટ શબ્દ પસંદગીને કારણે સ્વાનુભૂતિ થયો. એ સમયે આનંદઘનજીને કોઈએ કહ્યું કે “હજુ શેઠ પૂજા કરતાં અનુભવાય છે.'
હોવાથી વાર થશે, માટે થોડી વાર પછી વ્યાખ્યાનનો પ્રારંભ કરો.” આનંદઘનજી એટલે અલગારી અવધૂન મહાન યોગી, એમણે પણ આનંદઘનજીએ નિશ્ચિત સમયે પોતાના વ્યાખ્યાનનો પ્રારંભ ૧૦૮ જેટલાં પદો અને ચોવીસીની રચના કરી, જે અતિ-ગહન, કર્યો. શેઠ પા કલાક મોડા આવ્યા. પર્યુષણ પર્વના વ્યાખ્યાનો અખંડ તત્વજ્ઞાન અને આધ્યાત્મિક જ્ઞાનથી છલોછલ છે.
સાંભળવાની ઈચ્છા હોવાથી એમના ચિત્તમાં ગ્લાનિ થઈ. મેરે ઘટ જ્ઞાન ભાન ભયો ભોર
વ્યાખ્યાન પૂર્ણ થયા બાદ આનંદઘનને શેઠે કહ્યું : “સેવક પર ચેતન ચકવા ચેતના ચકવી, ભાગો વિરહ કો સોર.”
જરા દયા કરીને થોડો સમય વ્યાખ્યાન થોભાવવું હતું ને !' અનાદિકાળથી જે અજ્ઞાનની નિદ્રા આવી હતી તે આપોઆપ આનંદઘનજીએ કશો ઊત્તર આપ્યો નહિ. શેઠે પુનઃ એ વાત કરતાં દૂર થઈ ગઈ અને હદયમંદિરમાં અનુભવજ્ઞાનનો પ્રકાશ થવાથી કહ્યું, ‘સાહેબ હું આપનું કેટલું ધ્યાન રાખું છું, આપ મારું ધ્યાન ‘સહજ સુજ્યોતિ સ્વરૂપ' અનુભવજ્ઞાન પ્રગટ થયું છે. એક સ્થળે ન રાખી શકો ? મેં હંમેશા મુનિજનોની કપડાં, આહાર વહોરાવી કહે છે,
સેવા કરી છે, ગુરુજન મને એના બદલામાં જ્ઞાન ન આપી શકે ? ‘તુમ જ્ઞાન વિભો ફલી વસંત, મનમધુકર હી સુખસો વસંત' મારી રાહ ન જોઈ શકે ?”
અર્થાત, હે પ્રભુ તમારી જ્ઞાનરૂપ વસંતઋતુ પૂરબહાર ખીલી મસ્તયોગી આનંદઘનજીએ કહ્યું, ‘ભાઈ આહાર તો ખાઈ ગયા છે અને તેથી તેમાં મનરૂપ ભ્રમર સુખે વસે છે. વૈરાગ્યરૂપી દિવસ અને લે આ તારાં કપડાં' એમ કહી કપડાં ઉતારી શેઠનો ઉપાશ્રય મોટો થતો જાય છે અને દુર્ગતિરૂપ રાત્રિ ઘટતાં જતાં ધીરે ધીરે છોડી દીધો અને આ પદની રચના કરી. નાની થતી જાય છે. સુરુચિની વેલ વૃધ્ધિ પામીને ફળવતી બની છે. આશા ઓરન કી કયા કીજે? જ્ઞાન સુધારસ પીજે આવી આનંદરૂપ સૃષ્ટિ આનંદઘનની છે.
ભટકે દ્વાર દ્વારા લોકન કે, કૂકર આશાધારી, આનંદઘનજીની યોગમસ્ત દશાનું વર્ણન એમના “અવધૂ સો આતમ અનુભવ રસ કે રસિયા, ઉતરે ન કબહૂ ખુમારી' જોગીગુરૂ મેરા' પદમાં થાય છે. અહીં એ વૃક્ષની વાત કરે છે. આ
પારકાની આશા કરવાને બદલે જ્ઞાનામૃત રસનું પાન કરવું, એક એવું વૃક્ષ છે કે જેને મૂળ કે છાયા નથી, ડાળી કે પાંદડાં નથી, આશાવશ શ્વાન, લો કોને બારણે -બારણે ભટકે છે, જ્યારે વગર ફૂલે એના પર ફળ બેઠાં છે અને એનું અમરફળ આકાશને આત્માનુભવના રસમાં રત, જીવોનો કેફ કદી ઊતરતો જ નથી. લાગીને રહેલું છે. આનો અર્થ એ કે આ વૃક્ષ ચેતન છે, એ અનાદિ મારા જેવા મુનિને આહાર અને વસ્ત્રની ચિંતા નથી, જે મળશે છે, એ મૂળિયામાંથી પ્રગટેલું વૃક્ષ નથી. એનો પોતે જાતે સ્વયં એને માણશું અને જે નહીં મળે એને પણ માણશું. ખીલેલું છે. આ વૃક્ષના ફળ તે માનવે પામવાનાં છે. પણ એ માટે આનંદઘન મસ્તીના કવિ છે, એમને સાંપ્રદાયિકતાને ઓળંગી એને પોતાના મૂળિયા ધરતીથી મુક્તિ પામી ઊપરની તરફ ગતિ છે, એમનું એક ભજન ગાંધીજીને અતિ પ્રિય હતું, જે ‘આશ્રમ કરવાની છે. આનંદઘનની કવિતામાં સુંદર કલ્પનાઓ આવે છે. ભજનાવલિ'માં પણ સ્થાન પામ્યું છે. એમાં કહે છે કે તેઓ કહે છે,
અબ હમ અમર ભયે ન મરેંગે, ગગન મંડલ મેં ગઉઆ વિહાની, ધરતી દૂધ જમાયા
યા કારણ મિથ્યાત દીયો તજે, કયું કર દેહ ધરેંગે? માચન થા સો વિરલા પાયા, છો જગ ભરમાયા'
રાગ દોર જગ બવધ કરત હૈ, ઈનકો નાસ કરેંગે, અર્થાત આકાશમંડળની વચ્ચે ગાય વિયાણી છે, એનું દૂધ
મર્યો અનંત કાલ તે પ્રાણી, સો હમ કાલ હરેંગે.. પૃથ્વી પર જમાવવામાં આવ્યું છે. એ દૂધનું માખણ થોડાકને પ્રાપ્ત
દેહ વિનાશી હું અવિનાશી, અપની ગતિ પકરેંગે, થયું, બાકી જગતનો મોટો ભાગ તો છાશથી છેતરાઈ રહ્યો અને
નાસી જાતી હમ થીરવાસી, ચોખું મેં નિખરેંગે તેમાં રાજી રાજી થઈ ગયો. જગતના મોટાભાગના લોકો તો મર્યો અનંતવાર બિનસમજ્યો, અબ સુખ-દુઃખ વિસરેંગે વિષય-કષાયના ભોગમાં જ આનંદ સમજતા હોય છે અને જ્યારે
આનંદઘન નિપટ નિકટ અક્ષર દો, નહિ સમરે સો મરેંગે... ખબર પડે છે કે પોતાને મળ્યું તે યોગ્ય હોતું, ત્યારે બહું મોડું
0 ડૉ. સેજલ શાહ થઈ ગયું હોય છે. એમના જીવન વિશે એક કિંવદંતી છે કે આનંદઘન
sejalshah702@gmail.com (લાભાનંદ) મહારાજ એક શહેરમાં ચાતુર્માસ માટે રહ્યા હતા.
Mobile : +91 9821533702 અહીંના ઉપાશ્રયના શેઠ એમની ખૂબ વૈયાવચ્ચ (સેવા) કરતા હતા.
પ્રબુદ્ધ જીતુળ
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮)

Page #9

શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીના સાહિત્યમાં આધ્યાત્મિક મૂલ્યો
ડૉ. ગુણવંત બરવાળિયા શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીના સાહિત્ય સર્જનમાં આધ્યાત્મિક મૂલ્યોની શ્રીમદ્જી કહે છે અને શ્રીમદ્જીની દરેક વાત કે વિચાર આત્મલક્ષી વાત કરીએ ત્યારે એમનાં વ્યક્તિત્વની એક વંદનીય છબી આપણી જ હોય. અધ્યાત્મ અભિપ્રેત હોય જ. સામે આવે અને આપણને અનુભૂતિ થાય કે શ્રીમના સમગ્ર કોઈ કલાકાર કે સર્જકને કલાકૃતિના સર્જનનું આપણે કારણ વ્યક્તિત્વમાંથી સતત અધ્યાત્મ પ્રગટ થાય છે. જાણે અધ્યાત્મ અને પૂછીએ તો મહદ્અંશે એ જવાબ દેશે કે, હું મારા નિજાનંદ માટે શ્રીમદ્ એકબીજાના પર્યાય છે, માટે તેમના જીવન કવનના કલાકૃતિનું સર્જન કરું છું. મારા આત્માના આનંદ માટે રચના કરું આધ્યાત્મિક મૂલ્યાંકની વિવેચના ના થઈ શકે, પરંતુ આપણી આકંઠ છું, તો કલાકારની આ નિજાનંદની વાત અને શ્રીમદ્જીની સરસ્વતીને પાવન કરવા તેમના સર્જનની અભિવંદના-પરિકમ્મા આત્મશ્રેયાર્થની વાત તદ્દન સમીપ છે. જ કરી શકાય.
સાહિત્ય સંગીત અને લલિતકથાઓથી માનવજીવન સભર તેમના સર્જનમાં ઘણું જ વૈવિધ્ય છે, જેમાં મુખ્યત્વે, તેમનું બને છે, મધુર બને છે માટે અહીં જીવનમાં કલાની આવશ્યકતા જ એક વિપુલ કાવ્યસર્જન, બીજું મુમુક્ષુ પર લખાયેલા પત્રો, ત્રીજું નહીં પરંતુ અનિવાર્યતા સ્વીકારી છે. પરંતુ જીવનની સભરતા અને ઉપદેશ નોંધ, હાથનોંધ, વેદાંત અને જૈન દર્શન સંબંધી નોંધો મધુરતા શું? માત્ર કલ્પનામાં વિહાર કરવાથી જીવનમાં સભરતા ઉપરાંત અન્ય સર્જનોનો સમાવેશ થાય છે.
અને મધુરતા આવી શકે ? સર્જનશક્તિને ખિલવવા માટે કલ્પનાના તેમણે નોંધ્યું છે કે, “કાવ્ય સાહિત્ય કે સંગીત આદિકલા એ વિકાસની એક નિશ્ચિત હદ છે એ સરહદ પાર કર્યા પછીની કલ્પના આત્મશ્રેયાર્થે ન હોય તો કલ્પિત એટલે કે નિરર્થક, સાર્થક નહીં, નિરર્થક છે. જીવનની કલ્પના માત્ર ભક્તિ પ્રયોજનરૂપ ન હોય કે આત્માર્થે ન કાવ્ય, સાહિત્ય કે સંગીત વગેરે કલાઓ માત્ર ભક્તિ હોય તો બધું જ કલ્પિત.”
પ્રયોજનરૂપ ન હોય તો તે માત્ર કલ્પિત અને નિરર્થક બની રહેશે. કાવ્ય સાહિત્ય કે સંગીત, આદિ કળા જો આત્માર્થે ન હોય તો જે કલા દ્વારા આત્મગુણોનો વિકાસ થાય તે કલા જ સાર્થક. જે કલ્પિત એટલે નિરર્થક-સાથે નહીં તે - જીવનની કલ્પના માત્ર. સર્જનમાં નિજસ્વરૂપને પામવાની ઝંખના નથી તે કૃતિ ઈન્દ્રિયોના ભક્તિ પ્રયોજનરૂપ કે આત્માર્થે ન હોય તો બધું જ કલ્પિત. મનોરંજન કરનારી નિવડે છે, જેનું પરિણામ ભોગઉપભોગ અને
શ્રીમદ્જીએ આ એક વાક્યમાં ખૂબ જ ગહન વાત કહી છે. તૃણા વધારનારું, રાગ-દ્વેષ અને સંસાર વધારનારું હોય છે. ગાગરમાં સાગર જેવા આ મહત્ત્વનાં એક વાક્ય ઉપર ચિંતન કરીએ સૂરદાસ, તુલસીદાસ, મીરાં, નરસિંહ, કબીર કે અવધૂત તો, કલા અને સાહત્યિસર્જનને એક નવી દિશા મળશે. આનંદઘનજીનું સંગીત કે કાવ્યસાહિત્ય, ભક્તિ પ્રયોજનરૂપ કે
પરમકૃપાળુ શ્રીમદ્જીના કહેવાનું તાત્પર્ય છે કે, કાવ્ય, આત્માર્થે હોવાથી, ચિરંજીવ બની અમરત્વને પામ્યું. સાહિત્ય કે સંગીત વગેરે કલાઓમાં જો આત્મશ્રેયનું ધ્યેય ભળે, જાણે ઉપર ઉપરથી છીછરા પાણીમાં છબછબિયાં કરાવતી તે સર્જનને આત્મકલ્યાણનું કારણ મળે તો તે કલા સાર્થક બને. કલા અને સાહિત્ય કૃતિઓ ક્ષણિક આનંદ આપે અને તેનું આયુષ્ય કલાનું અંતિમ ધ્યેય, પરમ સમીપે પહોંચવાનું, હેતુ રૂપ હોય તો માત્ર પરપોટા જેટલું હોઈ, કાળના પ્રવાહમાં વિસ્તૃત બની જાય, જ કલા, સાધના બની શકે અને તે સ્વ-પરને કલ્યાણકારી બની પરંતુ શ્રીમદ્જી જેવા સર્જકની કૃતિઓ સ્વ-પરની કલ્યાણકારી બની શકે.
ગઈ. કારણ કે તેમાં આત્મત્વના ઊંડાણમાં ડૂબકી લગાવ્યા પછીની સંગીત, કલા કે સાહિત્યજગતના સાધકો કદાચ આ વાત નિજી ભાવ કે ઉત્કટ સંવેદના વ્યક્ત થઈ છે. શુદ્ધ આચરણમાં સંપૂર્ણ રીતે ન પણ સ્વીકારે પરંતુ અનેકાંત દૃષ્ટિએ વિચારતા આ પરાવર્તિત થયેલી સર્જકતાએ આત્માની અમરતાનું ગાન પ્રગટ તથ્યનો સ્વીકાર થઈ શકે.
કર્યું છે. સાધનાની પગદંડી પર ચાલતા પરમતત્ત્વની અનુભૂતિ સાંપ્રત સમાજજીવનનો પ્રવાહ, માનવમનની કલ્પનાશક્તિ માટે જે કૃતિઓની રચના સહજભાવે થઈ તે ચિરંતન બની અમર અને વિવિધ કલાઓના અનેક પાસાઓને લક્ષમાં લઈને જ આ બની ગઈ. વિધાનનો યથાર્થ સ્વીકાર થઈ શકે. કલાકારને સર્જન સ્વાતંત્ર્યનો અશ્લીલ કલા કે સાહિત્ય ઈન્દ્રિયોને બહેકાવવાનું કે નૈતિક અધિકાર છે, સ્વચ્છંદતાનો નહિ. સઆચરણમાંથી પરાવર્તિત અધ:પતન કરાવનાર છે. ધર્મ કે નીતિશાસ્ત્રોએ આવી કલા કે થયેલી કલામાં સાત્ત્વિકતા આવશે, માટે જ ગાંધીજી કહેતા કે શીલ સાહિત્યનો નિષેધ કર્યો છે, કે જેનાં દર્શન, શ્રવણ કે વાંચનથી એવું સર્જન.
વિકાર અને દ્વેષભાવ વધે, હિંસા, ઝનૂન, વેરની વસુલાત, અહીં એ વાતનું પણ સ્મરણ રાખવું પડશે કે આ વિધાન બળાત્કાર, છેતરપિંડી, ચોરી, લૂંટ, જીવનમાં વિલાસતા અને
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન

Page #10

વ્યસનો વધે. આવી સાહિત્ય કે કલાકૃતિઓ વનના મૂળભૂત આ સર્જન શાસ્ત્ર બની ગયું. સંસ્કારોનું ધોવાણ કરી નાખશે.
જ્યારે સત્ત્વશીલ કલા કે સાહિત્યથી તો જીવન સંસ્કારથી
સભર બનશે, નીતિમત્તાઓનું ધોરણ ઊંચું આવશે અને માનવજીવન ઊર્ધ્વગામી બનશે રાષ્ટ્રભાવના અને કુટુંબપ્રેમની રચના, કર્તવ્યાભિમુખ કરાવનારી છે. તો પ્રકૃતિગાન જીવનનો નિર્દોષ આનંદ છે, જે આત્મક્ષયના અંતિમ ધ્યેય તરફ લઈ જશે.
સાહિત્યનો ઉદ્દેશ માત્ર ધર્મોપદેશ કે નીતિના પ્રસાર પ્રચારનો જ નથી પરંતુ સાહિત્યસર્જનનો મૂળ ઉદ્દેશ તો શુભતત્ત્વોના દર્શનનો જ હોવો જોઈએ. માટે જ સસાહિત્યને જીવનનો અમૃતકુંભ કહ્યો છે.
પ્રેમ અને સ્નેહ કવિતાનું પ્રથમ પગથિયું છે, સર્જનને સાત્ત્વિકતાની એ ઊંચાઈએ પહોંચાડવાનું છે, જ્યાં સ્પંદનો પ્રેમની દિવાલોને અતિક્રમી વીતરાગભાવનું દર્શન કરે,
સાંપ્રત જીવનશૈલીમાં સંવેદના જ્યાં બુઠ્ઠી થઈ ગઈ હોય, ત્યાં સત્ત્વશીલ સાહિત્ય ઊર્મિતંત્રને રાઝાતું કરી લાગણીને સંસ્પર્શ કશે જેથી સંવેદનશીલતા જાગૃત થશે.
કવિતાસર્જનની પ્રાથમિક દશા કદાચ પ્રેમ અને વિરહની હોય. પ્રિયતમના અંગલાલિત્યના વર્ણનથી શરૂ થતી કવિની યાત્રા પ્રભુના વિવિધ રૂપ અને ગુણના વર્ણનમાં જ પહોંચવાના ધ્યેયયુક્ત હોવી જોઈએ. પ્રાથમિક દશાથી શરૂ થયેલી કવિની યાત્રાને પરમાર્થદશા સુધી પહોંચવાનું છે.
પ્રભુની પ્રતિમા કે મંદિરના શિલ્પો, ભક્તિસંગીત, પ્રેરણાદાયક જીવનચરિત્રો, દષ્ટાંતકથાઓ, આત્મકથાઓ, લેખ, કાર્થા, નિબંધ કે કલાના વિવિધ સ્વરૂપોના સર્જનનું અંતિમ લક્ષ્ય આત્મશ્રેય હોય તો જ કલ્યાણકારક બની શકે.
આ અંગેના કાર્યક્રમોની વિચારણા વખતે શ્રીમદ્જીની સાહિત્ય, સંગીત કે કલા આત્માર્થે જ હોય તે વાત દીવાદાંડી સમાન બની રહેશે કારણ કે વિવિધ કલાઓ એ સાહિત્ય જીવનનું એક અંગ છે. જીવનને ઘડવામાં જીવનને સુસંસ્કૃત બનાવવામાં તેનું ઘણું મોટું યોગદાન છે. માટે તે ક્ષેત્રની વિશુદ્ધિ માનવજીવનને ઊંચાઈ પર લઈ જશે.
આપણે જોયું કે શ્રીમદ્જીની આ નાનકડી નોંધમાં અધ્યાત્મ આ અમૃત છલોછલ ભરેલું છે.
શ્રીમદ્જીના વિપુલ કાવ્યસર્જનમાં આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્ર, અમૂલ્ય તત્ત્વવિચાર, અપૂર્વ અવસ૨ સહિત અનેક કાવ્યોની રચનામાં આત્મચિંતનનું નિરૂપણ થયું છે.
કાવ્યની એક-એક ગાથા એક-એક ગ્રંથની રચના થાય કે એકએક ગાથા પર એક-એક પ્રવચન શ્રેણી યોજી શકાય એવા અધ્યાત્મ રહસ્યો ભરેલાં પડ્યાં છે.
આત્મસિદ્ધિની ૨૮ મી ગાથામાં કહ્યું
૧૦
લહ્યું સ્વરૂપન વૃત્તિનું, ગ્રહ્યું વ્રત અભિમાન, જી નહિ પરમાર્થને લેવા લૌકિક માન આત્મગુણો પ્રગટ ક૨વા કર્મોની નિર્જરા ક૨વાના આ રહસ્યને સમજાવવા માટે શ્રીમદ્જીએ ગાયાના પૂર્વ પક્ષમાં એક માર્મિક શબ્દ મૂક્યો એ છે ‘વૃત્તિ’, ‘લહ્યું સ્વરૂપન વૃત્તિનું', વૃત્તિને ઓળખવાની છે. કર્મ સહિત આત્મામાં બે પ્રકારની વૃત્તિઓ વહી રહી છે. એક સ્વાભાવિક વૃત્તિ અને બીજી વૈભાવિક વૃત્તિ.
શાનાદિ મૌલિક ગુજ઼ો, ક્ષમા, સત્ય, સરળતા, નિર્લોભતા, સમતા, વિવેકનું પરિણામ ધારામાં પ્રગટ થવું તે સ્વાભાવિક વૃત્તિ અને ક્રોધાદિ રૂપ આત્મામાં પરિણમી જવું અને પછી તે રૂપ પ્રગટ થવું તે વૈભાવિક વૃત્તિ છે.
૧૭ અક્ષરની હાઈકુ. કવિતામાં આ વાતને સુંદર રીતે રજૂ કરી છે -
મનમાં રામ
ને મનમાં રાવણ રામને સચો
પ્રત્યેક માનવીના મનમાં રામ નામના શુભ વિચારોની એક વેલ ઊગે છે અને રાવણ જેવા દુષ્ટ વિચારોની પણ એક વેલ ઊગે છે. કવિએ અહીં શુભ ચિંતનને પોષવાની, સદ્વિચારની વેલને ઉછેરવાની વાત કરી છે.
શ્રીમદ્જીએ અહીં વૃત્તિના સ્વરૂપનું આત્મનિરીક્ષણ કરવાની વાત કરી છે. આપણી પોતાની વૃત્તિનું પ્રવૃત્તિ અને આસક્તિ સાથે અનુસંધાન છે તેનું આપણે ઓબ્ઝર્વેશન નહીં પરંતુ ઈંન્ટ્રોસ્પેક્ષન પણ કરવાનું છે.
વળી પ્રવૃત્તિ સાથે વૃત્તિ બદલી અને તેમની સાથેના આસક્તિના અનુબંધને પણ તોડવું પડશે.
આ વાતને સરળ રીતે સમજીએ.
એક સંતે તેના ભક્તજનને કહ્યું, તમને ચા-તમાકુનું વ્યસન છે તે સારું નથી. તેને છોડી ઘો. થોડા દિવસ પછી પેલો ભક્તજન સંતના દર્શન આવ્યો ને કહ્યું - બાપજી, ચા-તમાકુ છોડી દીધાં છે. સંત કહે, સારું કર્યું. પણ દિવસમાં ચા-તમાકુ યાદ આવે ત્યારે શું કરો ? ચા યાદ આવે ત્યારે કોફી પી લઉં અને તમાકુ યાદ આવે ત્યારે ગુટકા ખાઈ લઉં! પ્રવૃત્તિ બદલી, વૃત્તિ નહીં.
એક મુનિની પ્રેરણાથી શિક્ષણસંકુલની સ્થાપના થઈ. મુનિના દસ વર્ષના પ્રચંડ પુરુષાર્થ બાદ સંસ્થા એક આદર્શ સંસ્કારધામ બની. કેટલીક સૈદ્ધાંતિક બાબતોમાં સંચાલકો અને ટ્રસ્ટીઓ સાથે એ મુનિને મતભેદ થયો. મુનિનું આર્તધ્યાન જોઈ તેમના ગુરુએ કહ્યું કે, આ સંસ્થામાં તું આસક્ત થયો છે. તારું આર્તધ્યાન,
શ્રીમદ્જીના વિચારમંથન પછી જે નવનીત પ્રગટ થયું તેનું રૌદ્રધ્યાન તરફ ઝડપથી જઈ રહ્યું છે. આ સંજોગોમાં તું મૃત્યુ પામે
પ્રબુદ્ધ જીવન
જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮

Page #11

તો આ શિક્ષણસંકુલમાં સાપ તરીકે જ જન્મ. મુનિને ઝટકો લાગ્યો. આપણે લાખો રૂપિયા ખર્ચી વિદેશ પ્રવાસમાં જઈએ. ત્યાં પણ પોતાની વૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિ પર નિરીક્ષણ કર્યું. આલોચના કરી. ગુજરાતી વાનગી શોધીને. હોટેલ છોડતી વખતે શેમ્પની બોટલ આખી રાતના મનોમંથન બાદ ચિત્તમાંથી પહેલા સંસ્થાને અને કે સાબુ ન છોડીએ... આ વૃત્તિ. તેના સંચાલકોને દૂર કર્યા. વહેલી સવારે સંસ્થાના સ્થાનકમાંથી પ્રવૃત્તિ સાથે વૃત્તિ બદલે અને આસક્તિ સાથેનો અનુબંધ વિહાર કર્યો. મુનિની જાગૃત ચેતનાના સમ્યક પરાક્રમે અહીં પ્રવૃત્તિ તૂટે તો જ વૃત્તિ સ્વભાવિક બની શકે ને પારમાર્થિક બની શકે. સાથે વૃત્તિ બદલાઈ ગઈ. સંસ્થામાંથી મુનિનું મહાભિનિષ્ક્રમણ માટે જ શ્રીમદ્જીએ અધ્યાત્મ માર્ગના સાધકોને વૃત્તિ પર સંશોધન નિજી સંયમજીવનનો મર્યાદા મહોત્સવ હતો.
કરવાની શીખ આપી છે. નગરમાં એક સંન્યાસી આવ્યા. સંન્યાસીની જીવનચર્યા જોઈ શ્રીમદ્જીના વિવિધ સાહિત્ય સ્વરૂપોમાં પત્ર સાહિત્યનું વિશિષ્ટ રાજાએ સંન્યાસી બનવાનું નક્કી કર્યું. રાજપાટ, વૈભવ છોડી રાજા યોગદાન છે. મોક્ષમાર્ગના સાધકો માટે આ પત્રો અમૂલ્ય નજરાણું સંન્યાસી પાસે આવ્યા અને કહ્યું કે મને સન્યસ્ત દીક્ષા આપો. છે. આ પત્રોએ અધ્યાત્મ શ્રુત સંપદાને સમૃદ્ધ કરી છે.
સંન્યાસીએ રાજાને દીક્ષા આપી. રાજા તો જંગલમાં કુટિર સંવત ૧૯૪૩ થી ૧૯૫૭ સુધીના તેર વર્ષના ગાળામાં બનાવી રહેવા લાગ્યા. રાજાને દીક્ષા આપનાર ગુરુ અન્યત્ર ચાલી લગભગ ૮૦૦ થી વધારે પત્રો ઉપલબ્ધ થાય છે. ૩૨૫ પત્રો ગયા. સંન્યાસી બનેલા રાજા માત્ર કુટિરને સ્વચ્છ સુઘડ જ નથી ગાંધીજી સહિત કેટલાક મુમુક્ષુઓ અને અલગ અલગ વ્યક્તિઓ રાખતા, ધીરે ધીરે કુટિરને વિશાળ બનાવે છે. વિવિધ વૃક્ષોના રંગીન પર લખાયેલા છે. ૧૨૫ પત્રો અંબાલાલભાઈ પર લખેલા. ૧૮૦ લાકડાઓને કલાકૃતિ બનાવી, વાંસની કમાનો બનાવી તે શણગારે જેટલા પત્રો મુનિ લલ્લુજી મહારાજ પર લખાયેલ છે. સૌથી વધુ છે. વિવિધ રંગીન ફૂલો અને પર્ણોથી કુટિરનું સુશોભન કરે છે. પત્રો એટલે કે ૨૫૦ જેટલા પત્રો તેમના પરમ સખા શ્રી કુટિરના વિશાલ આંગણમાં કેટલાંક પશુ-પંખીને પાળે છે. સૌભાગ્યભાઈ પર લખાયેલા છે.
એક વર્ષ પછી રાજાને દીક્ષા આપનાર સંન્યાસી ગુરુ તે શ્રીમદ્જીએ પત્રોમાં કરેલ સંબંધનો પણ તેમની આધ્યાત્મિક જંગલના રસ્તા પરથી પસાર થઈ રહ્યા હતા. રાજાએ ગુરુ સંન્યાસીને આંતર ચેતનાની સાક્ષી પૂરે છે. પોતાની કુટિરમાં પધારવા આમંત્રણ આપ્યું. રાજાએ કુટિર, શ્રીમદ્જીએ પત્રોમાં કરેલા સંબોધનો - આંગણ, પશુ-પંખી અને સુશોભન બતાવી પૂછયું,
આત્મહિતાભિલાષી આજ્ઞાંકિત ગુરુજી, મારી કુટિર કેવી લાગે છે?
મુમુક્ષુ ભાઈઓ ગુરુજીએ કહ્યું, કુટિર તો મહેલ જેવી સોહાય છે. ગુરુ દ્વારા સત્ જિજ્ઞાસુ, માર્ગાનુસારી મતિ કુટિરના વખાણ સાંભળી સન્યસ્ત થયેલા રાજાના મુખ પર અહમ્ મહાભાગ્ય જીવનમુક્ત અને ખુશીના ભાવ જોઈ ગુરુ વિચારે છે.
બોધસ્વરૂપ, સત્પુરુષ વિગેરે... રાજા મહેલમાંથી તો બહાર નીકળી ગયા, પરંતુ રાજામાંથી આ તમામ પત્રો અધ્યાત્મ ભાવોથી સભર છે. સેંકડો વિષયોનું મહેલ નથી ગયો. ચિત્તમાં મહેલ મોજૂદ છે જ.
પત્રોમાં સહજ રીતે નિરૂપણ થયું છે. નિશ્ચય અને વહેવારનો ગુરુ કહે -
અભુત સમન્વય પણ આ પત્રોમાં જોવા મળે છે. એવો જ એક પહેલા મહેલ અને રાજ્યનો વિસ્તાર અને શણગાર કરતા પત્ર જોઈએ. હતા, હવે કુટિરનો. પહેલા મહેલ, રાણી, કુંવરો, સેવકો પ્રત્યે પત્ર ક્રમાંક ૭૭૨. મુમુક્ષુ, સાધુ, સંત, ગુરુ શિષ્ય, પુત્ર મોહ તો હતો. હવે કુટિર, ફૂલ, ઝાડ, પાન, પશુ – પંખી પ્રત્યે ગૃહસ્થ દરેકને માર્ગદર્શક આ પત્રમાં શ્રીમદ્જી ફરમાવે છે – મોહ. આમાં પરિગ્રહ પ્રત્યેની આસક્તિ કેમ છૂટશે? પ્રવૃત્તિ જરૂર કેટલાક રોગાદિમાં ઔષધાદિ પ્રાપ્ત થાય છે અને અસર કરે બદલાઈ, વૃત્તિ નથી બદલાઈ. રાજામાંથી રાજર્ષિ થવું હોય તો છે. કેટલાકમાં ઔષધિ પ્રાપ્ત થતી નથી, અસર પણ કરતા નથી. પ્રવૃત્તિ સાથે વૃત્તિને બદલવી પડશે. સંન્યાસી બનેલ રાજા પ્રમાદ અમુક કર્મબંધ કેવા પ્રકારનો છે તે તથારૂપ જ્ઞાનદૃષ્ટિ વિના અને મોહની નિદ્રાથી જાગૃત થયા. પશુ-પંખી, ફૂલ-ઝાડ અને જાણવું કઠણ છે. એટલે ઔષધાદિ વ્યવહારની પ્રવૃત્તિ એકાંતે નિષેધી કુટિરનો ત્યાગ કરી અન્ય સ્થળે ચાલી ગયા. પૂર્વે સંન્યાસી થવા ન શક્યા. પોતાના દેહના સંબંધમાં કોઈ પરમ આત્મદૃષ્ટિવાળો સમગ્ર સામ્રાજ્યનો અને વૈભવનો ત્યાગ કર્યો હતો તે ત્યાગ કરતા પુરુષ તેમ વર્તે તો, એટલે ઔષધાદિ ગ્રહણ ન કરે તો તે યોગ્ય જંગલની આ કુટિરનો ત્યાગ મહાન હતો, કારણ આ ત્યાગમાં છે, પણ બીજા સામાન્ય જીવો વર્તવા જાય તો એકાંતિક દૃષ્ટિએ ચિત્તવૃત્તિમાંથી આસક્તિનો ત્યાગ અભિપ્રેત હતો. અહીં પ્રવૃત્તિની હાનિ કરે. સાથે વૃત્તિ બદલાઈ હતી. કુટિરમાંથી અન્યત્ર જંગલ તરફ જતી શ્રીમદ્જીએ પત્રના આ ભાવ સમજતા વિચારવાનું કે આપણે સંન્યાસીની યાત્રા અનાસક્તિના માર્ગે મુક્તિની યાત્રા હતી. તો સંતો, સ્વજન, માતા-પિતા કે આશ્રિતોના રોગ કે પીડા સમયે
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવળ

Page #12

સંપૂર્ણ વૈયાવચ્ચ કરવાની કારણ કે તે વ ૫૨ કલ્યાણકારી છે.
નગરથી ઉપવન તરફ જતા રાજમાર્ગ પર ચાલી જતી બે સહિયરોએ એક દૃશ્ય જોયું. કૌતુકભરેલા દૃશ્યને નિહાળવા એ બન્ને સખી આગળ ચાલી
નગરશ્રેષ્ઠી હાથીની અંબાડી પર બેઠેલા હતા. બાજુમાં મહાવત, આગળ-પાછળ સેવકો ચાલી રહ્યા હતા. રાજમાર્ગથી રસ્તો ફંટાયો, નાનકડો રસ્તો ઉપવન તરફ જતો હતો, ત્યાં શ્રેષ્ઠી હાથી પરથી ઊતર્યા અને ઘોડા પર બેઠાં. થોડું આગળ ચાલતા એક પગદંડી આવી. શ્રેષ્ઠી ઘોડા પરથી ઊતર્યા. અનુચરો પાલખી લઈને ઊભા હતા. તેમાં શ્રેષ્ઠીને બેસાડી ઉબડ-ખાબડ કેડી પર જરા પણ આંચકો ન આવે તેમ ભોઈ અનુચરો પાલખી ઊંચકીને ચાલવા લાગ્યા. ઉપવન આવતા શ્રેષ્ઠી નીચે ઊતર્યા અને મખમલી નળાઈ સાથેની ફૂલીયા પર સૂતા. અનુચરો પગ દબાવવા લાગ્યા કે કૌતુભર્યું દશ્ય જોતા એક સખી બીજી સખીને પૂછે છે :
હાથી બેઠો, ઘોડે બેઠો, બેઠો પાલખીમાંય દિયા દિનકી જકો, સખીરી પડો દબાવત થાય
આ શેઠ હાથી-ઘોડાને પાલખીમાં જ બેઠા છે, ચાલ્યા લગીર નથી, તો કયા દિવસનો એવો તે તેને થાક લાગ્યો કે પગ દબાવે છે ? સખી જવાબ આપે છે:
‘“સાધુ સંત કી સેવા કિંની ચાલ્યો અગ્રવણ પાય તા' દિનકો થકો સખીરી પડ્યો દબાવત પાય. માત-પિતા કી સેવા કિની, દેખો ના દિનરાત તા' દિનો થકો સખીરી પડ્યો દબાવત પાય.''
હે સખી, તું સાંભળ! પૂર્વભવમાં આ શેઠે સાધુ-સંતોની ખૂબ વૈયાવચ્ચ, સેવા-સુશ્રુષા કરી હતી. પાદવિહારમાં સાધુ-સંત સાથે ઉધાડે પગે ચાલ્યો હતો. પૂર્વના એ થાકને ઉતારવા તેના દેહને વિશ્રામ આપવા અનુચરો પગ દબાવે છે. પૂર્વે દિવસ-રાત જોયા વિના માતા-પિતાની સેવા કરી તેનો થાક ઉતારે છે.
સખીઓના સંવાદનો એવો સંકેત છે કે, પૂર્વે સાધુ-સંત અને માતા-પિતાની વૈયાવચ્ચ, સેવા-સુશ્રુષા ક૨ના૨ે તેના પ્રચંડ પુર્વાદયે કેવી સમૃદ્ધિ મળે છે!
માટે જ શ્રીમદ્જીએ પત્રમાં અનેકાંત દૃષ્ટિનો ઉપયોગ કરી વૈયાવચ્ચ ક૨વાનું માર્ગદર્શન આપ્યું છે.
પરંતુ આપણા સ્વજન માતા-પિતા, સંતો કે આશ્રિત રોગ કે પીડાનો ભોગ બને ત્યારે એમ વિચારવાનું નહિ કે હવે આ ઉંમરે આવા ભયાનક રોગમાં ઔષધ-ઉપચાર શું કરવા ? આપણે તો પ્રમાદ છોડી વૈયાવચ્ચનો પ્રચંડ પુરુષાર્થ આદરવો ઉચિત છે. આવા સમર્થ પુરુષાર્થમાં કરુણા અને અનુકંપા ભાવ અભિપ્રેત છે. ગૃહસ્થ વ્યવહારમાં વિવેકબુદ્ધિ દાખવી નિરવદ્ય નિષ્પાપ નિવૃત્તિ ઔષધ ઉપચારની વૃત્તિ રાખવી જોઈએ.
શ્રીમાના આ પત્રમાં નિશ્ચય અને વહેવારનો અદ્ભુત
૧૨
સમન્વય જોવા મળે છે.
આપણે જોયું કે શ્રીમદ્જીના કાવ્ય, સાહિત્ય કે પત્ર સાહિત્ય કે ઉપદેશ નોંધો અને દરેક પ્રકારના સર્જનમાં આપાને પરમ આધ્યાત્મિક મૂલ્યોના દર્શન થાય છે.
અપૂર્વ અવસરમાં શ્રીમદ્જીએ આત્માના ગુણસ્થાનક ક્રમ દર્શાવ્યા છે. આત્મવિકાસના તબક્કાનું આધ્યાત્મિક નિરૂપણ કર્યું છે.
આ કાવ્ય વિશે ‘સિદ્ધિનાં સોપાન’ પુસ્તકમાં મુનિ સંતબાલજીએ લખ્યું છે -
'અપૂર્વ અવસર'ની રચનામાં કવિશ્રી એવા સફળ થયા છે કે આગ્રાનો તાજમહેલ જેમ શિદુનિયાની અદ્ભુત કળાનો નમૂનો છે તેમ આ ગીતા જેવા સર્વમાન્ય ગ્રંથની હરોળમાં આવે એવો આધ્યાત્મિક જગતના આલીશાન મંદિરનો કળાનમૂનો છે. ગીતાની આસપાસ જેમ આખું આધ્યાત્મિક જગત છે તેમ આની આસપાસ આધ્યાત્મિક જગતમાંથી કાઢી આપેલો કેવળ મલીદો છે. એ પચાવવા માટે અમુક ભૂમિકા જોઈએ, એ પણ જો જેને પચે તેનો બેડો પાર,
આમ, સંતબાલજી અપૂર્વ અવસરને ગીતા જેવો મહાગ્રંથ ગણે છે અને તેને અધ્યાત્મ મંથન પછી મેળવેલું નવનીત કહે છે.
આધ્યાત્મિક માર્ગ માટે ગુરુનું મહત્વ છે. શ્રીમદ્જીએ ઠેરઠેર ગુરુનો મહિમા ગાયો છે.
શ્રીમદ્જીની કેટલીય રચનાઓમાં મહત્ત્વનો મુદ્દો 'સદ્દગુરુનું મહત્ત્વ' સદ્ગુરુની કૃપા વિના મોક્ષમાર્ગ પ્રાપ્ત ન કરી શકાય. શ્રીમદ્એ આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્ર 'બિના નયન', 'લોકસ્વરૂપનું રહસ્ય', ‘અંતિમ સંદેશો’, ‘મૂળ મારગ' આદિ રચનાઓમાં ગુરુનું મહત્ત્વ બતાવ્યું છે.
બિના નયન પાવે નહિ બિના નયન કી બાત, સેર્વ સદ્ગુરુ કે ચર, સૌ પાવે સાક્ષાત
જપ, તપ, વ્રત આદિ શુભ અનુષ્ઠાનો છે, તે આત્માર્થે કર્તવ્યો છે. ગુરુકૃપા અને ગુરુ આજ્ઞાથી જ આ સાધના સફળ થાય છે. વળી ગુરુ જ સાધનાપંથે શુદ્ધ સાધન પ્રતિ અંગૂલીનિર્દેશ કરી
શકે છે.
ગુરુશરણમાં જવાથી અહંકાર અને સ્વછંદ દૂર થઈ શકે છે. કોમળ વ્યંજનો દ્વારા રચાયેલ તેમની અનુપમ કળાકૃતિઓમાં સરળ ગુજરાતી ભાષામાં સહજ નવા-જૂના ગુજરાતી શબ્દોનો પ્રયોગ કરી પાઠકનું મન મોહી ધ્યે છે. શારદાપુત્ર તરીકે મા શારદાની અનુપમ સેવા બજાવી છે. ગુજરાતી સાહિત્યમાં આવા આધ્યાત્મિક પદોનો ઉમેરો કરી ગુજરાતી અધ્યાત્મ સાહિત્ય સંપદાને સમૃદ્ધ કરી સાહિત્યિક ક્ષેત્રમાં તેઓ ઉત્તમ સ્થાને બિરાજ્યા છે, એવા યુગપુરુષ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીને અભિવંદના કરી વિરમું છું,
pun gunvant.barvalia ́ gmail.com | M. 9820215542 જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન

Page #13

ભાષાનો જન્મ અને જોડણીકોશની ગતિ-પ્રગતિ
પ્રમોદ શાહ
ભાષાના પ્રણેતા ભગવાન શિવને માનવામાં આવે છે. શિવ ૧૦,૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણની રચના છે. આ કોશની મહત્તા અને એટલે કલ્યાણ, કલ્યાણ કરનાર દેવ. શિવજી તાંડવ કરીને સૃષ્ટિનું ઉપયોગિતા જાણી-સમજીને સિદ્ધરાજ મહારાજાએ હાથીની અંબાડી સર્જન કરે છે તો રુદ્ર બનીને વિસર્જન. મહેશ્વરસૂત્ર એટલે કે પર આ કોશને શણગારીને નગરયાત્રા દ્વારા રાજ્ય બહુમાન કર્યું શિવસૂત્રને સંસ્કૃત વ્યાકરણનો આધાર માનવામાં આવે છે. હતું. ઈતિહાસના પાને આ શુભપ્રસંગ સુવર્ણાક્ષરે અંકિત ભગવાન શિવ પ્રલયકારી બનીને પણ સુષ્ટિ માટે સર્જન કરે છે. થયો છે. વ્યાકરણના આ સૂત્રમાં નામ, સર્વનામ, વિશેષણ, કર્મ, વાક્ય, “સાર્થ જોડણીકોશ'ની વાત કરીએ તો પહેલાં લિંગ જેવા ભાષાના વિવિધ વિષયોની ચર્ચા કરવામાં આવી છે. ‘ભગવદ્ગોમંડળ'ની અને વિશ્વકોશની ટૂંકી માહિતી અહીં વ્યાકરણ શાસ્ત્રના પ્રણેતા મહર્ષિ પાણિનીએ ૪૦૦૦ શ્લોકવાના પ્રસ્તુત છે. સૂત્રમાંથી સંસ્કૃત ભાષાના તત્કાલીન સ્વરૂપને નિયમિત કરવા એનસાઈક્લોપીડિયા ગ્રીક શબ્દ છે. ગ્રીક અર્થ પ્રમાણે ભાષાના વિભિન્ન ઘટકો અને અવયવોનો સરળતા માટે અષ્ટાધ્યાયી એનસાઈક્લોપીડિયા એટલે સામાન્ય જ્ઞાન અગર શિક્ષણ કે જ્ઞાનની ગ્રંથમાં સમાવેશ કર્યો છે. મહેશ્વરસૂત્રની ઉત્પત્તિ ભગવાન દરેક શાખાનું જ્ઞાન. આ ભગવદ્ગોમંડળ ગ્રંથમાં દરેક શાખાનું નટરાજના તાંડવ નૃત્ય દરમિયાન ડમરુના નાદથી થઈ હોવાનું જ્ઞાન છે. માનવામાં આવે છે. માટે જ આપણા દરેક અક્ષરનો એક ચોક્કસ ભગવદ્ગોમંડળ ગ્રંથના તમામ ભાગ ચંદુભાઈ બેચરદાસ નાદ છે. એવું પણ મનાય છે કે આપણા દરેક અક્ષર સાથે “અ” કાર પટેલે સંપાદિત કર્યા. આખો ગ્રંથ પ્રગટ કરતાં પહેલાં મહાત્મા છે, “ઉ” કાર અને “મ' કારનો નાદ પણ જોડાયેલા છે, જે ગાંધીજીને પ્રસ્તાવના લખવા વિનંતી કરી ત્યારે ગાંધીજી આ ગ્રંથ ઓમકારનો નાદ બને છે.
તૈયાર કરવામાં જે જે લેખકોએ મહેનત કરી, તેમનાથી પ્રભાવિત જ્યારે તાંડવ નૃત્ય સમાપ્ત થયું ત્યારે શિવજીએ સનકાદિક થયા હતા અને કહ્યું હતું કે, “આ ગ્રંથમાં બે લાખ શબ્દો વપરાયા ઋષિઓની સિદ્ધિ અને કામના પૂર્તિ માટે નવપંચમ વાર એટલે કે છે. ગુજરાતી પ્રજાને આવા ધુરંધર ગ્રંથ આપ્યો તે બદલ ધન્યવાદ. ૧૪ વાર ડમરું વગાડ્યું. આ પ્રકારે ૧૪ શિવસૂત્રની માળા પણ હું આ જબ્બર પુરુષાર્થ જોઈને એટલો પ્રભાવિત થયો છું કે (વર્ણમાળા) રચાઈ. શિવજીનું ડમરું ૧૪ વખત વાગવાથી ૧૪ પ્રસ્તાવના લખવાની મારી ક્ષમતા જોતો નથી.' મહારાજા સૂત્રના સ્વરૂપમાં ધ્વનિ નીકળ્યો. આ ધ્વનિઓમાંથી એક ચોક્કસ ભગવતસિંહજીએ રાજ્ય કારભાર મૂકીને ભગવદ્ગોમંડળના નાદથી વ્યાકરણના મૂળાક્ષરોની રચના થઈ. આ કારણોથી જ સહસંપાદક તરીકે બહુ મોટું યોગદાન આપેલ. આ શબ્દકોષ તૈયાર વ્યાકરણના આદિ પ્રવર્તક નટરાજ શિવને માનવામાં આવે છે. કરવામાં જે જે વ્યક્તિઓએ મદદ કરી હોય તેઓની તેઓ કદર મહર્ષિ પાણિનીએ શિવસૂત્રના આધારે વ્યાકરણની રચના કરી તે કરતા. એ જમાનામાં એટલે કે ૯૦ વર્ષ પહેલાં નવો શબ્દ દેવનાગરી કહેવાઈ જે બાદમાં સંસ્કૃતના પૂર્ણ સ્વરૂપમાં ગ્રંથિત સૂચવનારને એક આનાથી માંડીને રાણીછાપના ચાંદીના એક થઈ. દેવનાગરીના દરેક અક્ષરને ચોક્કસ નાદ છે. તેનું કારણ તેનો રૂપિયાના સિક્કાનું ઈનામ આપતા. ચારણો, બારોટો, ખરવાડા આધાર નાદ છે. આજે પણ સંસ્કૃતિનું પઠન અથવા તેના પર અભ્યાસ પાસેથી પણ અનેક નવા શબ્દો મળી આવતા. આજે રાજકોટના કરતા વિદ્યાર્થીઓને સંસ્કૃત વ્યાકરણ આ સૂત્રને આધારે ગોપાલ પટેલે પોણા ત્રણ લાખ શબ્દોના અર્થ વાળા ભણાવવામાં આવે છે.
ભગવદ્ગોમંડળના ૯ ભાગ પ્રગટ કર્યા છે. આ ગ્રંથમાં દરેક ધર્મોની આમ ભાષાની ઉત્પત્તિ થઈ. તે પછી વિદ્વાનોએ તત્કાલીન વિધિઓ અને ક્રિયાકાંડોની વિસ્તૃત સમજૂતી આપી છે. જેન, સમયે વ્યાકરણ અને શબ્દોને ધ્યાનમાં રાખી વ્યાકરણ અને કોશના વૈષ્ણવ, શૈવ, સ્વામિનારાયણ, ઈસ્લામ, ખ્રિસ્તી, પારસી, શીખ ગ્રંથોની રચના કરી છે.
વગેરે તમામ ધર્મો, તેના પેટાપંથ, તેમના દેવી-દેવતા, તીર્થકરો, કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય રચિત “અભિધાન ચિંતામણી વીર-ઓલિયાઓ, સંતો, ગુરુઓ, ઋષિમુનિઓ, ધાર્મિક વિધિઓ કોશ’ વિ.સં. ૧૨૧૬ માં રચાયો, જે “સિદ્ધ-હેમ' ના નામે ખૂબ અને ક્રિયાકાંડોની માહિતીનો ભગવદ્ગોમંડળમાં સુંદર સમાવેશ જાણીતો થયો. આ કોશ સંસ્કૃત ભાષાનો અતિ મહત્ત્વનો શબ્દકોશ કરાયો છે. ધર્મ, આત્મા, પરમાત્મા, જીવ, મોક્ષ, સ્વર્ગ, નરક છે. ગુજરાતી ભાષાને સમૃદ્ધ અને શોભિત કરવામાં આ કોશનો તેમજ બીજા ધાર્મિક - આધ્યાત્મિક વિષયોની જે માહિતી અપાઈ સિંહફાળો રહ્યો છે. આ સમગ્ર કોશ કુલ ૧૫૪૨ પદ્યોમાં અને છે તે ખરેખર ઉત્તમ અને ઉત્કૃષ્ટ છે. વિવિધ સમાજ અને જ્ઞાતિઓના
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન
( ૧૩)

Page #14

વર્ગ, ક્રિયાકાંડો, જન્મ, મૃત્યુ, લગ્ન જેવા સામાજિક પ્રસંગો અને વિવિધતા જોવા મળે છે. આ ગ્રંથોએ ગુજરાતી ભાષાને સમૃદ્ધ ઉત્સવોને પણ વિસ્તૃત રીતે વર્ણવવામાં આવ્યા છે.
બનાવવામાં અને ગુજરાતી ભાષાની શોભામાં અભિવૃદ્ધિ કરવામાં ગોંડલના મહારાજા ભગવતસિંહજીએ ભગવદ્ગોમંડળ તેયાર મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી છે. એટલું જ નહિ પણ ગુજરાતી ભાષાને કરાવીને પ્રકાશિત કર્યો તેથી ગુજરાતી ભાષાને સમૃદ્ધ કરીને રમતી અને ગમતી કરવામાં આ ગ્રંથો સફળ અને સાર્થક નીવડ્યા મહિમા વધાર્યો છે. આ ગ્રંથમાં ગુજરાતી ભાષાના લગભગ તમામ છે એમ કહેવામાં જરાય અતિશયોક્તિ નથી. શબ્દોનો અર્થ જોવા મળે છે.
ઉપર્યુક્ત ભાષા ને કોશની ભૂમિકાને પ્રકાશિત કર્યા પછી ગુજરાતના ખૂબ જાણીતા સંત પૂજ્યશ્રી મોટાએ ગુજરાતી ગુજરાતી શબ્દકોશની ગતિ - પ્રગતિ ઉજાગર કરવી અતિ આવશ્યક ભાષામાં વિશ્વકોશની રચના માટે વિચારબીજ વાવ્યું હતું. મહેસાણા છે. મહાત્મા ગાંધીજીના માર્ગદર્શન નીચે સો પ્રથમ ગુજરાતી જિલ્લાના વિસનગરના પીઢ કોંગ્રેસી અગ્રણી અને ગાંધીવાદી કાર્યકર જોડણીકોશ ઈ.સ. ૧૯૨૯ માં પ્રકાશિત થયો. આ જોડણીકોશમાં
સ્વ. સાંકળચંદભાઈ પટેલની પ્રેરણાથી સવ્યસાચી સારસ્વત શબ્દની જોડણીનો સમાવેશ હતો, શબ્દના અર્થનો નહિ. ત્યારબાદ પદ્મભૂષણ ડૉ. ધીરૂભાઈ ઠાકરે વિશ્વકોશની પ્રવૃત્તિનો પ્રારંભ કર્યો. ઈ.સ. ૧૯૩૧ માં શબ્દના અર્થ સહિત જો ડણી એટલે “સાર્થ શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી પેઢીના પ્રમુખ શ્રી શ્રેણિકભાઈ જોડણીકોશ' પ્રગટ થયો. આ કોશની ત્રીજી આવૃત્તિ ૧૯૩૭ માં, કસ્તુરભાઈનું માર્ગદર્શન પણ મળતું ગયું. ઈ.સ. ૧૯૮૫ની બીજી ચોથી આવૃત્તિ ૧૯૪૯ માં પ્રકાશિત કરવામાં આવી. સમયાંતરે ડિસેમ્બરે અમદાવાદ એજ્યુકેશન સોસાયટીના સહયોગથી મળેલા તેમાં જરૂરી સુધારા - વધારા થતા રહ્યા અને ઈ.સ. ૧૯૬૭ માં મકાનમાં વિશ્વકોશની વિરાટ યોજનાનું સ્વપ્ન સાકાર થવા માંડ્યું તેની પાંચમી આવૃત્તિ પ્રગટ કરવામાં આવી. આ કોશનું અત્યાર અને આજે અમદાવાદના ઉસ્માનપુરા વિસ્તારમાં એક અદ્યતન અને સુધીમાં ૫૪,૧૦૦ જેટલી નકલોનું વેચાણ થયું. આકર્ષક ભવ્ય મકાનમાં ગુજરાત વિશ્વકોશ ટ્રસ્ટ પોતાની વિવિધ ગુજરાત વિદ્યાપીઠ દ્વારા તાજેતરમાં “સાર્થ ગુજરાતી પ્રવૃત્તિઓ સુપેરે ચલાવી રહી છે.
જોડણીકોશ'ની સંશોધિત - સંવર્ધિત છઠ્ઠી આવૃત્તિનું પ્રકાશન ગુજરાતી વિશ્વકોશ ૧૯૮૭થી ૨૦૦૯ એમ ૨૫ વર્ષમાં જાન્યુઆરી, ૨૦૧૭માં કરવામાં આવ્યું છે. તા. ૧૬, ફેબ્રુઆરી, ગુજરાતી વિશ્વકોશના ૨૫ ગ્રંથોનું પ્રકાશન કરવામાં આવ્યું છે. ૨૦૧૭ ના રોજ ગુજરાત વિદ્યાપીઠના હીરક મહોત્સવ સભાખંડમાં જેમાં ૧૭૦ જેટલા વિષયો સમાવેશ પામે છે. જેમાં ૨૩૦૯૦ લોકાર્પણ કરવામાં આવ્યું. આ કોશમાં દરેક શબ્દની અલગ પ્રવિષ્ટિ અધિકરણો, ૭૯૬૫ માનવ વિદ્યા, ૭૯૩૫ વિજ્ઞાન, ૭૧૯૦ કરવામાં આવી છે, જેમાં કુલ ૭૩, ૨૪૫ શબ્દોનો સમાવેશ સમાજવિદ્યા, ૬૯૬૭ લઘુચરિત્રો, ૫૩૮ વ્યાપ્તિ - લેખો, ૨૪૮ કરવામાં આવ્યો છે. જેથી કોશને સમજવામાં સરળતા રહેશે. આ અનૂદિત લેખો અને ૧૧,૨૯૮ ચિત્રો અને આકૃતિઓ છે. આ કોશે ગુજરાતી ભાષાને આભૂષિત અને પ્રભાવિત કરવામાં ખૂબ વિશ્વકોષ ૧,૫૯૩ જેટલા લેખકો દ્વારા તૈયાર થયેલ છે. મહત્ત્વનું યોગદાન આપેલ છે. ખરેખર આ કોશ ગુજરાતી ભાષાનો ૧,૭૩,૫૦,૦૦૦ (એક કરોડ તોતેર લાખ અને પચાસ હજાર) અર્ક, અમૃત અને આત્મા છે. રાજાના મુગટમાં મણીનું જે સ્થાન જેટલી શબ્દસંખ્યા ધરાવતો ગુજરાતી ભાષાનો સર્વપ્રથમ વિશ્વકોશ છે તે ગુજરાતી ભાષામાં આ કોશનું છે. છે. ખરેખર આ ગ્રંથો ગુજરાતી ભાષાની શોભા અને સમૃદ્ધિ છે. ગુજરાત વિદ્યાપીઠ હિન્દી - ગુજરાતી કોશ, ગુજરાતી - હિન્દી
વર્તમાનમાં એના નવ ગ્રંથોનું પુનઃમુદ્રણ થઈ ચૂક્યું છે અને કોશ, સંસ્કૃત - ગુજરાતી વિનીત કોશ, જોડણી માટે ખિસ્સાકોશ બાકીના ગ્રંથોનું પુનઃમુદ્રણ ચાલી રહ્યું છે. ગુજરાતી બાળ પ્રકાશિત કર્યા છે. આ બધા કોશ લેખકો, શિક્ષકો અને વિદ્યાર્થીઓ વિશ્વકોશના એકથી સાત ગ્રંથો પ્રગટ થઈ ચૂક્યા છે અને માટે ખૂબ ઉપયોગી બન્યા છે. આ માટે ગુજરાત વિદ્યાપીઠ પરીભાષાકોશ, નાટ્યકોશ તેમજ ચરિત્રકોશનું કામ ચાલી અભિનંદનને પાત્ર છે. રહ્યું છે.
જોડણીકોશમાં શબ્દ સંખ્યા પ્રથમ આવૃત્તિમાં ૪૩,૭૪૩ હતી | ગુજરાતી ભાષાને સરસ, સુંદર અને સરળ બનાવવા માટે તે વધીને પાંચમી આવૃત્તિમાં ૬૮,૪૬૭ થઈ અને છઠ્ઠી આવૃત્તિમાં અને વિશ્વકોશ રચનાની વિવિધ પ્રવૃત્તિ દ્વારા માહિતીનો ભંડાર વધીને ૭૩,૨૪૫ શબ્દોનો સમાવેશ થયો છે. એટલે કે પાંચમી આપવા માટે ગુજરાત વિશ્વકોશ ટ્રસ્ટ અભિનંદનના અધિકારી છે. આવૃત્તિમાં ૨૪,૭૨૪ અને છઠ્ઠી આવૃત્તિમાં ૪,૭૭૮ શબ્દોનો
ખરેખર ગુજરાત વિશ્વકોશ ટ્રસ્ટે વિવિધ ગ્રંથો પ્રકાશિત કરીને ઉમેરો થયેલ છે. ગુજરાતી ભાષાની મોટી સેવા કરી છે. ઈતિહાસ આ ભગીરથ ૧૯૯૬ થી ૨૦૧૬ સમય દરમ્યાન ગુજરાત વિદ્યાપીઠના કાર્યની માનભેર નોંધ લેશે.
પૂર્વ કુલપતિ શ્રી રામલાલભાઈ પરીખ, પૂર્વ કુલનાયકો સર્વશ્રી ઉપર્યુક્ત ગ્રંથોની એક આગવી વિશેષતા, વિશિષ્ટતા અને ગોવિંદભાઈ રાવલ, શ્રી અરૂણભાઈ દવે, શ્રી જિતેન્દ્રભાઈ દેસાઈ,
પ્રબુદ્ધ જીતુળ
જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮)

Page #15

શ્રી ઈલાબેન નાયક, શ્રી સુદર્શનભાઈ આયંગર તથા કુલસચિવ નિવેદનોએ આ જોડણી કોશની શોભામાં અભિવૃદ્ધિ કરી છે. આ શ્રી રાજેન્દ્રભાઈ ખીમાણી વગેરેએ પણ આ જોડણીકોશના પ્રકાશન કોશના પ્રારંભ, અર્પણ, ઠરાવો, નિવેદનો, જોડણીના નિયમો, કાર્યમાં મહત્વનો અને ગણનાપાત્ર સહયોગ આપ્યો છે. ગાંધીજીના આશીર્વાદ, સૂચના વગેરે ૪૦ પાના છે. જોડણીકોશના
આ જોડણીકોશ સફળ, સરળ અને વ્યાપક રીતે ઉપયોગી બની ૧૧૫૨ પાના છે, જેમાં છેલ્લું પાનું કોરું છે. રહે તે માટે વિદ્વાન અને અભ્યાસી તજજ્ઞોની એક સલાહકાર આવો અતિ મહત્વનો તથા ગુજરાતી ભાષાને ગૌરવાન્વિત સમિતિની પણ રચના કરવામાં આવી હતી. ડૉ. ચંદ્રકાંત શેઠ, ડૉ. કરનારો જોડણીકોશ લોકો સુધી પહોંચે, લોકો જાણે - સમજે - ત્રિકમભાઈ પટેલ, ડૉ. શિલીનભાઈ શુકલ, ડૉ. રમેશભાઈ શાહ, વિચારે અને આ કોશનું લોકદર્શન થાય તે હેતુને નજર સમક્ષ ડૉ. વી. જે ત્રિવેદી, ડૉ. પ્રહલાદભાઈ પટેલ, ડૉ. ઉષાબેન ઉપાધ્યાયે રાખીને “ગૌરવયાત્રાનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. આ આ સમિતિના સભ્યો તરીકે સેવાઓ આપી હતી. આ સમિતિના ગૌરવયાત્રાથી ગુજરાતી ભાષાના આ જોડણીકોશનું ગૌરવ વધ્યું સભ્યો સાથે કોશ વિભાગના સેવકોની લગભગ ૨૫૫ જેટલી છે એમ કહેવામાં જરાય અતિશયોક્તિ નથી. (હાલમાં અમદાવાદમાં બેઠકો થઈ હતી.
સાર્થ ગુજરાતી જોડણીકોશની ગૌરવયાત્રાનું આયોજન થયું હતું. આ જોડણીકોશ પૂજ્ય ગાંધીજીને અર્પણ કરવામાં આવ્યો છે. તે સમયે પ્રગટ થયેલ વિશેષાંકમાંથી આ લેખ લીધો છે. ગુજરાતી જાણે સોનામાં સુગંધ ભળી.
ભાષાને માન્ય જોડણી આપનાર આ કોશની મહત્તા વિશે વિશેષ આ જોડણીકોશમાં કુલનાયક શ્રી અનામિકભાઈ શાહ અને કહેવાનું ન જ હોય. ૧૯૨૯માં જ્યારે પ્રથમવાર પ્રગટ થયો ત્યારે કુલસચિવશ્રી રાજેન્દ્રભાઈ ખીમાણીનું નિવેદન ડૉ. નિરંજનાબેન તેમાં જોડણી જ આપવામાં આવી હતી અર્થ નહીં, ત્યારબાદ વોરાની પૂર્વભૂમિકા, જોડણીના નિયમો, ગાંધીજીના આશીર્વાદ, ૧૯૩૧થી અર્થ સાથે “સાર્થ જોડણીકોશ' પ્રગટ થયો) જોડણીકોશ વિશેના ચિંતનમૂલક અવતરણો, શ્રી કાલેલકર, શ્રી મગનભાઈ દેસાઈ, શ્રી રામલાલ પરીખ, શ્રી સુદર્શન આયંગારના
(પ્રમુખઃ રાષ્ટ્રીય એકતા કેન્દ્ર)
શ્રધ્ધાંજલિ શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘના કમિટી સભ્ય શ્રી ચંદ્યાલ ફ્રેમવાળાના ધર્મપત્ની શ્રીમતિ ચંચળબેન ચંદુલાલ ફ્રેમવાળાના દુઃખદ અવસાનથી અમો સૌ સંઘના કમિટી સભ્ય દુઃખની લાગણી અનુભવીએ છીએ. આ દુઃખના સમયે અમો આપ સર્વે પરિવારની સાથે છીએ. પ્રભુ તેમના આત્માને પરમશાંતી આપે.
હાલમાં કમલા મિલ કંપાઉન્ડમાં લાગેલ આગમાં, લેક્ષ કેનિયા પરિવારમાંથી તેમના પત્ની પ્રેમીલા લેક્ષ કેનિયા અને અન્ય બે યુવા ધૈર્ય અને વિશ્વા મૃત્યુ પામેલ છે. ધૈર્ય અને વિશ્વાએ આગમાં ફસાયેલા લોકોને બહાર કાઢવામાં ખૂબજ મદદ કરી હતી. અને હાલમાં અમેરિકાથી ભારત આવ્યા હતા. લેક્ષ કેનિયા પ્રબુદ્ધ જીવન પરિવારના અંતરંગ સભ્ય રહ્યા છે અને સમયાંતરે પ્રબુદ્ધ જીવનને આર્થિક સહાય કરતાં રહે છે. આ વિપદ દુઃખના સમયે પ્રબુદ્ધ જીવન પરિવાર આપની સાથે છે અને પ્રભુને પ્રાર્થના કરીએ છીએ કે સદ્ગતના આત્માને શાંતિ પ્રાપ્ત થાય.
તંત્રીશ્રી
એને નમું નમું જેનાથી આ જંતર મારું રણઝણ,
એને નમું નમું ! જેનાથી આ અંતર મારું ઝળહળ,
એને નમું નમું ! પારિજાતથી છાબ રાતની ભરું ભરું, ઉષાને કર કમળ સ્વચ્છ સૌ ધરું ધરું. પતંગિયાની જેમ હવે ઉન્મુક્ત મને
| ફૂલ સમો થઈ ફરું, બધાંને ગમું ગયું ! અંધકારને ઘેર દિવાળી કરું કરું, હોય અમાસી કેર, બધાયે હયું હરે, આંખે આંજી આસમાન, પંખાળો થઈ
| ઊંચે ઊંચે ટહુકાને પથ ભથું ભમ્ ! સાત રંગના સૂર શબ્દમાં ભરું ભરું! અનહદનું લઈ નૂર માનસે તરું કરું, અકળ સકળની સઘન ગહન લયલ્હર મહીં સૌની સાથે, સૌનો થઈને રમું રમું !
| - ચંદ્રકાન્ત શેઠ સૌજન્ય : “હદમાં અનહદ’ પુસ્તકમાંથી
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીતુળ

Page #16

ઉપનિષદમાં વસુધાનકોશવિધા
ડૉ. નરેશ વેદ આ વિદ્યા “તૈત્તિરીય’ અને ‘બૃહદારણ્યક ઉપનિષદોમાં બનાવી શકતું નથી, તેમ એકલું શરીર (દેહ અને ઈન્દ્રિયો) સમજાવવામાં આવી છે. ‘તૈત્તિરીય ઉપનિષદની બીજી વલ્લીનું આત્મચેતના વિના પણ કંઈ કરી શકતું નથી. શરીર જો આત્માને નામ છે; બ્રહ્માનંદવલ્લી. એમાં કુલ નવ અનુવાક છે. તે પૈકી પહેલા (ચેતનાને) ધારણ કરેલ હોય તો જ કાર્ય કરી શકે છે, એ વાત અનુવાકમાં ભૌતિક સૃષ્ટિનું વર્ણન કરતા બધા પંચભૂતોની રચના બાલાકિ અને અજાતશત્રુના મતોનો સમન્વય કરીને સમજાવી છે. અને તે પછી તેમાંથી થયેલ વૃક્ષ, વનસ્પતિ અને અસરક્ષ દ્વારા આ કારણે જ ઉપનિષદ અષ્ટા જુદા જુદા ઋષિઓ એ મનુષ્યનો જન્મ કેવી રીતે થાય છે, તે સમજાવ્યું છે. અન્નથી ઉત્પન્ન શરીરનેઆત્મખ્વી, સન્મૂલક, સત્તપ્રતિષ્ઠા, સઆયાતન - એવાં થનારો રસ ક્રમશ: જીવશરીરની રચના કેવી રીતે કરે છે તે વાત નામો આપીને ઓળખાવ્યું છે. કહી છે. આ શરીર જીવ (આત્મા)ને રહેવાનું એક સ્થાન છે, તે પ્રથમ અધ્યાયમાં આટલી વાત સમજાવ્યા પછી બીજા સ્પષ્ટ કરી, બીજા અનુવાકમાં જીવનને માટે અન્નનો મહિમા દર્શાવી અધ્યાયમાં આ ઉપનિષદના અષ્ટાએ મનુષ્ય શરીરને સમજાવવા શરીરમાં રહેલા અન્નમય કોશની વાત કરી, પછી ત્રીજા - ચોથા કેટલાંક રૂપકો યોજી વાત આગળ વધારી છે. આ વાત એમાં અને પાંચમાં અનુવાકમાં પ્રાણમય, મનોમય, વિજ્ઞાનમય અને પ્રયોજેલાં રૂપકો અને પ્રતિકોને ખોલવાથી સ્પષ્ટ થાય તેમ છે. આનંદમય કોશની રચના સમજાવી છે. શરીરની અંદર એકની અંદર તેથી પહેલાં આપણે એ જે ભાષાશૈલીમાં રજૂ કરી છે, તે તેના એક એમ જે સારો રહેલાં છે તે સમજાવ્યું છે. અને એ કારણથી મૂળરૂપમાં જોઈએ, અને પછી એને આજની ભાષામાં સમજવાની શરીરને “વસુધાનકોશ' (સ્તરો/શક્તિઓને ધારણ કરતો કોશ) મથામણ કરીએ. કહીને ઓળખાવ્યું હતું. ત્યારબાદ છઠ્ઠા અનુવાકમાં જે કોઈ આધાન, પ્રત્યાધાન, પૂણા (ખૂટા) અને દામ આનંદમયકોશથી ઉપર પણ એક સ્તર છે તેને સ્પષ્ટ કરતા તેને (બાંધવાની દોરી)ની સાથે, આ પ્રાણતત્ત્વ રૂપ શિશુને જાણનાર રસકોશ' તરીકે સમજાવ્યું છે. આ રસ પ્રાપ્ત કરવાથી જ મનુષ્યને છે, એ દ્વેષ કરનારા સાત ભ્રાતૃવ્યો (સાત વિરોધીઓ એટલે કે આનંદ મળે છે. કારણ કે આ “રસ” જ બ્રહ્મનું સ્વરૂપ છે તે સ્પષ્ટ પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયો, મન અને બુદ્ધિ) ને રોકવા સમર્થ બને છે. મધ્યમાં કરી, જે મનુષ્ય આ રસનો સ્વાદ ચાખી લે છે તે બ્રહ્મ (આત્મા રહેલ અથવા મધ્યમ પ્રાણ જ શિશુરૂપ છે, એનું આ શરીર અધિષ્ઠાન પરમાત્મા)ને જાણી લે છે, પછી એવી વ્યક્તિને એછી નીચેનો કોઈ છે. આ શિશુનું માથું જ પ્રત્યાધાન (આશ્રયસ્થાન) છે, પ્રાણતત્ત્વ લૌકિક સાંસારિક રસ આસ્વાદ જણાતો નથી, એ વાત વિસ્તારથી ધૃણા (ખૂટા) છે અને અન્ન એની રસી છે. સમજાવી છે.
આ પ્રાણની સાત સહાયિકારૂપ અક્ષિતિયો (ક્ષીણ ન થનારી) ત્યારબાદ “બૃહદારણ્યક' ઉપનિષદ બીજા અધ્યાયના પહેલા છે. એ સાત અક્ષિતિઓ છેઃ નેત્રોમાં રહેલી લાલ રેખાઓ, નેત્રોમાં અધ્યાયમાં બાલાકિ ગાર્ગ્યુ અને રાજા અજાતશત્રુ જેવા બે રહેલું જળ, કનીનિકા (આંખની કીકીઓ), એમાં રહેલો શ્યામ અને આત્મજ્ઞાનીઓ વચ્ચેના અલગ અલગ મંતવ્યો ધરાવતા વાર્તાલાપો શ્વેત રંગ, નીચેની પાંપણ અને ઉપરની પાંપણ, નેત્રોની લાલ દ્વારા ફરી આ વાત આગળ વધારી છે. એ વાર્તાલાપમાં જે વાત રેખાઓ રુદ્રશક્તિ એટલે કે વિદ્યુતનું પ્રતીક છે. નેત્રોમાં રહેલું સ્પષ્ટ થાય છે કે તે એ કે એક જડ પુરુષ અને બીજો જણ પ્રકૃત્તિ જળ પર્જન્યશક્તિનું પ્રતીક છે, કનીનિકા આંખની પૂતળિયો છે, તત્ત્વ વડે પોતપોતાની વાત પ્રમાણિત કરવા મથે છે. બંને એ આદિત્યશક્તિનું પ્રતીક છે, એમાં રહેલી કાળાશ અગ્નિશક્તિનું વ્યક્તિઓમાંથી બાલાકિની દૃષ્ટિ વ્યષ્ટિ અને સમષ્ટિના તત્ત્વોના પ્રતીક છે, શ્વેતભાગ ઈન્દ્રશક્તિનું પ્રતીક છે. નીચેની પલક બ્રહમ (મૂળ તત્ત્વ)ને જોનારી હતી, જ્યારે રાજા અજાતશત્રુની દૃષ્ટિ પૃથ્વીશક્તિનું પ્રતીક છે અને ઉપરની પલક યુલોકનું પ્રતીક છે. વ્યષ્ટિ/સમષ્ટિમાં રહેલા સત્ત્વો/તત્ત્વોમાં રહેલા ભૌતિક તત્ત્વો કે પ્રથમ શ્લોકમાં શરીરની, બીજા શ્લોકમાં આંખની વાત કર્યા ગુણધર્મોને જોનારી હતી. તેથી બંને વચ્ચે મતભેદ દેખાય છે. પરંતુ પછી હવે ઋષિ મનુષ્યના શરીરમાં રહેલ મસ્તકની વાત સમજાવતા બેમાંથી એકેયની વાત મોટી ન હતી. કેમકે એક જણ મૂળ તત્ત્વ આ રીતે વાત કરે છે. મનુષ્ય શરીરમાં જે મસ્તક છે તે ઊંધા રાખેલા (દહી ઉર્ફે આત્મા)ની વાત રજૂ કરતું હતું. જ્યારે બીજું એ મૂળ “ચમસ્” (ઘડા) જેવું છે. તેનું તળિયું ઉપરની તરફ અને મુખ નીચેની તત્ત્વની વિશેષ શક્તિ (દહ ઉર્ફે શરીર)ની વાત રજૂ કરતું હતું. તરફ છે. એમાં જુદા જુદા પ્રકારની શક્તિઓ સમાયેલી છે. આ બંનેની વાતમાં તથ્ય હતું, પણ પૂર્ણ સત્ય ન હતું. કેમકે એકલું “ચમસ્'ને કિનારે સાત ઋષિઓ નિવાસ કરે છે તથા અષ્ટમવાણી બ્રહ્મતત્ત્વ (એટલે કે એની ચેતના) મનુષ્યને જાગૃત અને સક્રિય પણ નિવાસ કરે છે.
પ્રબુદ્ધ જીતુળ
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮

Page #17

એક વા.
જેમકે મનુષ્યના બે કાન તે ગૌતમ અને ભારલા જ ઋષિ છે. એટલે તો આપણે આંખના દેવ, કાનના દેવ વગેરે કહીને બે નેત્રો તે વિશ્વામિત્ર અને જગદગ્નિ ઋષિ છે. નાકના બે છિત્રો ઓળખાવીએ છીએ. જે ઈન્દ્રિય કામ આપતી બંધ થાય ત્યારે આપણે તે વસિષ્ઠ અને કશ્યપ ઋષિ છે. અને તેની વાણી તે અત્રિઋષિ છે. કહીએ છીએ. આંખના દેવ રૂક્યા, કાનના દેવ રૂઠ્યા.
આ રીતે ઋષિએ શરીરને સમજાવવા આવી રૂપકો અને આ સાતે પ્રાણોમાં સાત ‘અક્ષિતિ' એટલે કે અક્ષય શક્તિઓ પ્રતીકોથી ભરેલી ભાષાનો ઉપયોગ કર્યો છે. મનુષ્ય શરીરમાં સાત છે. એ શક્તિઓ એટલે જોવાની, સાંભળવાની, સુંઘવાની, સમુદ્રો, સાત પ્રાણકેન્દ્રો, સાત ઋષિઓ, સાત અગ્નિઓ, સાત સ્પર્શવાની, સ્વાદ લેવાની, ઈચ્છા કરવાની અને ક્રિયા કરવાની. અક્ષયશક્તિઓ અને સાત ધાતુઓની વાત કરી છે. કહેવાનો આ શક્તિઓ જ્યાં સુધી શરીરમાં પ્રાણ, અને ચૈતન્ય રહે છે ત્યાં મતલબ એ છે કે શરીર એ વસુધાનકોશ છે. વસુ (રત્નો)ને રાખવા સુધી સદેવ જીવંત રહે છે. તેઓ આપણા શરીરના જન્મથી માંડી માટે જેમ મંજૂષા હોય છે, તેમ પ્રાણો અને દેવોને રાખવા માટે શરીરના મૃત્યુ સુધી પ્રાણસ્પંદનના કાર્યમાં સક્રિય રહે છે. શરીર એ આવો કોશ છે. એમાં જ બધા પ્રાણ, બધા દેવો, બધા જેમ બ્રહ્માંડમાં તેમ આપણા શરીરમાં પણ બે મોટા સમુદ્રો લોક, બધી વ્યાકૃતિઓ, અને બધા વેદો છે. આપણે જરા વિગતે છે: એક છે પ્રાણસમુદ્ર અને બીજો છે મનઃસમુદ્ર. વાયુની એક સ્વલ્પ જોઈએ.
પ્રમાણની લહેરી એ પ્રાણ છે. જીવનશક્તિનું મુખ્ય લક્ષણ આ આપણા શરીરના બે ભાગ હોય છેઃ એક ધડ અને બીજું માથું. પ્રાણશક્તિ છે. આ પ્રાણ જ ઈન્દ્રિયોને ચલાવે છે. મૂળ પ્રાણશક્તિ આમાંથી અહીં માથાની વાત કરવામાં આવી છે. આપણા શરીરમાં એક છે; પરંતુ શરીરનાં બીજાં અનેક સ્થાનોમાં વહેંચાવાને લીધે જે માથું છે તે ઊંધા મૂકેલા ઘડા જેવું છે. તેનું તળિયું ઉપરની તરફ એ એક પ્રાણશક્તિ અનેક પ્રકારની થઈ જાય છે. આ પ્રાણ એ એક અને મુખ નીચેની તરફ છે. આ માથામાં ઈશ્વરે પ્રાણોના સાત પ્રકારનું સ્પંદન, ક્રિયા કે ગતિ છે. વાયુની એ લહેરીનું શરીરમાં કેન્દ્રો બનાવ્યાં છે. એ છે : બે કાન, બે આંખો, બે નસકોરાં અને આગમન અને ગમન, એનો સંકોચ, વિકાસ કે નિરોધ એના વડે
જ જીવન જીવાય છે. મન, પ્રાણ, ચક્ષુ, શ્રત અને વાણીના નામે પ્રત્યેક વ્યક્તિના ચહેરા ઉપર આ સાત જ્ઞાનેન્દ્રિયો છે. સ્પષ્ટ પણ એ ઓળખાય છે. એના વડે શરીરની જુદી જુદી ગ્રંથિઓમાંથી કરીને કહીએ તો શ્રવણેન્દ્રિય, દર્શનેન્દ્રિય, સ્વાદેન્દ્રિય, શ્વસનેન્દ્રિય. જુદા જુદા રસાયણો સ્ત્રવે છે. જેમના સ્ત્રવવાને કારણે આપણું આ બધી ઈન્દ્રિયોનાં સંજ્ઞાકેન્દ્રો (જ્ઞાનગ્રહણના સ્થાનો) આપણા શરીર અને અંગઉપાંગો યથાયોગ્ય કાર્ય કરે છે અને જેમના સુકાઈ મસ્તિષ્ક (મગજ)માં છે. ઈન્દ્રિયો તો જગતનાં તત્ત્વો, સત્ત્વો, જવાને કારણે આપણા અંગઉપાંગો બીનઉપયોગી બનતા જાય પદાર્થો, ઘટનાઓ, બનાવો અને ક્રિયાઓનો અનુભવ કરે છે. પરંતુ છે. આપણા શરીરમાં ચાલતી શ્વસનક્રિયા, રૂધિરાભિસરણની ક્રિયા, એ બધાનું જ્ઞાનમાં રૂપાન્તર તો મગજમાં થાય છે. ઈન્દ્રિયો અનુભવ ચયાપચયની ક્રિયા અને ઉત્સર્ગની ક્રિયા એના વડે જ થાય છે. જ્યારે પ્રાપ્ત કરવાનું માધ્યમ છે. એ માત્ર વાહક છે. એ ઈન્દ્રિયોને પ્રાપ્ત મનસમુદ્ર વડે સંવેદનની ક્રિયા, ચિંતન-મનન અને નિદિધ્યાસન કરેલા અનુભવનું જ્ઞાનમાં રૂપાંતર કરી આપવાનું કામ મસ્તિષ્કમાં (ધ્યાન)ની ક્રિયા થાય છે. ઈન્દ્રિયો સાથે ગતિ કરતી ચેતનાશક્તિના થાય છે. અને એ શરીરની અંદર રહેલી આત્મચેતના દ્વારા થાય છે. આધારને મન કહેવામાં આવે છે. તો વિરાટની સાથે સૂક્ષ્મ અનુભવ
અહીં ઋષિએ મધ્યપ્રાણને શિશુ અથવા કુમાર કહીને કરનારી મનોમય શક્તિને વિજ્ઞાન (બુદ્ધિ) કહેવામાં આવે છે. મન ઓળખાવ્યો છે. તેમાં આ સાતેય પ્રાણ મળેલા છે. આ શરીર એ મનુષ્યને વ્યક્તિ અને વિષયો તરફ અને બુદ્ધિ સમષ્ટિ અને ભૌતિક આ પ્રાણનું જ ઘર છે. આ પ્રાણ જ શરીરની ઈમારતને ટકાવનાર પદાર્થો તરફ પ્રવૃત્તિમાં દોરે છે. એવા જ બીજા બે સમુદ્રો છેઃ ચિત્ત સ્તંભ છે. આ સાતે પ્રાણોનું મંથન થઈને તેનો રસ અથવા શ્રી અને અહં. ચિત્ત ચૈતન્યનું સ્થૂળ રૂપ છે. એમાં અનેક વૃત્તિઓ (કામ, મસ્તકના કોશોમાં જાય છે. આથી એ રસ કે શ્રીનું આશ્રયસ્થાન ક્રોધ, લોભ, મોહ, મદ, મત્સર, હિંસા વગેરે)ના લોઢના લોઢ હોવાને લીધે માથાને “શિર' કહેવામાં આવે છે. પોતાની વાત રજૂ ઉછળતા રહે છે. જ્યારે અહમાં માન, સન્માન, અભિમાન, દંભ, કરવાની ઋષિની એ સમયની ભાષાતરાહ છે. આજની ભાષામાં ડોળ, આડંબર, તુમાખી, ઉચ્છંખલતાના વિચીવિવર્તી ઉભરાતા કહીએ તો જગત અને જીવનના અનુભવો આપણી જ્ઞાનેન્દ્રિયો રહે છે. શરીર ક્ષીરસાગર છે અને ઈન્દ્રિયો કામનાઓનો પારાવાર દ્વારા આપણે ગ્રહણ કરીએ છીએ, પરંતુ એ અનુભવના ગમતા કે છે. આમ, પ્રાણ, મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત, અહં, શરીર અને ઈન્દ્રિયો અણગમતા, સારા કે નરસા સંવેદનનું જ્ઞાન મગજની અંદર જેવા સાત સમુદ્રો શરીરમાં છે. આત્મચેતન્ય દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે.
શરીરનો સાત અગ્નિનો સાથે પણ સંબંધ છે. એ છે: આપણા શરીરમાં જેમ પ્રાણ છે, તેમ દેવો પણ છે. આ દેવો જઠરાગ્નિ, કામાગ્નિ, ક્રોધાગ્નિ, વિરહાગ્નિ, શોકાગ્નિ, પ્રાણાગ્નિ એટલે આ જ્ઞાનેન્દ્રિયો. આ જ્ઞાનેન્દ્રિયો આપણને જ્ઞાનગ્રહણ માટે અને જ્ઞાનાગ્નિ. મનુષ્ય જીવનમાં આ સાતેય અગ્નિઓ સક્ષમ બનાવે છે માટે એનો દેવો કહ્યા છે. લોકિક વ્યવહારમાં પોતપોતાનો કાર્યદોર સંભાળે છે. તેથી જ મનુષ્ય ક્ષુધાતુર,
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૭

Page #18

કામાતુર, ક્રોધાતુર, વિરહી અને શોકસંતપ્ત, યોગી કે મોક્ષાતુર અભિમુખ થવાની, એ ધરોહરના ઉત્પનની. આપણી વિદ્યાપીઠો બને છે.
અને સંશોધન સંસ્થાઓમાં અધ્યયન - સંશોધનલક્ષી આછીપાતળી - શરીરમાં ચાલતી જળ, અગ્નિ અને વાયુની પ્રક્રિયાને પરિણામે પ્રવૃત્તિ તો ચાલતી રહે છે, પણ એની દિશા પશ્ચિમાભિમુખી છે. માણસ જે અન્નજળનું આદાન કરે છે એમાંથી એના શરીરમાં સાત યુરોપ - અમેરિકા જેવા ખંડોના દેશોમાં જે કાંઈ વિચારાયું, શોધાયું ધાતુઓ નિપજે છે. એ સાત ધાતુઓ એટલે - રસ, રક્ત, શુક્ર, અને લખાયું છે એના તરફ આપણા અધ્યેતાઓ અને શોધાર્થીઓની મેદ, માંસ, અસ્થિ અને મજ્જા. આજની ભાષામાં કહીએ તો નજર વિશેષ રહે છે. એમાં ખોટું કશું નથી. પણ એમાં આપણી chemicals(રસ), blood(૨), semen(શુક્ર), fat(મેદ), એકમાર્ગી આંશિક અને ખંડિત દૃષ્ટિ છે. આપણે પૂર્વ અને પશ્ચિમ flesh(માંસ), bone(અસ્થિ) અને bone marrow(મજ્જા). એમ જગતના બંને ગોળાર્ધામાં જે કાંઈ કાર્ય થયું છે અને સમાન
જોઈ શકાશે કે ઋષિઓએ આ વિદ્યા દ્વારા આપણા શરીરની દૃષ્ટિએ નિહાળવાની અને સમજવાની જરૂર છે. આ લેખમાળા એ આંતરિક રચના અને એના અંગઉપાંગોની કાર્યપ્રક્રિયા વિશે દિશામાં અધ્યેતાઓનું ધ્યાન દોરવાની એક ચેષ્ટારૂપ છે. ઝીણવટપૂર્વક માર્ગદર્શન આપ્યું છે. અલબત્ત, એમની ભાષા એમના કાળની છે અને એમની વાત રજૂ કરવાની રીત પણ એમના કાળની છે. આજે આપણું સંસ્કૃત ભાષાનું જ્ઞાન રહ્યું નથી, શાસ્ત્રગ્રંથોનું
કદમ્બ બંગલો, ૩૫, પ્રોફેસર્સ સોસાયટી, ગહન અધ્યયન કરી, સંશોધન વૃત્તિથી એમાં છાનબીન અને પૃચ્છા
મોટા બજાર, વલ્લભ વિદ્યાનગર (૩૮૮૧૨૦). કરવાની આપણી વૃત્તિ રહી નથી, તેથી આપણે આપણા આ
ફોન નં.: ૦૨૬૯૨-૨૩૩૭૫૦, જ્ઞાનવારસાથી વંચિત રહી ગયા છીએ. જરૂર છે એ વારસા તરફ
સેલનં.: ૦૯૭૨૭૩૩૩૦૦૦, ૦૯૮૨૫૧૦૦૦૩૩.
- આપણી પ્રત્યેક ક્ષણ હોવી જોઈએ ધન્ય ક્ષણ આજે તો એવી પરિસ્થિતિ છે કે કરોડો લોકોને સરખી રીતે રહેવા માટે એક રૂમ પણ મળતી નથી, ત્યાં પૂજાપાઠ માટેની કે લખવા-વાંચવા માટેની અલગ અલગ રૂમો હોય એમ જણાવતાંયે કલમ ક્ષોભ કે ખચકાટ અનુભવે છે. આમ છતાં ભાવના કે આદર્શને ખ્યાલમાં રાખીને જો જણાવવાનું હોય તો જરૂર જણાવવું જોઈએ કે એ ઘર ઘર નથી, જેમાં પૂજાની ઓરડી ને ગ્રંથાલયની ઓરડી ન હોય. ઘરમાં રસોડાનું મહત્ત્વ છે તો પૂજાની ઓરડીનુંયે મહત્ત્વ છે જ. બંનેય વિના તન-મનનું સ્વાસ્થ – એમનું આરોગ્ય ન જ જળવાય. - પૂજાની ઓરડીમાં સવારે આમતેમ થોડો સમય વિતાવ્યો એટલે ભગવાનનું કામ થઈ ગયું, ધર્મનું પાલન થઈ ગયું – એમ સમજવું એ ભોળપણ છે. જેમ જીવનભર આપણો શ્વાસોચ્છવાસ ચાલતો રહે છે એમ જ આપણા થકી ધર્મનું કામકાજ નિરંતર ચાલતું જ રહેવું જોઈએ. ધર્મ કંઈ ખંડ સમયના વ્યવસાય (‘પાર્ટટાઈમ જૉબ') જેવો વિષય નથી. પ્રત્યેક ક્ષણે, પ્રત્યેક શ્વાસે આપણે જે કંઈ કર્મ કરીએ તેની સાથે ધર્મનો પ્રાસ બરોબર બંધાવો જોઈએ. આપણું પ્રત્યેક કર્મ ધર્મની સુવાસથી ફોરતું હોય એ જ આપણી ઉત્તમાવસ્થા. આપણે ખોટું વિચારીએ નહીં, ખોટું કરીએ નહીં ને ખોટું બોલીએ નહીં તો આપણા થકી ધર્મ જ પળાય છે એમ માનવું રહ્યું. - ગાંધીજીને પ્રિય પેલાં ચીની ત્રણ વાંદરાં બૂરું જોવાનું, સાંભળવાનું ને બોલવાનું ટાળે છે. એ રીતે આપણું આચરણ હોય તો એ સદાચરણ કે ધર્માચરણ જ છે. આપણો સ્વાર્થ (સ્વ : અર્થ) પરમાર્થ કોટિનો બનવો જોઈએ. એ રીતે સૌના ભલામાં જ આપણું હોય ભલું. સૌની ખુશીમાં આપણી હોય ખુશી. એવું કશું આપણાથી ન થાય, જેનાથી અન્યને કે આપણને હાનિ થાય. ધર્મપાલન સાચા સુખ માટે, સાચી શાન્તિ માટે હોય. ધર્મ કંઈ ટીલા ટપકાં નથી; તીર્થોની આંધળી રઝળપાટ નથી; ધર્મ કંઈ નાવણિયામાં કે ચોખલિયા મરજાદીના ચોકામાં પુરાઈને રહેતો નથી; ધર્મ કંઈ જડ કર્મકાંડ નથી; ધર્મ તો છે અંદરની જાગૃતિમાં, આપણી અંદરના ઉઘાડમાં ને ખિલાવમાં. જે વિચારવાથી, આચરવાથી કે બોલવાથી આપણી અંદરનાં તાળાં ઊઘડતાં લાગે, આપણા દિલમાં દીવો થાય, આપણું બંધિયારપણું ને સંકુચિતપણું ખરતું લાગે, આપણામાં ‘જવનિકાનું છેદન અને વિશુદ્ધિનું શોધન” (ગોવર્ધનરામ) થતું આપણને જણાય; આપણી સ્કૂર્તિ ને શાંતિની માત્રામાં વધારો થતો અનુભવાય એ જ આપણા માટે ધર્મ. આવો ધર્મ એ જ આપણું કર્તવ્ય. આવા ધર્મના પાલનમાં જ મનુષ્ય તરીકેનું આપણું તેજ - આપણું દેવત પ્રકટતું પમાય. પશુતામાંથી છૂટતાં છૂટતાં મનુષ્યતા પ્રતિની યાત્રા પણ આવા ધર્મપાલનથી સધાતી જણાય. ધર્મના બાહ્ય કલેવર કે ઠઠારાને નહીં વળગતાં એનાં મૂળને આપણે વળગીએ અને આપણા જીવતરની એકેએક ક્ષણ પાપની ક્ષણ ન બનતાં પુણ્યની ક્ષણ - ધન્ય ક્ષણ કેમ બને તેના માટેની કોશિશમાં લાગ્યા રહીએ. આવો ધર્મ જ આપણને રક્ષી શકે અને એ જ આ પ્રકૃતિ-સૃષ્ટિનું ખરું એશ્વર્ય આપણને બક્ષી શકે. “મોટા માણસ” થવાની માયામાં ન અટવાતાં, ભગવાનના માણસ' થવાની – ભગવાનનું કામ કરવાની લાયકાત કેળવીએ, ભગવાનની અપેક્ષિત જવાબદારી પ્રામાણિકપણે અદા કરવાની મથામણમાં લાગેલા રહીએ તો એમાં આપણા હોવાથવાની સાર્થકતાનો આસ્લાદક અનુભવ થઈને રહેશે જ એમ આપણે વિશ્વાસપૂર્વક કહી શકીએ.
ચંદ્રકાન્ત શેઠ આપણું અત્તર, આપણી સુવાસ’ પુસ્તકમાંથી
પ્રબુદ્ધ જીવન
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮

Page #19

ભુતાન પ્રવાસના સંસ્મરણો : ૪
કિશોરસિંહ સોલંકી ૬. પરંપરાગત કલા-કૌશલ
ઝોરીંગ યુસુમ એટલે ‘પરંપરાગત કલા કૌશલ્ય” એવો થાય છે. મેમોરિયલ ચૉરટનથી નીકળીને સીધા જ જવાનું હતું. ઝોરીંગ એમાં ૧૩ જેટલા પરંપરાગત કૌશલ્યની જાળવણી અને સંવર્ધન ચુસુમ, ફૉક હેરીટેઝ અને નેશનલ લાયબ્રેરી!
જોવા મળે છે. ભુતાનની બહુમૂલ્ય સંસ્કૃતિને પરંપરાઓની ભુતાનમાં વોન્ગ ચુ અથવા થિકુ ચુ તરીકે ઓળખાતી નદીનું સાચવણી અને વિદ્યાર્થીઓને એ કલાના બધા સ્વરૂપનું જ્ઞાન મૂળ નામ રેઈડેક (Raidak chu) ચુ છે. શહેરની ભૂગોળને અનુરૂપ આપવાનો હેતુ છે. મુખ્ય રસ્તાઓ પહોળા, ઉત્તર-દક્ષિણ દિશા તરફના અને નદીને અમે ગયા ત્યારે કેટલાક વિદ્યાર્થીઓ બહાર ફરતા આનંદ કરતા સમાંતર આવેલા છે. સૌથી મુખ્ય રસ્તો એ નોર્ઝન લામ (રોડ) હતા. છોકરીઓ પણ સતત હસતી જ જોવા મળે. જુદા જુદા રૂમમાં ગણાય છે. નાના નાના રસ્તાઓ પર્વતના ઢોળાવ પર રહેણાંક જુદી જુદી કલા શીખવવામાં આવતી હતી. એમાં બે પ્રકારના પ્રોગ્રામ વિસ્તાર તરફ જતા બનાવાયા છે. વોન્ગ ચુ તરફ જતા રસ્તાઓમાં હતા. (૧) રેગ્યુલર અને (૨) વિશિષ્ટ જરૂરિયાતને અનુલક્ષીને. સારી ફૂટપાથ પણ બનાવેલ છે.
આ કલા કૌશલ્યના શિક્ષણ ઉપરાંત ગણિત અને અંગ્રેજી પણ થિમ્ફના ઊંચા-નીચા ઢોળાવો પરથી પસાર થતા ખીણના ફરજિયાત ભણાવાય છે. દૃશ્યોને માણવાનો લહાવો લીધો. અમારી ગાડી આવીને એક ચિત્રકામ એ મુખ્ય વિષય છે. અમે એક રૂમમાં ગયા તો દરવાજા આગળ ઊભી રહી. તે હતું લોક વારસાનું સંગ્રહાલય! વિદ્યાર્થીઓને એક શિક્ષક ચિત્રકામ શીખવતા હતા. પોતે પણ અમે ઉતરીને ટિકિટ લીધી. જેને જોવાની ઈચ્છા હતી તે આવ્યા. ચિત્ર બનાવતા હતા. એમના વર્ગમાં દસ વિદ્યાર્થી હતા. બધા જ બીજા તો નીચેની બાજુએ આવેલી દુકાનમાં આંટા મારવા લાગ્યા. વિદ્યાર્થીઓ પોતાના કામમાં મસ્ત હતા. આપણને જોઈને કામ
આ કાવાજાનૂસા મ્યુઝીયમમાં સો વર્ષ જૂનું વિન્ટેજ ફર્નીચર બંધ કરે એવુ નહિ. આ સંસ્થા જોવા માટે પણ ટિકિટ તો ખરી જ. છે. તે ભુતાનના પારંપારિક લાકડાના ચૂલા ઉપર ફાર્મ હાઉસની ત્યાં ચિત્રકામ, લાકડા ઉપર કોતરણી, ભરતકામ અને વિશેષ કરીને હરોળમાં બાંધવામાં આવ્યું છે. અમે અંદર પ્રવેશ્યા તો સામે જ માટીમાંથી બુદ્ધની નાની નાની મૂર્તિઓ બનાવવામાં આવતી હતી. જૂના જમાનામાં ઘઉંમાંથી દારૂ કેવી રીતે બનાવવામાં આવતો હતો, વિદ્યાર્થીઓ હસતા - ગમ્મત કરતા પોતાનું કામ કરતા હતા. રોટલા કેવી રીતે ઘડવામાં આવતા હતા, દળવાની ઘંટી કેવી હતી. આ સંસ્થામાં પ્રવેશતા દરવાજાની એક બાજુ ‘મિશન' કંડારેલું એનું દર્શન થયું. બે બહેનોએ ઘઉંમાંથી બનાવેલો દારૂ બતાવ્યો, હતું : “આ સંસ્થા પરંપરાના હુન્નર કલા કૌશલ્યને પુનઃજાગૃત બે-ત્રણ બોટલ ભરેલી હતી. કોઈને ખરીદવી હોય તો તે વેચાણ કરવા અને જાળવી રાખવા માટે પ્રતિબદ્ધ છે. વર્તમાન સમયમાં જ માટે હતી. પણ અમે તો ગુજરાતી હતા.
- નવા સુધારા - વધારા કરવા પડે અને વૈશ્વિક માર્કેટની જરૂરિયાતને આ ત્રણ માળનું જૂનું ખખડધજ મકાન છે. નીચા નમીને અંદર ધ્યાનમાં લઈને જે આધુનિક સંશોધનો અપનાવવા પડે અને પ્રવેશ્ય પડ્યું. ચીકણી માટીની દીવાલો, લાકડાના દરવાજા, બારીઓ ગુણવત્તા જાળવી રાખવી પડે તેના માટે કટિબદ્ધ છે.' અને પથ્થરની બનેલી છત ! આપણે ત્યાં સો વર્ષ પહેલા જે મકાનો આ સંસ્થાનું વિઝન : “એક એવી સંસ્થાનું નિર્માણ કરવું કે જે હતા એવો જ માહોલ હતો. આપણા માટે એ બધુ નવુ નહોતું. પરંપરાગત હુન્નર અને કલા કૌશલ્યમાં માહેર કલાકારો તૈયાર કરે ખાસ તો ભુતાનના ગ્રામ્યજીવનને વધુ સારી રીતે દર્શાવવામાં કે જે ‘ગ્રોથ નેશનલ હેપીનેસ'ને અનુલક્ષીને સામાજિક અને આર્થિક આવ્યું છે.
વિકાસ સાધવાના પ્રયત્નો કરે. પરંપરાગત કલાઓનું જે વૈવિધ્ય એવું જ બીજુ મ્યુઝીયમ છે નેશનલ ટેક્ષટાઈલ, જેમાં ભુતાનની છે એને જાળવી રાખે અને વિશ્વ માર્કેટમાં પોતાની આગવી ઓળખ પારંપારિક સંસ્કૃતિના મોંઘા, વિશાળ પ્રમાણમાં વિવિધ ભુતાનીઝ ઊભી થાય.” વસ્ત્રો જોવા મળે છે. અહીં પુરુષોનો પહેરવેશ ઘો (Gho) અને મૂળ વાત એ છે કે, ભુતાનના સાંસ્કૃતિક વારસાને ઉત્તેજન સ્ત્રીઓનો કીરા (Kira) જોવા મળ્યા.
આપીને, લોકોના જીવનને સ્પર્શીને પરિવર્તન આણવું, અહીં ચારઆ બધામાં મને જે રસ હતો તે નેશનલ ઈન્સ્ટીટ્યૂટ ઑફ પાંચ અને છ વર્ષના કોર્સ ચાલે છે. વિશિષ્ટ જરૂરિયાતવાળા માટે ઝોરીંગ યુસુમ જોવાનો. આ સંસ્થા ભુતાનની કળા શિક્ષણનું કેન્દ્ર સાત દિવસનો તો વિદેશીઓ માટે દિવસના રોજના બે કલાક છે. ૧૯૭૧ માં એની સ્થાપના કરવામાં આવી. ભુતાનની ભાષામાં શીખવવામાં આવે છે. જેમાં ભીંત ચિત્રો, ઘરને રંગરોગાન કરવું,
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવળ
૧૯

Page #20

શિલ્પ-સ્થાપત્ય, દરજી કામ, ભરતકામ, લાકડા પર કોતરણી, છે. તિબેટીયન પદ્ધતિએ લખાયેલ પારંપારિક પુસ્તકો અને મહોરાં કોતરણી, ચાંદી-સોનાનું ઘડતર, લુહારી કામ શીખવવામાં ઐતિહાસિક હસ્તપ્રતો જે હાથ વડે બનાવેલા કાગળ ઉપર લખાયેલી આવે છે. આ સંસ્થામાં વિદ્યાર્થીઓ માટે હોસ્ટેલની સગવડ તો છે. તે બે સપાટ લાકડાના પાટિયા વચ્ચે બાંધીને અહીં સાચવવામાં ખરી જ. પણ વિદ્યાર્થીઓને ભણવાનો અને રહેવાનો બધો જ ખર્ચ આવી છે. ત્યાં છાપવાનું જૂનું મશીન, પુસ્તકો અને ધ્વજાસરકાર ઉઠાવે છે.
પતાકાઓ છાપવાના કામમાં લેવાતું તે છે. શ્રદ્ધાળુઓ અહીં ભુતાનની કલા અને શિલ્પકામ સંપૂર્ણપણે હિમાલય પ્રદેશની આવીને આ પવિત્ર પુસ્તકો માટે પણ પ્રાર્થના કરે છે. વળી, ઓળખ અને ઉત્સાહને રજૂ કરે છે; જેને Zorig chosumની કળા ભુતાનના વંદનીય અને પ્રખ્યાત લો કો જેવા કે, ઝાબુંગ, તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ સંસ્થાની બીજી પેટા સંસ્થાઓ નામગ્યાલ, પેમાલિન્ગા અને ગુરૂ રિપૉચેના ફોટાના દર્શન માટે પણ છે એમાં આ કલાઓ ઉપરાંત લોખંડના સાધનો બનાવવાં, છે. ત્યાં પુનાખા ડીઝોન્ગ અને ચૉરટનનું શિલ્પ પણ મૂકવામાં ધાતુકામ, બૂટ-ચંપલ તથા વાંસ ઉપર કોતરકામ અને તીરકામઠાં આવ્યું છે. આ લાયબ્રેરીની વિશિષ્ટતા એ છે કે વિશ્વનું સૌથી વધુ બનાવવામાં આવે છે.
વજનદાર પુસ્તક છે, જેનું વજન ૫૯ કિલો છે. જેનું નામ છે : આ સંસ્થામાં પ્રવેશતાંની સાથે જ એક મોટા ઓટલા ઉપર 'Bhutan Visual Odyssey Across the Last Himalayan એક વૃક્ષ બનાવેલું હતું. એની નીચે હાથી, હાથી ઉપર વાંદરો, Kingdom' વાંદરા ઉપર સસલુ, સસલા ઉપર પંખી બનાવેલાં હતાં અને કોઈપણ રાષ્ટ્રની સંસ્કૃતિ અને સંસ્કારને સાચવનાર ગ્રંથો જ ભુતાનમાં “જીવનવૃક્ષ' કહે છે. જેની નીચે બધાં જ પ્રાણીઓ- છે. એ ગ્રંથોનું જીવની જેમ જતન કરવું જોઈએ. અહીં પોતાની પંખીઓ આશરો લેતાં હોય છે. માણસે જીવમાત્રને પ્રેમ કરવાનો પરંપરાને ચુસ્ત રીતે સાચવનાર ભુતાનીઝ છે, એનો ખ્યાલ આવે છે. પશુ-પ્રાણી-પંખી કે વૃક્ષ વનરાજિ જે પ્રકૃતિનાં તત્ત્વો છે, એમની છે. આ જોયા પછી આપણને આપણી ન્યૂનતાનો ખ્યાલ આવતો સાથે સમન્વય સાધીને સુખનો આનંદ લેવાનો છે. સમગ્ર પ્રકૃતિ હોય છે. આનંદનો ઓડકાર ખાઈને નીકળ્યા. દુઃખ એ વાતનું હતું સાથે ઐક્ય સાધવાનું છે, એનો જ આપણે એક અંશ છીએ એવો કે અંદર ફોટા પાડી શકાતા નથી. તમે તમારી આંખોમાં એ બધું જ સંદેશો એમાંથી પમાય છે. કેટલાક વિદ્યાર્થીઓ એના ઉપર ભરી દો અને હૃદયની ધરતીમાં ધરબીને આગળ વધો. કલરકામ કરતા હતા. અમે જીવનવૃક્ષ નીચે વિદ્યાર્થીઓ સાથે ફોટા
બહાર તો અમારી શોધખોળ ચાલતી હતી. અમે મળી ગયા. પડાવીને મુખ્ય દરવાજાની બહાર નીકળ્યા તો સામે જ ભુતાનમાં
અમારે ભુતાનના રાષ્ટ્રીય પ્રાણી ટાકીન જોવા જવાનું હતું. બનતી વસ્તુઓ - કપડાંનો સ્ટોર હતો તે જોવા ગયાં...
પણ બે દિવસ પહેલાં જ ત્યાં આગ લાગેલી તેથી નહોતાં. ૨૫ મી ૭. રાષ્ટ્રીય પુસ્તકાલય
નવે. ૨૦૦૫ માં ટાકીનને ભુતાનના રાષ્ટ્રીય પ્રાણી તરીકે જાહેર મને અને આર.એમ.ને વધારે રસ હતો ત્યાંના રાષ્ટ્રીય કરવામાં આવ્યું હતું. તેનો યશ ૧૫ મી સદીમાં લામા ડૂક્યા કુનલેને પુસ્તકાલયને જોવામાં. અમે જ્યાં ઊભા હતા ત્યાંથી સહેજ ઢાળ જાય છે. એમણે સૌ પ્રથમ પ્રાણી સંગ્રહાલયનો વિચાર મૂકેલો. ઉતરીને ડાબી બાજુ વળીએ તો તરત જ લાયબ્રેરીનો દરવાજો આવે ભુતાનના રાજાની એવી માન્યતા હતી કે બુધિષ્ટ દેશમાં પ્રાણીઓ છે. ભુતાનીઝ કલા - કારીગરીવાળો દરવાજો વટાવ્યો! ત્યાં આગળ માટે કોઈ ચોક્કસ હદ નક્કી કરવી તે ધર્મ અને પર્યાવરણને યોગ્ય એક વિશાળ જગ્યામાં વચ્ચે લાયબ્રેરી બનાવેલી છે. પરંપરાગત નથી. તેથી તેમણે નાનું પ્રાણી સંગ્રહાલય બંધ કરાવેલું અને મંદિરની રચના મુજબ ૧૯૬૭ માં એની સ્થાપના કરવામાં આવેલી પ્રાણીઓને મુક્ત કરેલા. તેમ છતાં ટાકીન શહેરમાં જ રહીને છે. મકાનની એટલી સુંદર સજાવટ કરવામાં આવી છે કે તેને થિમ્ફના રસ્તા ઉપર પોતાના ખોરાક માટે રઝળતા હતા. આથી તે ભુતાનની સર્વોત્તમ શિલ્પકળા કહેવાય.
મુક્ત રહે તે રીતે એક પ્રતિબંધિત વિસ્તાર જાહેર કરવામાં આવેલો. અમે બહારથી એના ફોટા પાડ્યા. બરાબર મધ્યાહ્ન તપતો ડ્રીમટોન લેમ (રોડ) ઉપર આવેલી પોસ્ટ ઓફિસમાં પ્રખ્યાત હતો. એની આગળની બાજુએ થિકુ ચુનું ખળખળ વહેતું પાણી ટિકિટો અને કવરોનું વેચાણ થાય છે. ત્યાં શિડિ ટિકિટો બને છે. શાતાનો અનુભવ કરાવતું હતું. પુસ્તકાલયમાં ડીઝોન્ગખા અને નફાના હેતુથી જૂની ટિકિટો વેચાય છે. તમે પૈસા આપો તો તમારી તિબેટના ઘણાં પૌરાણિક પુસ્તકો છે. એનું આયોજન પણ અદ્ભુત ફોટાવાળી ટિકિટ પણ તૈયાર કરવામાં આવે. રીતે કરેલું છે. મુખ્ય આધ્યાત્મિક વિભાગ અને સંશોધન અંગેની સગવડતાઓ, એની સાચવણી પ્રોત્સાહક લાગી. આ લાયબ્રેરી
‘ઋત' ૪૩, તીર્થનગર, વિ૦૧, સોલા રોડ, ભુતાનના ધાર્મિક અને સાંસ્કૃતિક વારસાને સમર્પિત કરેલી છે.
ઘાટલોડીયા, અમદાવાદ - ૩૮૦૦૬૨. મકાનના નીચેના ભાગમાં ખૂબ મોંઘા પુસ્તકોનો સંગ્રહ કરેલો
મો. ૯૮૨૫૦૯૮૮૮૮
પ્રબુદ્ધ જીતુળ
જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮

Page #21

મા”
નટવરભાઈ દેસાઈ
‘મા’ વિશે ખૂબ લખાયેલ છે અને જેટલું લખીએ તેટલું ઓછું મારો નિર્ણય છે. આ સાંભળીને બાળકની જે સાચી માતા હતી છે. કારણ આ પાત્ર શબ્દાતિત છે એટલે તેનું પૂરેપુરુ શબ્દમાં વર્ણન તેણે તરત જ કોર્ટને કહ્યું કે હું મારો હક જતો કરું છું અને બાળક કરવું અશક્ય છે. દરેક મનુષ્યના જીવનમાં નાના-મોટા અનેક આ બહેનને આપી દો કારણ તેને બાળકના ટુકડા થાય તેને બદલે પ્રસંગો આવે અને ત્યારે મા ની ગેરહાજરી હોય તો તેની ખોટ તે જીવતું રહે અને ભલે બીજી સ્ત્રી પાસે જાય એટલે હું મારો હક હંમેશા લાગે. તમારી જાત સિવાય તમારા જીવને જે વિશેષ ચાહતું છોડી દઉં. જેનો દાવો ખોટો હતો એ સ્ત્રી મુંગી રહીને આ ચુકાદો હોય તો તેમાં મા નું સ્થાન હંમેશા પહેલું હોય છે.
સાંભળી લીધો. ન્યાયાધીશે ફેસલો આપ્યો કે બાળક સાચેસાચું “મા” અર્થાત્ જેનાં ઉદરમાં તમો નવ મહિના આળોટ્યા અને જેનું હતું તે સ્ત્રીને સોંપવું અને આ બીજી બહેનનો દાવો ખોટો વીર્યના બિંદુમાંથી માનવદેહે આકાર લીધો અને સ્ત્રીનું વાત્સલ્ય છે. આ દ્રષ્ટાંત ઉપરથી બાળક પ્રત્યેનો માતાનો જે સાચો ઝરણું ફૂટ્યું. કહેવાયું છે કે માતૃત્વ વિના સ્ત્રીનો અવતાર એળે વાત્સલ્યભાવ હતો તે દેખાઈ આવે છે. સ્ત્રી વાત્સલ્યના કારણે ગયો, કારણ તે સિવાય સ્ત્રીનું અસલ સ્વરૂપ જોવા મળતું નથી. બાળક જીવતું રહે તેવી ઈચ્છા કરી તે સમજવાનું છે. આનું નામ મા ના અલૌકિક વાત્સલ્યનાં અનેક દ્રષ્ટાંતો છે કે જેને કારણે આપણે “મા”. બાળકના જીવન માટે પોતાનો હક જતો કરે તે મા. કારણ સૌ ઉજળા છીએ. એક પાંચ-સાત વરસના બાળકની માતા ગુજરી કે તે બાળક સ્ત્રીનાં લોહી-માંસમાંથી ઊછરેલું હોય છે અને ગઈ અને બાળક મા વિનાનું થયું. તેના પિતાએ બીજા લગ્ન કર્યા જન્મતાની સાથે તે માતાનું ધાવણ બાળકે પીધુ હોય છે અને જેવો અને છોકરાને નવી મા મળી. થોડા વખત પછી કોઈએ છોકરાને બાળકનો જન્મ થાય એટલે સ્ત્રીના સ્તનમાં દૂધનું ઝરણું ફૂટે તેને પૂછ્યું કે તને તારી નવી મા કેવી લાગી છે? છોકરાનો જવાબ કારણે બાળકનો ઊછેર થાય. આ બધી અભુત ઘટના મા બને તે હતો કે “નવી મા સાચા બોલી છે અને જુની મા જુઠા બોલી હતી'. સ્ત્રી અનુભવે અને બાળકને જન્મ આપ્યા પછી તેનો ઊછેર, તેની આ સાંભળીને પુછવાવાળાને આશ્ચર્ય થયું અને છોકરો આવું કેમ કાળજી, એની માટેની અપેક્ષાઓ અને ચિંતાઓ જેટલી માને થાય કહે છે તે છોકરાને પૂછ્યું, છોકરાનો જવાબ હતો પહેલા હું તોફાન તેટલી અન્ય કોઈને થાય નહિ અને કદાચ બાળકના પિતાને પણ કરતો ત્યારે મને સજા કરવા મારી મા ખોટું બોલતી કે આખો ન થાય. અનેક વર્ષો પહેલા આદરણીય કવિ બોટાદકરે “મા” ને દિવસ મને ખાવા નહિં આપે. પરંતુ બે-ત્રણ કલાક પછી તે બોલેલું બદલે “જનની’ શબ્દ વાપરીને જે કાવ્ય લખ્યું છે તે વાચનારના ફરી જતી અને સામેથી બોલાવીને, પાસે બેસાડીને મને જમાડતી હૃદયને સ્પર્શી જાય તેવું હોવાને કારણે આપણે બધા એ કાવ્યા એટલે તે ખોટા બોલી હતી. તેની સામે નવી મા જ્યારે ગુસ્સે થાય હજુ ભૂલ્યા નથી. છે ત્યારે જમવાનું નહિ આપુ તેમ કહે છે અને તે પ્રમાણે એ જમવાનું “પ્રભુના એ પ્રેમતણી પૂતળી રે લોલ.' નથી આપતી. હું ગમે તેટલો ભુખ્યો થાઉં પણ એણે કહ્યા મુજબ તે વાક્યા હૃદયના ઊંડાણમાંથી પ્રગટ થયેલ છે અને મા છે તે એ જમવાનું આપતી જ નથી એટલે એ સાચા બોલી છે. આ દ્રષ્ટાંત પ્રેમની મૂર્તિ છે. અનેક અવગુણો ભરેલા બાળકનું સતત દુઃખ ઉપરથી જે માએ બાળકને જન્મ આપ્યો હોય, તેનો જે વાત્સલ્યભાવ હોવા છતાં મા તેનું કદી અહિત ઈચ્છતી નથી અને હંમેશા તેનાં હોય તે બીજી કોઈ સ્ત્રીમાં ન આવી શકે. મા ના વાત્સલ્યનું સચોટ હિતનું જ વિચારે છે અને કરે છે. તેને કહેવાય છે “મા'. દર્શન આ દ્રષ્ટાંત દ્વારા સમજી શકાય. એક વખતે ત્રણ-ચાર આ વાતો આજના યુગમાં ભુલાઈ ગયેલ છે અને સમાજ ખોટી મહિનાના બાળક માટે તેની મા હોવાનો દાવો કરતી બે સ્ત્રીઓ દિશામાં જઈ રહ્યો છે તે આપણે જાણીએ છીએ. મા શું છે તેની વચ્ચે ઝગડો થયો અને આ બાળક સાચેસાચ કોનું છે તે જાણવા જાણકારી લગભગ બધાને હોય જ. પરંતુ તેને અનુરૂપ મા સાથેનું માટે કોર્ટમાં કેસ થયો. ન્યાયાધીશ દીર્ધદૃષ્ટિવાળા હતા અને થોડી તેનું વર્તન હોતું નથી અને આપણને દુઃખ થાય એવા અનેક બનાવો ઘણી સાક્ષીઓની જુબાની લીધા બાદ પછી તેમણે બાળકને કોર્ટમાં જોવા મળે છે, વાંચવા મળે છે અને પૈસા ખાતર અથવા બીજા હાજર કરવાનું કહ્યું. બંને બહેનોને પણ હાજર રાખી. ત્યારબાદ કોઈ સ્વાર્થને કારણે સંતાન પોતે જ માતાનું ખૂન કરે એવા બનાવો ચુકાદો આપતા ન્યાયાધિશે એમ કહ્યું કે બંને પક્ષને સાંભળ્યા પછી પણ બનતા રહે છે. હિંસક પશુઓમાં પણ આવું નહિ બનતું હોય બંનેએ સચોટ રીતે બાળક તેનું જ છે તેવી રજૂઆત કરી છે એટલે તેવું હું માનું છું અને આપણે હવે માનવને બદલે પશુ થતા જઈએ આ કેસમાં બંને બહેનો હકદાર હોય તેમ લાગે છે એટલે આ છીએ અને આપણી જન્મદાત્રી મા ને અવગણતા થયા છીએ. વહુને બાળકના બે સરખા હિસ્સા કરી બંનેને એક-એક આપી દેવો તેવો રાજી કરવા મા ને ઘઘલાવીએ છીએ. કદાચ મજબુરી પણ હોઈ
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવળ
( ૨૧ ).

Page #22

શકે. પરંતુ પોતાના અંતર-આત્માને ઢંઢોળીએ તો જરૂર ખબર ફરતો રહે અને આપણને સબુદ્ધિ આપતો રહે તેમજ કોઈ પણ પડે કે આપણે મા સાથે અન્યાય કરી રહ્યા છીએ અને આ બધુ સંજોગોમાં આપણા કારણે મા ને દુ:ખ ન થાય તેવી ઈશ્વરને જાણતી હોવા છતાં તે સહન કરીને હંમેશા તમારું ભલુ ઈચ્છતી જે પ્રાર્થના. વ્યક્તિ છે તે છે “મા'. હંમેશા મા નો પ્રેમાળ હાથ આપણા ઉપર
મોબાઈલ : ૯૩૨ ૧૪૨ ૧ ૧૯૨
મહર્ષિ એવોર્ડથી ગોરાન્વિત
શ્રી નટવરભાઈ દેસાઈ અમને જણાવતા આનંદ થાય છે કે છેલ્લા ૪૦ વર્ષથી વિકલાંગ બાળકોની ભગીરથ સેવા કરતા આપણા મિત્ર નટવરભાઈ દેસાઈ ભાવનગરની સંસ્થા પી.એન.આર. સોસાયટીના ચેરમેન છે અને મુંબઈમાં પ્રેમપુરી આશ્રમમાં છેલ્લા ૨૫ વર્ષથી સક્રિય સેવાઓ આપી રહેલ છે. તે વાતને ધ્યાનમાં લઈ પોરબંદર સ્થિત પુજ્ય રમેશભાઈ ઓઝાએ સ્થાપિત કરેલી “સાંદિપની વિદ્યાનિકેતન શિક્ષણ'' ખુબ જ મહત્વનું કામ કરી રહેલ છે. આ સંસ્થા છેલ્લા ઘણાં વર્ષોથી દરવર્ષે યોગ્ય વ્યક્તિઓને એવોર્ડ આપે છે અને બ્રહ્મર્ષિ, રાજશ્રી, દેવશ્રી, મહર્ષિના ચાર એવોર્ડસ તેમની કમિટીએ પસંદ કરેલ વ્યક્તિઓને આપે છે જેમાં અનેક મહાનુભાવોને યોગ્ય રીતે એવોર્ડસ અપાયેલ છે. આ વર્ષે જૈન યુવક સંઘના ચાહક અને પ્રબુદ્ધ જીવનમાં પોતાના લખાણો આપતા નટવરભાઈ દેસાઈને રમેશભાઈની સંસ્થા તરફથી માનનીય મહર્ષિનો એવોર્ડ તારીખ ૨૧મી જાન્યુઆરીએ પોરબંદરમાં અર્પણ થશે તે જાણી તેઓને આપણા તરફથી શુભેચ્છા વ્યક્ત કરીએ અને તેઓ છેલ્લા ૩૫ વર્ષથી નિ:સ્વાર્થ સેવા કરી રહેલ છે તેને ધ્યાનમાં લઈને આ એવોર્ડ તેમને આપવામાં આવે છે. આપણા સૌ તરફથી તેમને અભિનંદન અને ૯૦ વર્ષની જૈફ ઉમરે પણ તેઓ હજી સક્રિય કામ કરી રહેલ છે તે તેમની ઉપરની ઈશ્વરની કૃપા છે. વિશેષમાં થોડા વર્ષો પહેલા આદરણીય સગત ૨મણભાઈની હસ્તક પર્ય પણ વ્યાખ્યાનમાળામાં જે રકમ આવેલ તેમાંથી રૂપિયા ૨૫ લાખ પી.એન.આર. સોસાયટી ભાવનગરમાં આપેલ તે વખતે જૈન યુવક સંઘના સૌ મિત્રો ભાવનગર ગયેલ કારણ આ સંસ્થા દરેક પ્રકારના વિકલાંગ બાળકો જેવા કે બેરા, મુંગા, પગનાચક્ષુ, મંદબુધ્ધિ તથા મગજના લખવાવાળા બાળકોને ભાવનગરમાં રાખી તેમને શિક્ષણ તથા અન્ય પ્રવૃત્તિઓ શીખવે છે અને તેઓને પગભર કરી તેમને સક્રિય કામ કરવા માટે તૈયાર કરે છે અને આ પ્રવૃત્તિઓ લાભાર્થીઓને નિઃશુલ્ક આપવામાં આવે છે.
મોટા ભાગના માણસો જીવવા માટે કામ કરતા હોય છે, પરંતુ આપના જેવા કર્મઠ પુરૂષ પારમાર્થિક કામ કરવા જીવતા હોય છે. પી.એન.આર., અંકુરતથા સંલગ્ન સંસ્થાઓના વિકાસ, ડોનેશનની નિરંતર સરવાણી તથા તેની જયોગ્રાફી અને કોરીયોગ્રાફીમાં તમારા અમુલ્ય પ્રદાન બદલ સમગ્ર સંસ્થા પરિવાર તમારી ઋણી છે.
આયોજન કે પ્રયોજન વિનાનો એકાદ સંબંધ પણ માણસ પામે તો એક મોટી પ્રાપ્તિ ગણાય... જે અમને વગર પ્રયત્ન મળ્યો છે તે અમારુ સદ્ભાગ્ય છે..
કલા, સાહિત્ય, સંગીત, સ્વાધ્યાય, તત્વજ્ઞાનની સાધના સાથે કર્મનિષ્ઠા, હ્યુમર અને ‘હળવાશ’ નો ભાગ્યે જ જોવા મળે તેવો સમન્વય સાધી સોશ્યોસ્પિરીચ્યુંઅલ એક્ટીવીટી દ્વારા ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષની અદ્ભુત સિમ્ફની વડે જાગૃત સાધકની જેમ દરેક જન્મદિને તમે જિંદગીની ઝોળીમાં નવા વર્ષનો ઉમેરો કરીને જીવન સાર્થક કર્યું છે. | સ્નેહસદન થી શરૂ થયેલ સંસાર યાત્રા પ્રેમપુરીઆશ્રમ થી પી.એન.આર સુધી, તળેટીથી શિખર સુધીની તીર્થયાત્રા દરમ્યાન પરમાત્માની ઈચ્છાનુ માધ્યમ બની સામાજિક સેવાના પારમાર્થિક યજ્ઞમાં અનેક શ્રેષ્ઠી દાતાઓને સહભાગી બનાવવામાં આપ નિમિત્ત બન્યા છો.
જીવન સાફલ્યના આ અવસરે આપને આરોગ્ય, આનંદ, ઐશ્વર્ય, મનોશાંતિ, માધુર્યપુર્ણ દીર્ઘ નિરામય જીવનની અનંત શુભકામનાઓ સાથે વ્યષ્ટિથી સમષ્ટિ, શબ્દથી શુન્ય દ્વતથી અદ્વૈત તરફ આપની ઉર્ધ્વગતિ થાય, આપને અનંત ચિકાશ પ્રાપ્ત થાય અને ઈશ્વરના પાકીટમાં તમારો ફોટો નીકળે તેવી પરમ ને અભ્યર્થના... અખૂટ પ્રેમ, આદર અને પ્રાર્થના સાથે.
વિનુભાઈ હકાણી તથા ‘અંકુર પરિવાર
પ્રેક્ષાપાન - પ્રેક્ષક
એ જ સાચો પ્રેક્ષાવાન છે, જે સંસારમાં પ્રેક્ષક તરીકે રહે છે.
સંકલન : ‘તારલા' લેખકઃ આ.વિ. રાજહંસસૂરિ મ.સા.
પ્રબુદ્ધ જીવન
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮

Page #23

શું તમે તમારી બેગ તૈયાર રાખી છે?
જાદવજી કાનજી વોરા
ચુનીલાલભાઈ અમારા ગામના એક સજ્જન માણસ, ઉંમર ક્યાંક બે-ચાર દિવસ માટે પણ બહારગામ જતા હોઈએ ત્યારે ૬૫ આસપાસ, તેમના સંપ્રદાયના સક્રિય કાર્યકર હોવાથી કેટલી તૈયારીઓ કરતા હોઈએ છીએ. કદાચ પંદર દિવસ માટે કે સંપ્રદાયના જ કામકાજ માટે કચ્છમાં ગયા હતા. રાતના દશેક એકાદ મહિના માટે જતું હોય ત્યારે તો કેટલી બધી પૂર્વ તૈયારીઓ વાગ્યા સુધી તો સંઘના અન્ય કાર્યકર્તાઓ સાથે સંઘ બાબત ચર્ચાઓ કરવી પડતી હોય છે. આપણે વિદેશ જતા હોઈએ ત્યારે કેટલાય કરતા હતા. રાતના બે વાગ્યે ઓચિંતો છાતીમાં દુ:ખાવો ઉપડ્યો. મહિનાઓ અગાઉ પાસપોર્ટ, વીઝા, ટિકિટો તથા લઈ જવાના ઘરગથ્થુ ઉપચારો કર્યા. વહેલી સવારના પાંચેક વાગ્યે દુઃખાવો માલસામાનની બેગો ભરીને તેયાર રાખીએ છીએ. શું આપણે વધતાં ડૉક્ટરને બોલાવવામાં આવ્યા. ડૉક્ટરે ગંભીરતા પારખી ક્યારેય એવું વિચાર્યું છે ખરું કે જ્યારે આપણને હંમેશને માટે જઈને તરત જ ભુજ ખસેડવાની સલાહ આપી. પણ તે ભુજ પહોંચે લાંબી યાત્રાએ જવાનો વારો આવશે ત્યારે એ માટે આપણે કોઈ તે પહેલાં જ રસ્તામાં અનંતની યાત્રાએ ઉપડી ગયા. એકવડિયો બેગ ભરીને તૈયાર રાખી છે ખરી? બહારગામ કે વિદેશ જવા માટે બાંધો, ખાવાપીવામાં અત્યંત ચોક્કસ. સિદ્ધાંતભર્યું જીવન અને તો તારીખ લગભગ અગાઉથી જ નક્કી કરી રાખેલી હોય છે પરંતુ, ડહાપણભર્યું વ્યક્તિત્વ હોવાથી કુટુંબમાં કે સંઘમાં હંમેશા બધાય અનંતની યાત્રા માટેનો તો કોઈ સમય કે તારીખ કે ઘડી પણ તેમની જ સલાહ લે.
આપણને ક્યાં ખબર હોય છે? ચુનીલાલભાઈના ઓચિંતા અવસાન વિશે અમારા ગામના અનંતની યાત્રાએ જતાં પહેલાં આપણે શું કોઈ બેગ તૈયાર મારા અન્ય એક મિત્ર શ્રી હરખચંદભાઈ સાથે વાત થતી હતી ત્યારે કરી શકીએ ખરા? રોજ રાત્રે સૂતાં પહેલાં આપણે આપણા વાતવાતમાં તેમણે કહ્યું કે એ દિવસે તેમને આવા ત્રણેક માઠા ઈષ્ટદેવનું સ્મરણ કરીએ. દિવસ દરમ્યાન આપણે કોઈ પણ જીવને સમાચારના ફોન મળ્યા હતા. એક તો ચુનીલાલભાઈના, બીજા દુ:ખ કે હાનિ પહોંચાડી હોય કે કોઈનું પણ બૂરું ઈચ્છયું હોય તો અન્ય એક વલ્લભજીભાઈ નામક સજ્જન લોનાવલા ગયા હતા, તેમને યાદ કરીને તેમની ક્ષમાયાચના કરીએ. સૃષ્ટિના તમામ જીવોનું ત્યાં ઓચિંતા જ તેમને હાર્ટ એટેક આવ્યો, ત્યાં જ હોસ્પિટલમાં મંગલ વાંછીએ. જેમણે સિદ્ધત્વ પ્રાપ્ત કર્યું હોય કે પછી આપણા દાખલ કરવામાં આવ્યા. કોઈક જરૂરી ઈજેક્શન ત્યાં ન મળતાં, વર્તમાન ગુરૂજનો કે જેમણે આપણને શુદ્ધ ધર્મની સમજણ આપી પુનાથી મંગાવવાની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી. ઈજેશન આવ્યું છે તેમના શરણાંઓ સ્વીકારીએ, સૃષ્ટિના કેટલાય જીવોના આપણી અને અપાયું પણ ખરું, પણ, તેમનું પણ આયુષ્ય ખૂટ્યું અને ઉપર અનંત ઉપકારો છે તેમના પ્રત્યે આભારની લાગણી વ્યક્ત વલ્લભભાઈ ત્યાં જ અવસાન પામ્યા. ઉપરાંત, ત્રીજા બનાવમાં કરીએ. શુભષ્ય શીધ્રમ. આપણા કોઈ પણ શુભ કાર્યો કરવાના અન્ય એક ઓળખીતા નિઃસંતાન વયસ્ક સજ્જનનો ફોન આવ્યો ક્યારેય પણ બાકી ના રાખીએ. આપણી ગેરહાજરીમાં આપણા હતો. તેમની પત્નીને થયેલા કેન્સરના અંતિમ તબક્કાની વાત હતી. વારસદારો વચ્ચે અરાજકતા ના ફેલાય અને લાયક વ્યક્તિને યોગ્ય આ વડીલની પત્ની છેલ્લા એકાદ મહિનાથી હોસ્પિટલમાં છે. હવે ન્યાય મળી રહે એ માટે વીલ બનાવી રાખીએ. આર્થિક વ્યવહારોમાં તેમની ઘડીઓ ગણાઈ રહી હોવાથી આ વડીલ ભવિષ્યમાં નિર્માણ અંધાધુંધી ન સર્જાય એ માટે જીવનસાથી કે સંતાનોને અંગત થનારી એકલતાના ભયથી અમંગળ કલ્પનાઓ કરતા કરતા સાવ લેવડદેવડની યાદીની નોંધ કરાવીને અવગત રાખીએ. કોઈના પણ પડી ભાંગ્યા છે.
આપણી ઉપર ઉપકારો હોય તો બને ત્યાં સુધી વહેલામાં વહેલા હરખચંદભાઈએ વાતવાતમાં કહ્યું કે, “જાદવજીભાઈ, આપણે તેમનો પાછો બદલો ચૂકવીએ. કોઈ પણ જીવ પ્રત્યે આપણે ક્યારેય કેટલા નિશ્ચિત થઈને બેઠા છીએ ! જાણે કે આપણને કંઈ થવાનું જ પણ ધૃણા, તિરસ્કાર, અનાદર, ધિક્કાર, ફિટકાર, દ્વેષ, વેરઝેર, નથી! સમાજમાં આપણે રોજ આવા અનેક આકસ્મિક બનાવો ક્રોધ કે નકારાત્મકતાની લાગીઓ ના રાખીએ. તમામ જીવો પ્રત્યે બનતા નિહાળતા હોઈએ છીએ. એ વખતે આપણને ભલે ત્યારે આપણે આદર, પ્રેમ, હેત, પ્રીતિ, સન્માન કે અહોભાવની પૂરતો અફસોસ વ્યક્ત કરી લેતા હોઈએ પણ ક્યારેક આમાં લાગણીઓ રાખીએ. આ બધા શુભ ભાવો ભાવવા માટે આપણે આપણો પણ નંબર લાગશે એમ આપણને કેમ નથી થતું? શું કોઈ જ મૂરત જોવાનો હોતો નથી. આ તો એક રોજબરોજની એવું પણ બની શકે કે કદાચ કોઈક કમનશીબ દિવસે આમાં આપણો પ્રક્રિયા છે. આપણું જીવન જ આપણે એવી રીથે કંડારવાનું છે કે, પણ નંબર લાગ્યો હોય અને લોકો આપણા ગયા પછી અફસોસ ક્યારેય પણ, કોઈ પણ ઘડીએ આપણને હાકલ આવે ત્યારે આપણી વ્યક્ત કરતા હોય?'
સદ્ભાવનાઓની બેગ તૈયાર ભરેલી જ પડી હોય. શું આપણે મને ઓચિંતો એક વિચાર આવી ગયો કે આપણે ક્યારેક આવી કોઈ બે ગ તૈયાર રાખી છે ખરી? ચોર્યાસી લાખ
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન

Page #24

જીવાયોનીઓમાં પરિભ્રમણ કરતાં કરતાં મહા મુશ્કેલીએ સાંપડેલા (શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘને મળેલ અનુદાનનીયાદી ) આ માનવભવને શું આપણે એમ જ વ્યર્થ ગુમાવી દઈશું? કે પછી કર્મ નિષ્ઠરાઓ કરતાં કરતાં એવું જીવન જીવએ કે કોઈ પણ ઘડીએ
પ્રબુદ્ધ જીવન પબ્લીકેશન આપણે જે આટો લઈ આવ્યા છીએ એ ખૂટે તે પહેલાં આપણે “દરેક જૈન વાંચે પ્રબુદ્ધ જીવન” નવેમ્બર ૨૦૧૭ અપીલ) એવી બેગ ભરીને તેયાર રાખીએ કે જેથી ફરી ફરીને ગર્ભાવાસની
રકમ નામ અંધારી કોટડીમાં આ નવ નવ માસ સુધી ઉંધા માથે લટકવાના
૯,૦૦૦- તરૂષા મિડિયા સરવિસિસ પ્રા.લી., મહાદુઃખમાંથી સદાસદાને માટે છૂટીને શાશ્વતા સુખોન સ્વામી
હસ્તે : શ્રી બકુલભાઈ ગાંધી - (૬૦ મેમ્બરો બનીએ. શુભમ ભવતુ!
નવા બનાવ્યા) મરણ તો ભિક્ષુ જેવું
૭,૫૦૦/- મહેશભાઈ સંઘવી - અમદાવાદ (૫૦ નવા કોઈને પણ બારણે
મેમ્બર્સ બનાવ્યા) કારણે અકારણે
૧૫૦૦/- કાન્તિલાલ સી. શેઠ (૧૦ નવા મેમ્બર્સ બનાવ્યા) આવીને ઊભું રહે
૬૪૫૦/- શ્રી રજનિકાન્તભાઈ સી. ગાંધી (૪૩નવા મેમ્બર્સ અને કહ્યા વિના કોણ જાણે કેટલુંય કહે
બનાવ્યા) કરી મૂકે સ્તબ્ધ, નિઃસ્તબ્ધ
૧૨૦૦/- શ્રી હસમુખભાઈ યુ. ગઢેચા - અમદાવાદ - સુરેશ દલાલ
(૮ નવા મેમ્બર્સ બનાવ્યા) મૃત્યુ આવતા પૂર્વે જ પરમાત્માનું શરણ સ્વીકારી લો. જીવનમાં જે
૨૫,૬૫૦/કાંઈ ખોટું થયું હોય, ભૂલ થઈ હોય, જાણ્યે અજાણ્ય, એનો ખરા અંત:કરણથી પશ્ચાતાપ કરી લો.
- મહાવીર સ્વામી
જમનાદાસ હાથિભાઈ મહેતા અનાજ રાહત ફંડ|
૫,૦૦૦/- શ્રીમતિ રસિલાબેન દિલિપભાઈ કાકાબળીયા (જાદવજીભાઈ ઈન્ટરનેટના પત્રમાં પત્રમૈત્રી દ્વારા મનુષ્યમૈત્રીને
(સ્વ. દિલિપભાઈ કાકાબળીયાના સ્મરણાર્થે) જીવંત રાખવાનું સુંદર કાર્ય કરી રહ્યાં છે)
૫,૦૦૦/ફોન નં. ૯૮૬૯૨૦૦૦૪૬ ભાનુ ચેરિટિ ટ્રસ્ટ અનાજ રાહત ફંડ
૬૦,૦૦૦/- અસિત આર. દેસાઈ ૫.પૂ.આ. શ્રી દુર્લભસાગરસૂરીશ્વરજી એવોર્ડ
હસ્તે : ઉષાબેન શાહ અર્પણ તથા પ.પૂ.આ.શ્રી વાત્સલ્યદીપસૂરીશ્વરજી ૬૦,૦૦૦/૬૧મો જન્મદિન ઉત્સવ
જનરલ ડોનેશના સુપ્રસિદ્ધ અને ઉદારદિલ ભાગ્યશાળી શેઠશ્રી અનિલભાઈ
૩૪, ૨૫૦/- બી.કે.આર. જૈન પબ્લીક ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટ બકેરીના હસ્તે પદ્મશ્રી, વિખ્યાત ડૉ. સુધીરભાઈ શાહને
હસ્તે : શ્રી બિપિનભાઈ જૈન નવા કોમ્યુટર અર્પણ થયો.
ખરીદવા માટે ડોનેશન મળેલ છે. પૂ. શ્રી વાત્સલ્યદીપસૂરીજી મ. ને સૌએ જન્મદિનની વધાઈ
૭૯૦૦૦/- શ્રેયસ પ્રચારક સભા અર્પણ કરી.
પૂજ્ય સરયુબેન મહેતાના ૭૯ના જન્મદિવસ
નિમિત્તે સંઘને ભેટ પ્રો.ડો. યોગેન્દ્રભાઈ પારેખે યાદગાર પ્રવચન કર્યું.
૧,૧૩, ૨૫૦/શેઠશ્રી યોગેનભાઈ લાઠીયા ઉપસ્થિત રહ્યા.
સંઘ નવા આજીવન સભ્ય જનસમૂહ ઉમટ્યો.
૫,૦૦૦/- દુષ્યન્ત કે. શાહ ગુરુપૂજન કરીને સૌએ ભક્તિ છલકાવી ગુરુદેવના |
૫,૦૦૦/આશીર્વાદ લીધા. આખો દિવસ ભક્તગણ પ્રવાહ ચાલુ રહ્યો.
| પ્રબુદ્ધ જીવન સૌજન્યદાતા | મુંબઈથી શ્રી બાબુલાલજી પરમારે આવીને સાધર્મિક
૨૫,૦૦૦/- શ્રી રસિકભાઈ એ. શાહ - અમરેલી ભક્તિનો લાભ લીધો.
જાન્યુઆરી ૨૦૧૮નું સૌજન્ય - ૨૫,૦૦૦/
પ્રબુદ્ધ જીવળ
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮

Page #25

અમેરિકા એક ઓળખ
મેધા ત્રિવેદી
વીસમી સદીની શરૂઆત ઔદ્યોગિક ક્રાન્તિથી થઈ અને અડધી સદીએ પહોંચતાં સુધીમાં તો ઉદ્યોગોએ બનાવેલા મશીનોએ પગપેસારો કરી, માનવો પર હાવી થવાં લાગ્યાં, જેનો શ્રેય યુરોપિયન દેશોને જઈ શકે. એનાથી એક ડગલું આગળ વધતા એકવીસમી સદી પૂર્ણપણે કોમ્પ્યુટર સાયન્સ અને ઈનફોર્મેશન ટેકનોલોજીને સમર્પિત થઈ રહી છે, તેનાંથી કોઈ અજાણ નથી. ઈનફોર્મેશન ટેકનોલોજીનું મક્કા ગણાતા યુ.એસ.એ. તેમાં હરણફાળ ભરી માહિતીઓનું એક આખું નવું વિશ્વ આપણી સમક્ષ મૂકી દીધું. દુનિયાના કોઈપણ ખૂણે બેઠેલો માણસ દુનિયાના છેડા ૫૨ના માણસ સાથે બટન દબાવતા જ કનેક્ટ થઈ શકે એવી સુવિધા અને સરળતાથી આપણને તાજુબ કરી મૂક્યાં. અમેરિકા એક એવો દેશ છે જે જ્ઞાન પ્રાપ્તિ, નવી શોધખોળો અને તેની ઉપલબ્ધિઓને હંમેશા વિશ્વ બજારમાં મૂકવા માટે પ્રયત્નશીલ રહેતો હોય છે. દીર્ઘદ્રષ્ટિને ધ્યાનમાં રાખી બેઝીક ઈન્દરાસ્ટ્રક્ચર ઊભું કરી, આધુનિક ઉપકરણો, જાયન્ટ મશીનો, વિશાળ ઉદ્યોગો, હાઈવેસ અને તેના પર દોડતા વાહનો જ નહીં પરંતુ માનવ જીવનને સ્પર્શતા એકે એક ક્ષેત્રને સુવસ્થિત અને ગઠિત આર્યજનો દ્વારા દુનિયાના દેશો પર લગભગ પોતાનો કાબૂ જમાવી રાખ્યો છે. વીસમી સદીના અંતમાં એમ કહેવાતું કે અમેરિકા ો એક છીંક ખાય તો આખી દુનિયાને શરદી થઈ જાય. અર્થકારણ અને એના લીધે થતી ઉપજતી સમૃદ્ધિ યુ.એસ.એ.ના પ્રવેશદ્વાર પર પગ મૂકતાં જ જણાઈ આવે. તેના શહેરો, રસ્તાઓ, જબરજસ્ત મોટા મોલની ઝાકઝમાળ એવી રીતે પ્રત્યક્ષ થાય કે ઊડીને આંખે વળગે, જો કે આ તો અમેરિકાને ઊડતી નજરથી જોવામાં આવતી સિધ્ધી છે. પરંતુ આ દેશને બારીકાઈથી તપાસવામાં આવે, તો એના સામાન્ય લોકો માટે સાવ નજીવી બાબતોમાં લીધેલી તકેદારી અને તેમના આયોજકોની લોકો સાથેની મિત્રતા આશ્ચર્યચકિત કરી નાંખે તેવી છે. ખાસ કરી સ્ત્રીઓ, સીનીયર સીટીઝન, બાળકો અને અપંગોની લેવાતી કાળજી, ત્યાં ત્યાં વોશરૂમમાં ફાળવવામાં આવતી અલાયદી જગ્યાઓ, જાહેર ટ્રાન્સપોર્ટેશન - બસ કે ટ્રેનમાં ચઢતા-ઉતરતા જરાય તકલીફ ના પડે એ રીતના રોડ કે ટ્રેકના સમાંતરે આયોજીત કરેલા પગથિયા વળી સામાન્ય લોકોની વર્તણૂક અપંગ, બાળકો કે ગર્ભવતી મહિલાઓ અને અજાણ્યા માણસો તરફની, એક આગવી છાપ ઊભી કરી જાય ખરી. કોઈપણ નાનામાં નાનું કાર્ય પણ અહીં પૂરી નિષ્ઠા, પ્રમાણિકતા અને મહેનતથી થયેલું જણાય. તો સામે છેડે અહીંના રહેવાસીઓ તેમના નેતા અને આર્યોજકો પર પૂર્ણ વિશ્વાસ મૂકે છે, પોતાના દેશની બનાવટો ગમે તેટલી
જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
મોંઘી હોય તોય તે ખરીદવાનો આગ્રહ તેમના અર્થકારણને આગળ ધપાવવામાં મદદરૂપ બની રહે છે. આ એક માનવતાનું પાસુ જે કદાચ ઝટ નજરે ચઢતું નથી. પરંતુ એક સવાલ એ થાય કે આવી સિધ્ધીઓના શિખરો તેઓ ચઢ્યા કેવી રીતે! તો એ માટે ઘણા ટૂંકાણમાં તેના ઇતિહાસ પર એક ષ્ટિ નાખવી જરૂરી બને છે.
યુ.એસ.એ. આખો દેશ ઈમીગ્નન્ટનો બનેલો છે. યુરોપથી વ્યાપારના આશયથી આવેલા ઈમીગ્રન્ટસ દેશની વિશાળ અને ફળદ્રુપ જમીન, આર્બોહવા તેના લીધે થતી મૂલ્યવાન પદાર્થોથી લલચાયા. ત્યાંના મૂળ રહેવાસીઓને હરાવી તેમણે પોતાની સત્તાને કાયમ કરી. પરંતુ આવા ઈમીગ્રન્ટની વસ્તી ઓછી હોવાને કારણે શ્રમિકોની ખોટ વર્તાવા લાગી. કહેવાય છે ને કે અછત શોધની જનેતા છે અને નવી શોધખોળો અહીંયા શરૂ થવા લાગી જેમાં ઓછામાં ઓછા શ્રમજીવીઓની જરૂર પડે. આવી રહેલી ઈન્ડસ્ટ્રીયલ ક્રાન્તિથી ઉપલબ્ધ મશીનોને ચલાવવા દેખભાળ રાખવા, રીપેર કરવા અને તેનું સતત નવીનીકરણ કરવા, તેનું પાયાનું જ્ઞાન ધરાવતા લોકો માટે નવી નોકરીઓની તકો ઊભી થવા લાગી, આવા ક્ષેત્રમાં કેળવાયેલા લોકોની સખત જરૂરિયાત પૂરવા અમેરિકાએ પ્રાપ્ત જ્ઞાનને વહેંચવા માંડ્યું. દેશની યુનિવર્સિટીઓએ ખોબલે ખોબલે વિશ્વના વિદ્યાર્થીઓને એડમિશનો આપવા માંડ્યા. એમાં ભારત બાકાત રહી શક્યું નહીં. શરૂઆતમાં નવા આઝાદ પામેલા ભારત દેશમાં હજુ સ્વદેશીનું ઝનૂન વળગી રહ્યું હોવાથી પરદેશ જવાનો વિચાર કોઈ કરતું નહીં. સિવાય કે સ્કોલરશીપ ઉપલબ્ધ હોય અથવા અતિ પૈસાપાત્રના સંતાનો ધીમે- ધીમે આપણાં દેશના શિક્ષણનું માધ્યમ કથળતું ગયું તે એટલે સુધી કે ટ્યુશન ક્લાસ, એડમિશનો માટે ભલામણો, લાગવગો, ડોનેશનો અને સૌથી ઉપર અનામતોએ, ઉચ્ચ શિક્ષણ, સારા વેતનની નોકરી અને સ્વચ્છ જીવનની ખેવના રાખનારાઓ માટે વિદેશ જવું અનિવાર્ય બની ગયું. અત્યારે તો એવો સમય આવીને ઊભો છે કે દર બીજાના ઘરના દીકરા કે દીકરી અમેરિકાના કાયમી રહેવાસી થવા લાગ્યા છે. એકલું ભારત જ નહીં વિશ્વના અનેક દેશોમાંથી ઈમીગ્રન્ટસ અહીં આવી જ રીતે આવીને વસ્યા છે. અમેરિકાના વિકાસમાં આવા વિદેશીઓનો ઘો મોટો ફાળો રહ્યો છે. તેમની સાથે આવતા નવા વિચારો, નવી પદ્ધતિ અમેરિકાના અર્થતંત્રને સબળ બનાવવા ઉપયોગી નીવડે તો અપનાવવામાં તેઓ છોછ અનુભવતા નથી. સાવ સામાન્ય લાગતા વિચારોમાં પણ પોતાની આગવી દૃષ્ટિ ઉમેરી, તેનો અસરકારક અમલ, આ દેશની આગવી ઓળખ કેવી રીતે બને છે, તે આપણે જોઈએ
પ્રબુદ્ધજીવન
૨૫

Page #26

એક તદ્દન સામાન્ય પરંતુ નવતર પ્રયોગ ન્યૂ યોર્કના મેટ્રોપોલીટન મ્યુઝિયમ પાસે જોવામાં આવ્યો. મ્યુઝિયમ પાસે ખાણી-પીણીના સ્ટોલ ઊભા કરવામાં આવ્યા છે, જેમાં જુદાં-જુદાં દેશની વાનગી પીરસવામાં આવે. જેને કાર્ટ કહેવામાં આવે છે. મ્યુઝિયમની મુલાકાતે જતા પહેલાં કે પછી, લોકો કોર્ટની વાનગીઓ ખરીદી મ્યુઝિયમની બાજુમાં ફાળવેલી જગ્યા જ્યાં બેસવા માટે ટેબલ ખુરશી રાખવામાં આવ્યા છે, તેનો ઉપયોગ કરે. હવે એ સ્વાભાવિક છે કે અહીં દિવસભરની અવર-જવર થતી હોય ત્યારે ખોરાક ઢોળાતો રહે, અને પૂરતી સ્વચ્છતા શક્ય બને નહીં. આ સમસ્યાના ઉકેલ માટે આ ખુલ્લી જગ્યામાં ચકલીઓનું ટોળું મૂકી દેવામાં આવ્યું છે. ચકલીઓ લોકોના પગ પાસે જરાય ડર્યા વિના ફરતી રહે, જરાક ખોરાક ઢોળાય કે ચાંચ પહોળી કરી તરત તેને પેટમાં પધરાવી દે. સરસ મઝાની વાનગીઓ ખાઈ ખાઈને ચકલીઓ એટલી તો તંદુરસ્ત થઈ છે કે આપણને નવાઈ લાગે. અને હા, જમીનની ચોખ્ખાઈ સતત રહે તે તો નફામાં.
અત્યારે યુ.એસ.ના ઓનલાઈન મોલ જાત-જાતના ઉપકરણોથી ખદબદી રહ્યો છે. સ્માર્ટફોન બજારમાં આવી રહેલો ટચ, ટીવીસ્કિન અને માહિતીઓનું ડેટાબેઝનું આખે આખું જંગલ. એનાથી એક ડગલું આગળ વધતા આર્ટીફિશીયલ ઈન્ટેલીજન્સી માણસોનો ભરડો લઈ રહી છે. ડ્રાઈવરલેસ કાર અને સ્માર્ટ હોમ આવવાની તૈયારીમાં છે. નાના સરખા રોબોર્ટ સામાન્ય ઘરોમાં પ્રવેશ મેળવી લીધો છે. અલ્લાદીનના ચિરાગ જેવો રોબોટ આગળ જતાં તમને નવરા કરી મૂકે તો નવાઈ નહીં.
આટલી ઝાકમઝોળ પછી એ વાત જરૂર નોંધવા જેવી લાગે કે અમેરિકાની સફળતાનું એક કારણ ડગલેને પગલે જોવાં મળતી લોકશાહીની કાયદાકીય સરમુખત્યારશાહી પણ છે. એક જ સરખા જોવા મળતા ઘરો, એક સરખા બેકયાર્ડ કે ફ્રન્ટ ડ્રાઈવ અને ફરજીયાત વાવમાં આવતી લોન, એક સરખા દરવાજા, તાળા અને નોબ સુદ્ધા, પદ્ધતિસરના આયોજનમાંથી જરાકે બહાર જઈ શકાતું નથી. કાયદો એટલો તો કડક રીતે પાળવામાં આવે છે કે ઘરમાં થતા ઊંચા અવાજો પોલીસને નોંતરવા પૂરતાં છે. દરેકે દરેક સિસ્ટમ નિયંત્રણમાં ચાલે એની જવાબદારી જનતાએ ટેક્સ ભરી ઉપાડી લેવાની રહે છે. અહીં કશું જ મત નથી, બીચ પર ટહેલવાની પણ ફી ભરવાની રહે છે.
આવા દેશનું કેટલું અને કેવું અનુકરણ કરવું જોઈએ તે પ્રશ્ન રહે છે.
(અમેરિકાના પ્રવાસ પછીના અનુભવોને આધારે આ લેખ મળ્યો છે.)
બે કાર્યક્રમો તા. ૨૬-૧૧-૨૦૧૭ અને ૭-૧-૨૦૧૮ના દિવસે મુંબઈમાં ‘૧૦૮ પાર્શ્વનાથ કથા’ના બે વિલક્ષણ કાર્યક્રમો સંયોજાયા હતા. આ કાર્યક્રમોમાં ડૉ. અભય દોશી અને ડૉ. સેજલ શાહે રસાળ શૈલીમાં “૧૦૮ પાર્શ્વનાથ કથા' રજૂ કરી હતી. ડૉ. અભય દોશીએ પાર્શ્વનાથ ભગવાનની પ્રભાવકતાના કારણોની રજૂઆત કરી હતી. ત્યારબાદ સંક્ષિપ્તમાં જીવનચરિત્ર વિશે વાત કરી હતી. | ડૉ. સેજલ શાહે ભાવવાહી શૈલીમાં કલિકુંડ પાર્શ્વનાથ, પોસીના, સુરતના વિવિધ પાર્શ્વનાથ, ભરૂચ, ડભોઈના વિવિધ-પાશ્વતીર્થોની કથાની સુચારુ રજુઆત કરી હતી. સાથે જ ડૉ. અભય દોશીએ નાગેશ્વર, જીરાવલા, રાજસ્થાનના વિવિધ તીર્થો, શંખેશ્વર, ગોડી પાર્શ્વનાથ, આદિ તીર્થોની કથાની પ્રસ્તુતિ કરી હતી. | બન્ને વક્તાઓએ આ કથા પાછળનું દષ્ટિબિંદુ રજૂ કરતા કહ્યું હતું કે, આ કથા દ્વારા જૈન ઈતિહાસ, સંસ્કૃતિ અને અધ્યાત્મ, તીર્થોની પ્રાચીનતા આદિ વિષયોની પ્રજાસમક્ષ કથાના માધ્યમે પ્રસ્તુતિ કરવા ઈચ્છે છે. તેમની કથાઓમાં ઉપસ્થિત શ્રોતાગણ રસતરબોળ બન્યો હતો.
સાથે જ પ્રથમ કથામાં જ્હોની શાહે તેમજ બીજી કથામાં સુરેશ જોષીએ ભાવનારૂપ સુમધુર સંગીત પીરસ્યું હતું. કથા માટે પસંદ કરાયેલા પ્રાચીન સ્તવનો પણ હૃદયસ્પર્શી હતા. વક્તાઓએ કેટલાક પ્રાચીન સ્તવનોનો મર્મ પણ કથામાં ગૂંથી દીધો.
હતો.
પ્રથમ કાર્યક્રમ જૈન અધ્યાત્મ સ્ટડી સર્કલ – વાલકેશ્વરના ઉપક્રમે તેમજ બીજો કાર્યક્રમ શ્રીમતી સુમતિબેન ભૂપેન્દ્રભાઈ પરીખના કુટુંબ દ્વારા યોજાયો હતો. આ પ્રકારના વિવિધ કથા-કાર્યક્રમો માટે ડૉ. અભય દોશીનો સંપર્ક કરવો. મો. ૯૮૯૨૬ ૭૮૨૭૮ | આ બન્ને સુરુચિપૂર્ણ, ધાર્મિક સંસ્કારોને જગવતાં કથા-કાર્યક્રમ માટે ડૉ. અભય દોશી તથા ડૉ. સેજલ શાહને ધન્યવાદ.
પ્રબુદ્ધ જીવળ
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮

Page #27

જીવનપંથ : ૫ મારાં મનમાં રાજ કરતી અને દિલમાં કાયમ વાસ કરતી વિભૂતિ...
|
ડૉ. ભદ્રાયુ વછરાજાની ચાર વર્ષની ઉંમરે પહેલી સ્પર્ધામાં વિજેતા થયો. સ્પર્ધા પણ નથી, સ્વામીજીએ એવું શીખવ્યું પણ નથી.. પણ હા, જાણેમુખપાઠની. એક ફકરો આપ્યો હોય, તેને પાકો કરવાનો અને અજાણ્યે મારા જીવનમાં અને મારાં વ્યક્તિત્વમાં સ્વામીજીના કેટલાંક પછી જાહેરમાં સુંદર હાવભાવથી કડકડાટ બોલી જવાનો. પહેલો વચનો ઉતર્યા અને ઘર કરી ગયાં.. એક તો સ્વામીશ્રી વિવેકાનંદનો નંબર આવ્યો, એની હોંશ તો ખરી જ, પણ વધુ રાજીપો, બે વાતોનો અતૂટ-અમાપ-અસીમ આત્મવિશ્વાસ. હું આજે કોઈપણ અજાણી હતો ત્યારે. એક, એ ફકરો હતો સ્વામી વિવેકાનંદે શિકાગોની સ્થિતિમાં પણ મક્કમતાથી ઝંપલાવી દઉં છું ત્યારે એ હું નહીં પણ ધર્મપરિષદમાં આપેલાં ઐતિહાસિક ભાષણનો અને બીજું, સ્થળ મારાંમા રોપાયેલ સ્વામીજીનો આત્મવિશ્વાસ છે. “તમે સિંહનું હતું રાજકોટનું શ્રી રામકૃષ્ણ આશ્રમ. બરાબર સ્વામી વિવેકાનંદની સંતાન છો,’ એવું વિધાન જાણે તેઓ મારા કાનમાં બોલે છે અને અદાથી અદબવાળી બુલંદ છતાં ભાવવાહી અવાજે ફકરો બોલેલો, હું પડકાર ઝીલી લેવાનો વિશ્વાસ દાખવું છું! DID તે મને આજે ત્રેપન વર્ષ પછી ય યાદ છે. વધુ આનંદ થયો ઈનામ
ભદ્રાયુ વછરાજાની મળ્યું ત્યારે. ઈનામમાં મળ્યાં બે પાતળાં પુસ્તકો. (શ્રી રામકૃષ્ણ મો. ૦૯૮૯૮૯૨૦૩૩૩ | ફોન : (૦૨૮૧)૨૫૮૮૭૧૧ આશ્રમમાં તો ત્યારથી બુકેના બદલે બુક અને ઈનામમાં પુસ્તકોની
ઈમેલ : bhadrayu2@gmail.com પ્રથા હતી!) બે પુસ્તકોમાં એક સ્વામીના જીવન પ્રસંગો ચિત્ર
સરનામું : પ્રેમમંદિર, નર્મદા પાર્ક-૪, સાથે ‘બાળકોના સ્વામી વિવેકાનંદ' અને બીજું ‘સ્વામી વિવેકાનંદ
અમીન માર્ગ, રાજકોટ. કહે છે...' સ્વામીજીનાં સુંદર અવતરણો. એજ સાંજે સ્વામીજીના
‘પ્રબુદ્ધ જીવનનું લવાજમ સીધું જીવન પ્રસંગો, ચિત્રો જોઈ જોઈને સમજી ગયેલો અને રાત્રે સુતી
બેંક એકાઉન્ટમાં જમા કરાવી શકાશેવખતે પણ “ધ્યાનસ્થ મુદ્રામાં બેઠેલા સ્વામીજી અને બાજુમાંથી પસાર થતો મોટો નાગ' ચિત્તમાંથી ખસ્યા ન હતા.!. બસ, ચાર
Bank of India, Current A/c No. 003920100020260,
Prarthana Samaj Branch, Mumbai - 400 004. વર્ષની ઉંમરે એ મહાન વિભૂતિ મનમાં રાજ કરતી અને દિલમાં
Account Name : Shri Mumbai Jain Yuvak Sangh કાયમ વાસ કરતી થઈ ગઈ.
પેમેન્ટ કરીને નામ અને સરનામું આ ફોર્મમાં ભરીને મોકલવું અથવા ખુબ વાંચ્યું આશ્રમનું સાહિત્ય. ત્યાંની લાયબ્રેરીમાંથી અને મેલ પણ કરી શકાય છે. મળતાં રહેલાં ઈનામી પુસ્તકોમાંથી. શ્રી ઠાકુર, શ્રી મા અને ‘પ્રબુદ્ધ જીવન’નું વાર્ષિક ત્રિવર્ષિય પાંચવર્ષિય / દસ વર્ષિય લવાજમ સ્વામીશ્રીને ભારોભાર આશ્ચર્ય સાથે આદરપૂર્વક વાંચી ગયેલો. ચેક | ડીમાન્ડ ડ્રાફ્ટ નં. .................. દ્વારા આ સાથે મોકલું છું / તા. અને હા, એ પછી તરૂણ અને યુવાન થયો ત્યારે રામકૃષ્ણ આશ્રમનાં .............. ના રોજ “પ્રબુદ્ધ જીવન’ માટે ખાતામાં સીધું જમા કરાવ્યું છે. પુસ્તકોનું ગુજરાતી કરનાર એક પ્રખર પ્રાધ્યાપકના સંપર્કમાં
મને નીચેના સરનામે અંક મોકલશો. આવ્યો. ગુજરાતીના ધૂરંધર પ્રાધ્યાપક શ્રી જનાર્દન વૈદ્ય. એમને વાચકનું નામ. આંખની તકલીફ એટલે એમને કશુંક વાંચી આપવામાં કે તેમનું સરનામું........................ બોલેલું લખી આપવામાં હું જોડાયો. વૈદ્યસાહેબને તો આ વિભૂતિત્રિપૂટી હૈયાવગી. કઈ વાત કયા પુસ્તકમાં કયા પાનાં પર છે તે
પીન કોડ..................... ફોન ન.. પણ કડકડાટબહુ લાભ મળ્યો આ સત્સંગનો. પછી તો આશ્રમમાં મોબાઈલ.........................Email ID .................... થતી સ્પર્ધાના સ્ક્રીપ્ટ વૈદ્યસાહેબ લખાવે ને હું બોલીને ઈનામ જીતું. ઈનામમાં પુસ્તકોનો ઢગલો મળે. એમ કહી શકાય કે પંદરેક વર્ષની
વાર્ષિક લવાજમ રૂા. ૩૦૦ ત્રણ વર્ષનું લવાજમ રૂા. ૭૫૦
• પાંચ વર્ષનું લવાજમ રૂા. ૧૨૫૦ દસ વર્ષનું લવાજમ રૂ. ૨૫૦૦ ઉંમર સુધીમાં જે કંઈ વાંચ્યું તે કાં તો શ્રી ઠાકુર વિષે, કાં શ્રી મા
ઑફિસઃ શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ શારદાદેવી વિષે અથવા તો સ્વામી શ્રી વિવેકાનંદ વિષે !. આમ
૩૩ મહમદી મિનાર, ૧૪મી ખેતવાડી, જુઓ તો સ્વામી વિવેકાનંદને દૃષ્ટિમાં સમાવવાનો વ્યાયામ થયો..
એ.બી.સી. ટ્રાન્સપોર્ટની બાજુમાં, મુંબઈ - ૪૦૦૦૦૪. સ્વામી વિવેકાનંદજીના જીવન પરિચયે કે વાંચને જીવનમાર્ગ
ટેલિફોન : ૦૨૨ ૨૩૮૨૦૨૯૬. બદલી નાખ્યો એમ કહી શકું તેમ નથી, એવો દંભ કરવાની જરૂર
Email ID : shrimjys@gmail.com
.............
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવળ

Page #28

અત્યંતરતપ - સ્વાધ્યાય-ધ્યાન અને કાયોત્સર્ગ
-
સુબોધીબેન સતીશ મસાલીઆ
(ગતાંકથી ચાલુ...)
આપણે ગતાંકમાં જોયું કે સ્વાધ્યાય - ધ્યાનમાં ઉતરવા માટે મન - વચન - કાયાની સ્થિરતા જરૂરી છે. કેમકે કર્મ બાંધવાવાળા આ ત્રણ મહારથી જ છે. આપણે એ પણ જોયું કે કાય અને વચન સ્થિર કરવા બહુ અઘરૂં નથી પછા મનને સ્થિર કરવું એ લોઢાના ચણા ચાવવા જેવું છે. મનને અસ્થિર કરનાર પરિબળો છે અઢાર પાપસ્થાન. આ અઢાર પ્રકારના પાપને જેટલા શિથિલ કરતાં જઈશું એટલી મનની ચંચળતા ઓછી થતી જશે. આપણે પ્રથમ પાપસ્થાન ‘પ્રણાતિપાત’ એટલે કે જીવહિંસા વિષે થોડું ચિંતન ગતાંકમાં કર્યું.
૨૮
બીજું પાપસ્થાન મૃષાવાદ. એટલે કે જૂઠું બોલવું. સામાન્ય રીતે આપણને એમ લાગે કે હું ક્યાં જૂઠ્ઠું બોલું છું ? ? પા આત્મનિરિક્ષણ કર્યાં વગર આવું વિચારવું એ પણ જૂઠ જ છે, ધણી વાર આપણે કોઈનો ફોન ન ઉપાડવો હોય તો ઘરનાને કહી દઈએ કે 'તેમને કહી દો કે હું ઉંધી ગયો છું. અથવા ઘરે નથી.' એક દૃષ્ટિએ જોતાં એમ લાગે કે આમાં શું જૂઠું બોલ્યા. પણ આપણે નથી જાણતા કે ગુલાબની એક પાંદડીના ચોથા ભાગ જેટલું જૂઠું બોલ્યા હોય એટલું જૂઠ ગુલાબના આખા ગુચ્છા જેટલું થઈ જાય. એટલું ભોગવટામાં આવે ને એ જ્યારે પણ ભોગવટામાં આવે. ત્યારે નવું જૂઠ બોલાવે. સૂક્ષ્મતામાં જાઓ તો કોઈ વાત વધારીને રજૂ કરવી કે ઘટાડીને કહેવી એ પણ જૂઠ જ છે. એક જૂઠાણું બીજા ૧૦૦ જૂઠાણાને જન્મ આપે. માટે જૂઠ નામના રાક્ષસથી બહુ બચવા જેવું છે. એના માટે બને તેટલું મોંન રહેવું એ સૌથી સારો ઉપાય છે. પણ યાદ રાખો ઈશારાથી પણ જૂઠું બોલી શકાય છે. એટલે ઈશારાથી પણ વાતો નહિ કરવી એવું આર્થર્મોન સૌથી ઉત્તમ છે.
ત્રીજું આવે છે અદત્તાદાન એટલે કે નહિ દીધેલું દાન લેવું એટલે કે ચોરી કરવી. અદત્તાદાનની વાત આવે એટલે પુછ્યાશ્રાવકનું સામાયિક યાદ આવે. મન-વચન-કાયાની સ્થિરતા કરી, જાગૃતપશે સમતામાં રહેવું, શરીરમાં - સ્વમાં જાગૃતપણે ક્યાં ક્યાં શું ઘટના ઘટી રહી છે, તેનું સાક્ષીભાવથી અવલોકન કરવું, તેનો અનુભવ કરવો, તેનું અધ્યયન કરવું ને સાથે - સાથે રાગ-દ્વેષના ભાવોથી અલિપ્ત રહી સમતામાં સ્થાપિત થવું તેનું નામ છે સ્વાધ્યાય, તેનું જ નામ છે સામાયિક. તો આપણે જોઈએ કે તે દિવસે પુણ્યાનું મન સામાયિક દરમ્યાન સમતામાં કેમ સ્થિર નહોતું થઈ રહ્યું ? ? વિચારતાં પૂછતાં જાણવા મળે છે કે પાડોશીનું છાણું ભુલથી આવી ગયું હતું... અને પુણ્યાને ધ્યાનમાં આવ્યું કે અહો... આ તો ‘અદત્તાદાન’... ભલે અજાણ્યેપણ થઈ ગયેલું આ પાપ મનને સ્થિર
ક્યાંથી થવા દે ? હવે વિચાર કરો... જો આટલું નાનું સહજ જેટલું પાષ સ્થિરતા ન થવા દે... તો આપણે તો પાપોના ધૂંધવતા મહાસાગરની મધ્યમાં બેઠા છીએ... એ આપણને સમતામાં સ્થિર કેવી રીતે થવા દે? મનની ચંચળતાને કેવી રીતે રોકી શકીએ ?
પુણ્યાના ઉદાહરણ પરથી એટલું તો સમજમાં આવે છે કે જ્યાં સુધી પાપથી પાછા નહિ હઠીએ ત્યાં સુધી મનની સ્થિરતા થવી અસંભવ છે. મનની સ્થિરતા વગર સ્વનો અધ્યાય થઈ શકશે નહિ. માટે આધ્યાત્મિક જગતમાં ડગ ભરનાર વ્યક્તિએ પોતાની આજુબાજુ પાપોથી પાછા હઠવાની વાડ બાંધવી પડશે. પ્રતિજ્ઞા લેવી પડશે. તો ઉજાગર પર્ણો મન-વચન-કાયાની સ્થિરતા થશે, સ્થિરતા થશે તો કર્મની પ્રતો એક પછી એક ઉદિશામાં આવશે....
જો આ પ્રતરને સમતામાં સ્થિર રહી રાગ-ષ કર્યા વગર વેદર્શા
તો કર્મની નિર્જરા થશે... જેમ જેમ કર્મ નિર્ભરતા જશે... આત્મા વધુ ને વધુ શુદ્ધ થતો જશે... જેમ જેમ આત્મા શુદ્ધ થતો જશે વધુ ને વધુ પાપથી પાછા હઠતા જશો... આમ પાપીથી પાછા હઠવું ને સ્વનો સ્વાધ્યાય થવો બંને એક જ સિક્કાની બે બાજુ છે... એક વગર બીજું અસંભવ છે.
આ રીતે દરેક અઢારે અઢાર પાપ વિષે ચિંતન મનન કરી, આત્મનિરીક્ષણ કરી, સ્વાધ્યાય કાળ દરમ્યાન તો કડકપણે આ પાપોનું સેવન ન જ થવું જોઈએ, એવી પ્રતિજ્ઞા લેવી. ત્યારબાદ જનમુદ્રામાં અથવા સુખાસને બેસી કાયાને સ્થિર કરવી. બિલકુલ મૌન ધારણ કરવું, ઈશારાથી પણ વાર્તા નહિ જેને આર્ય મોન કહેવાય. આ રીતે કાયા અને વાણીની સ્થિરતા કરવી. શરૂઆતમાં થોડો સમય તો બેસતાની સાથે જ શરીર વિરોધ કરશે, અકડાશે, દુઃખાવો થશે. પણ ધીરે ધીરે રોજબરોજ થોડો થોડો સમય વધારતા જવું, એ રીતે પ્રેક્ટીસ થતાં પછી એટલી તો ક્ષમતા આવી જશે કે એટલીસ્ટ એક કલાક સુધી બિલકુલ આંગળીએ ન હલે એ રીતના મૌનપણે બેસી શકાશે. વચન અને કાયાની સ્થિરતા કર્યા પછી હવે એ જોઈએ કે મનને કેવી રીતે સ્થિર કરવું.
એ
આપણા પૂર્વાચાર્યોએ મનને સ્થિર કરવા માટે ઘણા અલગ અલગ અવલંબન લઈને પ્રયોગ કર્યા. કોઈ મૂર્તિનું અવલંબન લઈ મૂર્તિ સામે મનને ટકાવી રાખવાનો પ્રયત્ન કરતા પણ એમાં બન્યું એવું કે જેટલો સમય મૂર્તિ સામે હોય એટલો સમય મન તેના ૫૨ ટકતું પરંતુ જેવી મૂર્તિ સામેથી તે વ્યક્તિ ખસી ગઈ કે વ્યક્તિ સામેથી મૂર્તિ દૂર થઈ તો, મન પણ ક્યાંક ભાગી જતું. પૂર્વાચાર્યોએ મંત્રનું અવલંબન લઈને પણ મનને ટેકવવાનો પ્રયત્ન કર્યો. એમણે જોયું કે શરૂ શરૂમાં તો મંત્ર પર મન ટકી રહે છે. પણ પછી મંત્રનું પ્રબુદ્ધ જીવન જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮

Page #29

રટણ તો ચાલુ હોય છે ને મન તો ક્યાંથી ક્યાં પહોંચી જાય છે. રાખી, મૌન રહી, શ્વાસની ગતિ સાથે ચિત્તને શાંત થવા દેવામાં જેમકે કોઈ નવું નવું ગાડી ચલાવતા શીખ્યું હોય તો તેનું બધું જ આવે. મુનિને એકલી ઈરિયાવહીની ક્રિયા નિમિત્તે રોજ કેટલીયેવાર ધ્યાન ગાડી ચલાવવામાં રહે છે પણ જેમ જેમ ગાડી ચલાવવાનો ૨૫ શ્વાસોશ્વાસ પ્રમાણ કાઉસગ્ગ દ્વારા આ પ્રક્રિયાનો અભ્યાસ મહાવરો વધતો જાય તેમ તેમ એ એક બાજુ ગાડી પણ ચલાવતો સતત ચાલતો રહે, એવી સુંદર યોજના મુનિની દિનચર્યામાં છે. રહે છે ને આરામથી મોબાઈલ પર વાતો પણ કરે છે. તેવી રીતે પરંતુ ગમે તે કારણે આ પ્રણાલિકા આજે આપણે ખોઈ બેઠા છીએ. શરૂઆતમાં તો મંત્ર રટણ પર મન બરાબર રહે છે પરંતુ થોડો અરે... આગમોમાં કાઉસગ્ગની સમયમર્યાદા પણ શ્વાસોશ્વાસની મહાવરો થયા પછી એક બાજુ મંત્ર રટણ ચાલુ હોય છે ને બીજી સંખ્યાથી દર્શાવાઈ છે. અમુક કાઉસગ્ગ અમુક શ્વાસોશ્વાસ પ્રમાણ બાજું મન ક્યાંનું ક્યાં ભાગી જતું હોય છે. આમ અલગ અલગ એમ બતાવાયું છે કાઉસગ્નમાં શુદ્ધ શ્વાસોશ્વાસને જોવાના હતા, અવલંબનોને અજમાવી જોતા ખ્યાલ આવી ગયો કે, “શ્વાસ” જ પણ તેની સાથે લોગસ્સ જોડી દેવાથી લોગસ્સ ગણવાનું ચાલુ એક એવું અવલંબન છે જે કાયમ ચોવીસે કલાક આપણી સાથે રહે રહ્યું ને શ્વાને જોવાનું કામ છૂટી ગયું. વળી કોઈપણ નામ-શબ્દછે. ને જેમ જેમ એનો મહાવરો થાય તેમ તેમ મનનું ભાગવાનું મંત્રનું રટણ કરવાથી ચિત્ત તો એકાગ્ર થઈ જશે, પણ આપણું ઓછું થાય છે ને શ્વાસ પર ટકી રહે છે. જો શ્વાસ પરથી મન ખસે ધ્યેય માત્ર ચિત્તને એકાગ્ર કરવાનું નથી. આપણું ધ્યેય તો અવચેતન કે તરત જ તેને પાછું શ્વાસ પર લાવી શકાય છે.
મનમાં પડેલા વિકારો સુધી પહોંચીને તેને ઉખેડીને કાઢવાનું છે. સ્વાધ્યાયમાં શ્વાસોશ્વાસ પર મનને ટેકવી બહિર્મુખી મનને ચિત્ત એકાગ્ર તો રાગથી મોહથી કે દ્વેષથી પણ થઈ જાય... દા.ત. અંતર્મુખી બનાવી એ સૂક્ષ્મ મન દ્વારા મસ્તકથી પગની પાની સુધી કોઈના પ્રત્યે રાગ જન્મ્યો છે કે દ્વેષ ઉદ્ભવ્યો છે તો તેના વિચારોમાં અંતરયાત્રા કરવાની છે. જ્યાં જે અનુભવ થાય ત્યાં રાગ-દ્વેષ કલાકોના કલાકો સુધી મન એકાગ્ર થઈ શકે છે. પરંતુ આપણું જગાવ્યા વગર તટસ્થપણે, સમતામાં, અનિત્ય ભાવનામાં સ્થિર ધ્યેય, અંતિમ લક્ષ્ય મુક્તિનું છે. તેના માટે અંતરમનમાં પડેલા થવાનું છે. આ સ્વાધ્યાયમાં જ પરિપક્વ થતાં થતાં, આગળ વધતાં રાગના-દ્વેષના-મોહના કર્મસંસ્કારોને કાઢવાનું છે. આપણા ધ્યાન અને છેલ્લે કાયોત્સર્ગ નામનો તપ પરિણપિત થશે. શ્વાસને અને આ વિકારોને ગાઢ સંબંધ છે. તે તમે પણ
શ્વાસોશ્વાસનું અવલંબન લઈને ચિત્તને સ્થિર કરવાનો પ્રયોગ આત્મનિરીક્ષણ કરશો તો જોઈ શકશો કે જેવો કોઈ વિકાર મનમાં જૈન સાધનામાં પહેલાં પણ ઘણો વ્યાપકપણે થયેલો છે. તેની જાગે છે, ક્રોધનો કે ભયનો કે લોભનો કે મૈથુનનો અને તરત જ ખાત્રી આગમોમાં આવતા કાઉસગ્નની વિધિ દર્શાવતા ઉલ્લેખો શ્વાસની ગતિમાં ફરક પડી જાય છે. શ્વાસ તેજ બની જાય છે શ્વાસ આપે છે. આપણા આગમોમાં કાઉસગ્ગ શ્વાસોશ્વાસ રૂપે હતો. ધ્રુજવા લાગે છે. જેવો વિકાર દૂર કરશો કે શ્વાસ પોતાની મેળે જેનો પુરાવો આવશ્યક નિર્યુક્તિમાં મળે છે. આપણે આજે જે ધીમી અને સાધારણ ગતિથી ચાલતો થશે. આ બતાવે છે કે શ્વાસને કાઉસગ્ગ કરીએ છીએ તે ખરેખર તો ફક્ત સ્વાભાવિક શ્વાસોશ્વાસને વિકારો સાથે ગાઢ સંબંધ છે. શ્વાસને સહારે સહારે વિકારોને જોવાનું હતું. પરંતુ કાળક્રમે ઉતરતા સંઘયણે (સંઘયણ એટલે ઉખેડીને કાઢી શકીશું. શરીરમાં હાડકાની મજબુતાઈ) લોકો આ રીતના કાઉસગ્ગ નહોતા શ્વાસોશ્વાસનું અવલંબન લઈને આત્માની જાગૃતતા સાથે કરતા. કોઈ ઉંઘી જતા, કોઈ બીજા વિચારોમાં મગ્ન થઈ જતા, શ્વાસપ્રત્યે સાક્ષીભાવ લાવતાં લાવતાં એ અનુભવ થશે કે દૂષિત કોઈ આ શ્વાસોશ્વાસની સાથે કોઈ શબ્દને જોડી દઈ એનું રટણ વિચારોથી થોડો થોડો છૂટકારો થવા લાગ્યો છે. દુષિત વિચારો કરતા, માટે આ સત્ય વિધિનો જે લાભ મળવો જોઈએ તે નહોતો ઓછા થવા લાગ્યા છે. આમ શ્વાસ પર મનને ટેકવીને બહાર ભટકતા મળતો. તેથી પૂર્વાચાર્યોએ બહુ સમજી વિચારીને, દિર્ધદૃષ્ટિ વાપરીને સ્થળ મનને સૂક્ષ્મ બનાવી એ સૂક્ષ્મ મન દ્વારા અંતરયાત્રા કરી સ્વનો આ કાઉસગ્નમાં શ્વાસોશ્વાસની સાથે લોગસ્સ જોડયો. લોગસ્સના અધ્યાય કરવાનો છે, સ્વાધ્યાય કરતા કેવી રીતે કર્મની નિર્જરા થશે એક પદની સાથે એક શ્વાસને જોવાનું જેથી ધ્યાન શ્વાસોશ્વાસ પર તે પણ વિચારશું. રહે. પરંતુ કાળક્રમે મૂળવિધિ શ્વાસોશ્વાસને જોવાનું લોકોએ છોડી પહેલા એ જોઈએ કે શ્વાસનું જ આલંબન લેવાના બીજા કારણો દીધું અને ફક્ત લોગસ્સ ગણવાને જ કાઉસગ્ગ માની લીધો. આમ શું? સાપ ચાલ્યો ગયો ને કાંચળી હાથમાં રહી ગઈ.
(૧) શ્વાસને જોવાનો અભ્યાસ કરતા કરતા એ અનુભવ થાય છે - સાધુ અને શ્રાવકોના દરરોજના અનુષ્ઠાનમાં કાઉસગ્નની એવી કે મન કેટલું ચંચળ છે. એક ક્ષણ પણ સ્થિર રહી શકતું નથી. કાં વ્યાપક ગુંથણી છે કે આ સ્વાધ્યાય-ધ્યાનમાં અભ્યાસ નિરંતર થતો ભૂતકાળની સ્મૃતિમાં ભાગ લે છે કાં ભવિષ્યની કલ્પનામાં. એક રહે. એક પ્રવૃત્તિમાંથી બીજી ક્રિયામાં જતા તે ક્રિયાની શરૂઆત ક્ષણ પણ વર્તમાનમાં રહેવા ઈચ્છતું નથી. ફક્ત આવતા-જતા ‘ઈરિયાવહી પ્રતિક્રમણથી થાય છે. જેમાં ૨૫ શ્વાસોશ્વાસ પ્રમાણ શ્વાસને જોવાનું કામ મનને સોંપીને મનને વર્તમાનમાં રહેતા કાઉસગ્ન કરવાનું વિધાન છે. કાયાને સાવ શિથિલ કરી, સ્થિર શીખવાડવા લાગ્યા. જે આવી રહ્યો છે અથવા જઈ રહ્યો છે તે આ
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૯

Page #30

ક્ષણની ઘટના છે. આની પહેલાનો શ્વાસ ભૂતકાળનો છે આની (૪) આપણું આખું શરીર, નાના પરમાણુઓ, જીવકોષોથી બન્યું પછીનો શ્વાસ ભવિષ્યકાળ છે. પણ આ ક્ષણનો શ્વાસ એ આપણો છે, એમાં કાંઈ ને કાંઈ જીવ રાસાયણિક પ્રતિક્રિયા - વિદ્યુત - વર્તમાન છે. વર્તમાનમાં રહેતા આવડશે તો ઘણા રહસ્યો સામે ચુંબકીય પ્રતિક્રિયા નિરંતર થયા કરે છે. (મન સ્થળ છે માટે એનો આવશે.
અનુભવ નથી કરી શકતું.) શ્વાસ પર એકાગ્ર થઈ સૂક્ષ્મ બનેલું મન (૨) આપણે ફક્ત શ્વાસને જોઈએ છીએ, (જાગરૂકતાથી ઈચ્છા - આ સત્ય અનુભવથી જાણી શકશે. શરીર નશ્વર છે, ક્ષણભંગુર છે, આકાંક્ષા કર્યા વગ૨) જાણીએ છીએ. તેથી આપણો સંબંધ મન ચંચળ છે, ચપળ છે આ બધું ઘણું સાંભળ્યું છે પણ અનુભવના ભૂતકાળની સ્મૃતિઓને ભવિષ્યની કલ્પનાથી તૂટતો જાય છે. જ્યારે આધારે આ વાત અનુભવી નથી. માટે શરીર અને મન પ્રત્યેની પણ મન ભૂતકાળની સુખદ સ્મૃતિમાં ડૂબેલું હોય છે ત્યારે ઘણી આસક્તિ તૂટતી નથી. જે અવસ્થા ઈન્દ્રિયાતીત છે, ભવાતીત છે, ઈચ્છા રહે છે કે આ સ્થિતિ કાયમ રહે. આ સ્થિતિ ફરીને પ્રાપ્ત લોકાતીત છે. (સમ્યક્દર્શન) ત્યાં સુધી પહોંચવું છે. તો આપણે થાય (આ રાગ છે). તેવી જ રીતે દુ:ખદ કલ્પના કે સ્મૃતિને હંમેશા જાતે અનુભવના ક્ષેત્રમાંથી પસાર થવું પડશે. જ્યારે આપણે પોતે રાખવાની ઈચ્છા રહે છે (આ દ્વેષ છે). ફક્ત શ્વાસને જ જોવાથી સ્વનો અધ્યાય કરતા કરતા સ્વ અનુભવ દ્વારા જાણશું કે એક એક રીતે રાગ અને દ્વેષ તૂટતા જશે. યથાભૂત શ્વાસને જોવાથી શું આંખના પલકારા જેટલા સમયમાં કેટલા પરમાણુ ઉત્પન્ન થાય રાગ પેદા થશે? શું ષ પેદા થશે ? એ ક્ષણે આપણે મોહથી પણ છે ને નાશ પામે છે. ત્યારે મહાવીરના શબ્દો - ઉપને ઈવા, દુર છીએ કેમકે કોઈ કલ્પનામાં ડૂબેલા નથી. કલાકોની સાધનામાં વિગમેઈવા સમજાશે. ત્યારે આત્મા સમજશે કે આવા ક્ષણભંગુર થોડી ક્ષણો એવી આવે છે કે જ્યારે આપણે કેવળ શ્વાસને જોઈએ
શરીર પર શું રાગ કરૂં? શું દ્વેષ કરૂં? અંતરયાત્રા વગર સ્વાધ્યાય - છીએ તે ક્ષણનું ચિત્ત નિર્મળ થાય છે.
ધ્યાન - કાયોત્સર્ગ જેવો તપ ઘટિત થઈ શકે નહિ - આખી દુનિયાની (૩) મનુષ્ય જન્મ લીધો ત્યારથી આંખ ખોલીને બહારની દુનિયાને
દુનિયાની યાત્રા ભલે કરી પણ જ્યાં સુધી અંતરયાત્રા નથી કરી ત્યાં સુધી જ જોઈ. સદેવ બહિર્મુખી જ રહ્યા. કદી અંતર્મુખી થઈને પોતાને બધી જ યાત્રા
બધી જ યાત્રા અધૂરી છે. જોયું જ નથી. બાહ્ય ભટકતું મન સ્થળ છે. તે અંદરની યાત્રા, અંદરની
“જ્યાં લગી આત્મા તત્ત્વ ચિંત્યો નહિ, ત્યાં લગી સાધના અનુભૂતિ કરી શકતું નથી. પણ શ્વાસ પર મન ટેકવવાથી એકાગ્ર .
| સર્વ જૂઠી...” થયેલું મન સૂક્ષ્મ છે. આ સૂક્ષ્મ મન દ્વારા અંતરમુખી થઈને
સ્વાધ્યાય - ધ્યાન - કાયોત્સર્ગ વિષે વધુ આગળ જાણો અંતરયાત્રા કરતા (સ્વાધ્યાય કરતા કરતા) એ ખ્યાલ આવશે કે
આવતા અંકે. આ આખોય શરીર પ્રપંચ, જેને “હું હું મારું મારું' કહ્યા કરું છું તે
૧૯, ધર્મપ્રતાપ અશોકનગર, બધું શું છે? અત્યાર સુધી બૌધિક સ્તરે ચેતન મનમાં જાણકારી
કાંદિવલી (ઈસ્ટ), હતી તે અનુભૂતિઓ દ્વારા જાણશું કે આ શરીરને મનના પ્રપંચો
મો. ૮૮૫૦૦૮૮૫૬૭ છે શું?
તારો જો સંગાથ... પ્રબુદ્ધ જીવનનો આગામી ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૮ નો અંક
તારો જો સંગાથ, દુ:ખ તો ગમે મને હેવાનું; જૈન ધર્મ અને અન્ય પરંપરાઓમાં યોગ
મારું ઘર આ તારું, તેથી સદાય સુખ રહેવાનું ! –
તારા જળથી વાવ-તલાવો છલકે, ' વિશેષાંક
ફૂલ ફૂલ તું ફોરમ થઈને ફરકે, પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવશે.
આંખો તારી ગ્રહ-તારામાં ચમકે. - સંપાદનકર્તા : ડૉ રશ્મિબેન ભેદા
ડુંગર થઈ જો દૂઝ, કલકલ ગમે મને છેવાનું ! આ યોગ વિશેષાંકની વધુ નકલ જોઈતી હોય તો.
તું જો હાજર હોય, હસીને ઘણું ગમે કહેવાનું!- તા. ૦૫-૦૨-૨૦૧૮ પહેલાં
તારાં જ્યાં જ્યાં પગલાં પથ તે મારો; સંસ્થાની ઓફીસમાં નોંધ કરાવો.
સુણાય જ્યાં તવ સાદ, મુલક એ પ્યારો; વિશેષ અંકની કિંમત રૂા. ૮૦/- રાખેલ છે.
લાભશુભ ત્યાં, જ્યાં તારો સધિયારો; : સંપર્કઃ
હળવે રહી તું અડી જાય તો દાવ ગમે દેવાનું; રાજ શાહ
તું જે દે, તે બધું પ્રસાદી જેમ ગમે લેવાનું!
*. ચંદ્રકાન્ત શેઠ ફોન - ૦૨૨-૨૩૮૨૦૨૯૬
સૌજન્ય : “હદમાં અનહદ’ પુસ્તકમાંથી
પ્રબુદ્ધ જીવન
જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮

Page #31

ગાંધી વાચનયાત્રા મહાત્મા ગાંધીના અંતિમ દિવસો, હત્યા, તપાસ અને કેસની તવારીખ : “લેસ કિલ ગાંધી'
સોનલ પરીખ ૩૦ જાન્યુઆરી ૧૯૪૮ ના દિવસે નવા સ્વતંત્ર થયેલા રાષ્ટ્ર પણ ગાંધીહત્યાના ચાર પ્રયાસ થયા હતા? આ પ્રયાસ ૧૯૩૫ ભારતના રાષ્ટ્રપિતા મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધીની એમના જ એક ની આસપાસ થયા હતા. ત્યારે પાકિસ્તાન મુસ્લિમ લીગના એજન્ડા દેશવાસીએ હત્યા કરી.
પર પણ ન હતું. આ બધા હુમલા પૂનામાં ઉચ્ચ વર્ગના અંતિમવાદી વિશ્વ સ્તબ્ધ થઈ ગયું. દેશ આઝંદ કરી ઊઠ્યો. શ્રદ્ધાંજલિઓનો હિંદુઓએ કરાવ્યા હતા. ચારમાંના ત્રણ પાછળ આપ્ટે-ગોડસે ગેંગ વરસાદ વરસ્યો. પરસ્પરના લોહીના તરસ્યા હિંદુ-મુસ્લિમોએ જ હતી. એમાં તો નાથુરામ પકડાયો પણ હતો. ગમગીન બની તેમની તલવારોને વિરામ આપ્યો. ભયાનક રૂપ ૨૦ જાન્યુઆરી ૧૯૪૮ ના દિવસે પ્રાર્થનાસભામાં બોમ્બ ધારણ કરી ચૂકેલા કોમી તોફાનો આ ઘટનાથી બંધ થયા એ ગાંધીજી ફોડીને અંધાધૂંધી ઊભી કરવી અને તેનો લાભ લઈ ગાંધી પર વિશેના લોકોના પ્રેમ અને આદરની નિશાની હતી. પણ આ બધામાં ગોળીઓ ચલાવવી એવું નક્કી હતું. બોમ્બ ફૂટ્યો, ગોળીઓ ચાલી હત્યારાનું શું થયું તે જોવાની કોઈને સુધ ન રહી.
નહિ. બોમ્બ ફોડનાર મદનલાલ ઢીંગરા પકડાયો. દિલ્હી પોલીસને તે ઘડીએ તો તે સ્વાભાવિક હતું, પણ ત્યાર પછી પણ તેણે કહ્યું કે ‘વો ફિર આયેંગે'. વર્ણન પરથી કોણ આવવાનું છે મોટાભાગના લોકોએ કાવતરું, કાવતરાખોરો, પોલિસ અને તેનું અનુમાન કરવું અશક્ય ન હતું. મુંબઈમાં ગૃહપ્રધાન સત્તાધીશોની નિષ્ક્રિયતા, ગોડસે પર ચાલેલો કેસ, બયાનો, તેનું મોરારજીને પણ કાવતરાનો અંદાજ હતો અને એમણે મુંબઈ બચાવનામું, કપૂર કમિશનનો અહેવાલ - આ બધા વિશે પોલીસને માહિતી આપી હતી. આ બધું છતાં દિલ્હી અને મુંબઈની સમજવાની, આખી પરિસ્થિતિનો તાગ લેવાની જરૂર જોઈ નહિ. પોલીસ સુસ્ત રહી. દિલ્હીમાં ગાંધી માટે જોઈએ તેવી સુરક્ષાવ્યવસ્થા અનેક અસત્યો અને અર્ધસત્યો સત્યનો સ્વાંગ પહેરી સામે આવ્યા થઈ ન શકી. કડવું લાગે તેવું એક સત્ય એ હતું કે ગાંધીના જે અને સત્ય તરીકે ચાલતા પણ રહ્યા. ‘ગાંધીએ ભારતના ભાગલા વિચારોને લીધે અંતિમવાદી હિંદુઓ ગાંધીને મારવા માગતા હતા, પડાવ્યા' - ‘ગાંધીએ મુસ્લિમોને ખોળામાં બેસાડ્યા અને હિંદુઓને એ વિચારોનો ભાર તેમના સાથીઓ ને સત્તાવાળાઓથી પણ હવે તરછોડ્યા' - ‘ગાંધી જીવ્યા હોત તો ભારતને હિંદુ રાષ્ટ્ર બનતું જાણે ઊંચકાતો ન હતો. પિતા વૃદ્ધ થયા હતા, એટલે સૌએ અટકાવત’ - ‘ગાંધીએ પાકિસ્તાનને ૫૫ કરોડ રૂપિયા અપાવ્યા' પોતપોતાની રીતે, જાણે અજાણે એમના અંતિમ પ્રયાણને માટે - “ગાંધી હિંદુ શરણાર્થીઓના દુ:ખો જોતા નથી અને ભારતમાં માર્ગ તૈયાર કરી આપ્યો. રહેલા મુસ્લિમોને પંપાળે છે”.
ત્યારપછી ? લાલ કિલ્લામાં ખાસ બનાવાયેલી અદાલતમાં ગોડસે એ બચાવનામાં કહ્યું, ‘ગાંધીનો વધ એ જ ગાંધીના ખૂનીઓ પર કેસ ચાલ્યો. પૂર્વધારણાઓ સાથે કેસનો ભારતમાતાને બચાવવાનો એકમાત્ર માર્ગ હતો. તેણે ‘વધ’ શબ્દ પ્રારંભ થયો. સાવરકરને બચાવી લેવાનું તો નક્કી જ હતું અને વાપર્યો છે. સંસ્કૃતમાં રાક્ષસોને મારી નાખવામાં આવે ત્યારે વધુ ગોડસેને બચાવનામાં પોતાની વિષાક્ત થિયરીઓ રજૂ કરવાનો શબ્દ વપરાય છે. જેમ કે રામે રાવણનો વધ કર્યો. કોઈ પ્રમાણ પૂરો મોકો અપાયો. એક વાર નહીં, બે બે ચાર - પહેલા લાલ મેળવવાની ફિકર કર્યા વિના જૂઠાણાંને સત્ય સમજનારો વર્ગ નાનો કિલ્લામાં, પછી પંજાબ હાઈકોર્ટમાં. ભારતની નાજુકનબળી કોમી નથી. આ વર્ગ પછીની પેઢીઓને પણ પોતાની માન્યતાઓનો એકતા પર તેના શબ્દો કેવો આઘાત કરશે એ સમજતા સરકારને વારસો આપે છે. કરુણતા એ છે કે આપણે વિચારવાની, વાર લાગી. ઊંઘ ઊડ્યા પછી સરકારે તેના પર પ્રતિબંધ મૂક્યો, સમજવાની, સાચું શું છે તે શોધવાની તસદી લેતા નથી અને પછી ઉઠાવી પણ લીધો. ત્યાં સુધીમાં ઝેર ઘણું ફેલાઈ ગયું હતું. આપણી આજુબાજુ વહેતી અફવાઓમાંથી આપણા સ્વભાવ કે આ બચાવનામું ગોડસેએ નહીં, સાવરકરે લખ્યું હતું. ગોડસે અને રૂચિ પ્રમાણેનું સત્ય શોધી લઈએ છીએ. ગાંધીજનો અને બોદ્ધિકોનું સાવરકર બંને જેલમાં હોવા છતાં આ શક્ય બન્યું હતું. ગાંધીહત્યાને મોન આ વલણને જાણે અજાણે સમર્થન આપે છે.
સિત્તેર વર્ષ થશે છતાં ઘણી હકીકતો હજી પડદા પાછળ છે. એટલું પણ એમ કરવાથી એ સત્ય બની તો જતું નથી. આપણે જાણીએ ઓછું હોય તેમ ચોથી ગોળીની વાતો થાય છે, ઈતિહાસને છીએ કે ૨૦ અને ૩૦ જાન્યુઆરી ૧૯૪૮ ના હુમલાઓ પહેલા બદલવાની કોશિશ થઈ રહી છે.
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવળ

Page #32

લેટ્સ કિલ ગાંધી’ ગાંધીહત્યાને લગતી હકીકતોને, પ્રમાણોને પાનાનું આ પુસ્તક દરેક ભારતીયે વાંચવું જોઈએ અને દરેક ઝીણવટ અને ચોકસાઈથી રજૂ કરે છે. લેખક છે મહાત્મા ગાંધીના લાયબ્રેરીએ વસાવવું જોઈએ. પ્રકાશક : રૂપા એન્ડ કંપની, ૭/૧૬ પ્રપોત્ર તુષાર અરુણ ગાંધી. શાબ્દિક ઈતિહાસ, આકઈલ્ઝ, અન્સારી રોડ, દરિયાગંજ, ન્યૂ દિલ્હી ૧૧૦૦૦૨, મૂલ્ય રૂા.૯૯૫. દસ્તાવેજો, ગાંધીહત્યાના ઈન્વેસ્ટીગેશન અને મુકદમાના અહેવાલો, ન્યાયાધીશો અને વકીલો એ લખેલા પુસ્તકો,
મોબાઈલ : ૯૮૩૩૭૦૮૪૯૪ અખબારોમાં પ્રગટ થયેલા અહેવાલો અને પરિવાર પાસેથી મળેલી
(Cond. from Page...47) માહિતી આ બધાના આધારે વર્ષોની મહેનત પછી આ પુસ્તક તૈયાર
Legitimate Dialect and થયું છે. પ્રસ્તાવનામાં તુષાર ગાંધી લખે છે, ‘દક્ષિણ આફ્રિકાથી મારાં દાદી સુશીલાબેન અમારે ત્યાં થોડા દિવસ આવ્યાં ત્યારે હું
Virtuous Speech! દસબાર વર્ષનો. એમની પાસેથી મને ઘણી વાતો જાણવા મળી. partner, talking and negotiating life circu
partner, talking and negotiating life circumstance. And
this is when a wakeful quality of mindfulness is એમની ઈચ્છાથી અમે સપરિવાર પૂના ગયા અને નથુરામ ગોડસેના
necessitous to impart, bestowing right speech and ભાઈ ગોપલ ગોડસેને મળ્યા. કાવતરામાં તેનો પણ હિસ્સો હતો,
shimmering words. Our heart is the ocean from which જેલ ભોગવીને તે તાજો જ બહાર આવ્યો હતો. દાદીને દર્શાવવું
ponders the right speech. Hence the ultimate façade હતું કે ગાંધી પરિવારે ગોડસે પરિવારને માફ કરી દીધો છે, જ્યારે
is our heart and emotions. We need to learn to restrain ગોપલ ગોડસેનો ભાવ એવો કે અંતે ગાંધી પરિવાર સમજ્યો કે
our speech in the moments of emotions such as anger, અમે ગાંધીની હત્યા કરી તે બરાબર કર્યું હતું. જેમને પોતાના કૃત્યનો aggression, frustration by means of mindfulness and પસ્તાવો પણ નથી. એમને સામે ચાલીને માફી આપવા જવાનો over a period of time, thrive our heart to flourish with અર્થ શો તો મને ત્યારે પણ સમજાયું ન હતું, હજી પણ સમજાતું love, compassion, and empathy. At this stage, the right નથી. વર્ષો પછી પ્રિયા તેંડુલકરના એક ટોક શોમાં હું અને હવે Spees વૃદ્ધ થયેલા ગોપલ ગોડસે સાથે હતા. શો પૂરો થયા પછી ઊઠવા '
your heart. જતા ગોપાલનો પગ લથડ્યો, મારાથી સહજ હાથ અપાઈ ગયો.
Let us imagine, what would the world be like, if
we were speaking powerfully, to people who are મિડિયાએ તસ્વીર લીધી ને ચગાવી. એક વૃદ્ધને માનવતાના નાતે
listening consciously, in an atmosphere which would આપેલા હાથનું ગોપલ ગોડસેએ કેવું અર્થઘટન કર્યું હશે તે કલ્પવું
fit the purpose. Or what would the world be like if we મુશ્કેલ નથી.'
were creating the sound consciously and consuming આગળ તેઓ કહે છે, “ઈતિહાસ જાણનારોને ખ્યાલ છે કે sounds consciously leading our environments આજે ભારત ૧૯૪૦ ના દાયકાની મધ્યમાં હતા તેવા consciously to live a beautiful life? That would be a સંજોગોમાંથી પસાર થઈ રહ્યું છે. લોકશાહી વર્ષોથી તકવાદીઓ world that does sound beautiful and understanding this અને શોષણખોરોના હાથમાં રમે છે. દરેક અસંતોષને લીલો કે sound would be the median of this world. Thus, how ભગવો રંગ પહેરાવાય છે, પણ હવે ભારતને કે વિશ્વને ધર્મ,
to tune this beautiful instrument of words delivering
a speech is in your hands, making the world euphonious વંશ, વર્ણ કે રંગના નામે યુદ્ધો પરવડવાનાં નથી. કસાઈઓની
and harmonious or raucous and chaotic. Let the દયા પર માનવજાત નભી શકે નહીં. આપણે ભારતને અને વિશ્વને
charisma of your speech behold in your words! Aspire એક જોવાનું ગાંધીનું અધૂરું સ્વપ્ન પૂરું કરવાનું છે. આ પુસ્તકમાં to right words, right speech નિષ્પક્ષ, સીધી હકીકતો જ મૂકી છે. એ આશયથી કે ભૂલાઈ ન
Speak only Endearing speech, જાય.”
speech that is welcomed..., રાજકીય હત્યાઓના ઈતિહાસમાં ગાંધીહત્યા જેવી
Speech when it brings no evil to others ગૂંચવણભરી સ્થિતિ ભાગ્યે જ સર્જાઈ છે. અણસમજ, ગેરસમજ,
is a pleasant thing...! પ્રક્રિયાઓની ઢીલાશ, ભૂલોની પરંપરા અને બેદરકારીને લીધે જે
-Gautam Buddha. ષડયંત્ર સહેલાઈથી નિવારી શકાયું હોત તે સહેલાઈથી સફળ થઈ શક્યું. “લેટ્સ કિલ ગાંધી' તત્કાલીન પરિસ્થિતિ, ગાંધીજીના અંતિમ
49, wood ave, Edison, N.J. 08820, U.S.A. દિવસો અને કાવતરાથી લઈ હત્યા, કેસ, સજા અને કપૂર કમિશનના
prachishah0809@gmail.com અહેવાલ સુધીની તમામ વિગતોને સરસ રીતે આવરે છે. એક હજાર
+1-9175825643
પ્રબુદ્ધ જીવળ
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮

Page #33

જૈન પરંપરાના પુનરુધ્ધારકો-૧૧ જૈન હસ્તપ્રતોના મહાન સંશોધક અને પ્રકાંડ વિદ્વાન મુનિશ્રી જંબુવિજયજી -
આચાર્યશ્રી વાત્સલ્યદીપસૂરીશ્વરજી પ્રાચીન ભાષા અને હસ્તપ્રતોના વિદ્વાનોની આજકાલ ખોટ “ઓહ! દ્વાદસાર નયચક્રના સંપાદક જંબુવિજયજી?' વર્તાય છે, તેવા સમયે, પ્રાચીન જૈન હસ્તપ્રતોના સંશોધક અને વિરલ શ્રુતપાસક મુનિશ્રી જંબુવિજયજીનું સ્મરણ થાય.
પ્રો. શામટન કહે “અરે, પધારો! પધારો! તમે મારી ઓફિસમાં શ્રી જેબવિજયજી મહારાજ ચારિત્રવાન, વિદ્વાન તો હતા જ. પધારો ! જ્યારથી દ્વાદસાર નયચક્ર વાંચ્યું છે ત્યારથી તમને મળવા પ્રભુના જાપ કરીને તન્મય બની જતા. એ સાધુ પુરુષ તપસ્વી પણ માટે મનમાં ઈંતજારી ખૂબ રહે છે. આજે અણધાર્યો જ આપનો હતા. માતા-પિતા અને બહેનની સાથે સંયમ ગ્રહણ કરીને સંયમ મેળાપ થયો. મારી યુનિવર્સિટીમાં આજે તો ભાગ્યોદય થયો.' સાધના સાથે જ્ઞાન સાધનાનો પ્રારંભ કર્યો. મા શારદાની એમાં પ્રો. શામટને પોતાના સહાયકને સૂચના આપી કે આજના કુપા ભળી અને જૈન સંસ્કૃતિ તથા ભારતીય સંસ્કૃતિનું જાણે નવું તમામ કાર્યક્રમ રદ કરો. તમામ પ્રોફેસરોને સૂચના આપી કે પ્રભાત ઉઘડ્યું. એક વિરલ જ્ઞાની પુરુષની ભેટ મળી. તેઓ અનેક
હોલમાં પધારે. આપણા આંગણે પ્રખર જ્ઞાની જૈનસાધુ પુરુષ ભાષાઓ શીખ્યા.
પધાર્યા છે. તેમનો લાભ લેવાનો છે. શ્રી જંબુવિજયજી એવા વિરલ જ્ઞાની પુરુષ હતા જેમણે જ્ઞાન
મા પ્રો. શામટને વારાણસીના વિદ્વાનોને પણ સૂચના મોકલી કે ભંડારમાં પડેલી વિદ્યાને જગત સમક્ષ મૂકી અને તેની દુર્લભ જ
થી અને તેની Áય જૈનદર્શનના પ્રકાંડ પંડિત મુનિશ્રી જંબુવિજયજી મારે ત્યાં પધાર્યા વિશિષ્ટતાના દર્શન કરાવ્યા.
છે. તેમની વિદ્વતાનો લાભ લેવા પધારો. શ્રી જંબુવિજયજી મહારાજ સતત વિહાર કરીને દેશભરમાંથી
થોડીવારમાં તો હોલ ભરાઈ ગયો. મુનિશ્રી જંબુવિજયજી પાસે ઉત્તમ પ્રતો શોધીને તેનું સંશોધન કરવામાં મગ્ન રહેતા હતા.
બેસીને દર્શનશાસ્ત્રના વિદ્વાનોએ જૈનદર્શન અને સ્યાદ્વાદની ચર્ચા અનેક ભાષાઓના જ્ઞાની શ્રી જંબુવિજયજીએ ‘દ્વાદસાર નયચક્ર'
કરી. જૈનદર્શન અને અન્ય દર્શનો ક્યાં જુદા પડે છે અને તેનું નામના ગ્રંથનું સંપાદન શરૂ કર્યું ત્યારે તેની એક પ્રત તિબેટમાંથી
સમાધાન શું છે તે જાણવા કોશીશ કરી.
એ જ્ઞાનગોષ્ઠી પૂર્ણ થયા પછી પ્રો. શામટને કહ્યું, ‘એક જ્ઞાની મેળવવા માટે તેમણે ભાવનગરના મિલ માલીક શ્રી ભોગીભાઈને પ્રેરણા આપી તિબેટ મોકલેલા. તિબેટની સ્થાનિક ‘ભોટ’ ભાષા
પુરુષની વિનમ્રતા અને વિદ્વતા કેવી શોભાયમાન હોય છે તેનો
સાક્ષાત દાખલો મુનિશ્રી જંબુવિજયજી છે. તેમનું હું સ્વાગત કરું પણ તેઓ શીખેલા. દેશ-વિદેશના બૌદ્ધ પરંપરાના વિદ્વાનો પણ
છું અને તેમને પ્રણામ કરું છું. અને વિનંતી કરું છું કે થોડા દિવસ તેમને આ કારણે જાણતા હતા.
અહીં જ રોકાવ અને જૈનદર્શન વિશે અમને કહો.' એકવાર વિહાર કરી રહેલા શ્રી જંબુવિજયજી બનારસ પહોંચ્યા.
મુનિશ્રી ત્યાં રોકાયા. એમને મન થયું કે સારનાથમાં બૌદ્ધ યુનિવર્સિટીનો જ્ઞાન ભંડાર
ગુણવાન, ચારિત્ર્યવાન અને વિદ્વાન મુનિવરોની એક મહાન જોવા પણ જવું. તેઓ ત્યાં ગયા. તે સમયે બૌદ્ધ યુનિવર્સિટીમાં
શુંખલા જૈન શાસને વિશ્વને ભેટ આપી અને આ મુનિજનોની કોઈ કાર્યક્રમની તૈયારી ચાલતી હતી. યુનિવર્સિટીના વાઈસ
જ્ઞાનયાત્રાએ જગતને ધર્મનો પ્રકાશ સમર્પિત કર્યો. નિતાંત ચાન્સેલર પ્રો. શામટન કામમાં વ્યસ્ત હતા. મુનિશ્રી બહાર બાકડાં
ત્યાગભાવનાની મૂડી લઈને પવિત્ર જીવન જીવતા આ મુનિવરોનું ઉપર બેઠા અને અંદર સંદેશો મોકલ્યો. યુને આવીને કહ્યું કે પ્રોફેસર
જીવન સંપૂર્ણ ધર્મઅર્પિત રહ્યું તેના કારણે વિશ્વને ધર્મતત્વની વ્યસ્ત છે હમણાં મળવું શક્ય નથી.
ઓળખ આપનારા મહાન ગ્રંથો સુલભ થયા. એ જાણીને આશ્ચર્ય મુનિશ્રી ત્યાં જ બેસી રહ્યા.
થશે કે સમગ્ર વિશ્વમાં ચારિત્ર્યનું પાલન અને પ્રભુ પ્રત્યે સમર્પણ થોડીવાર પછી પ્રો. શામટન બહાર આવ્યા. એમણે મુનિશ્રીને
કરીને જીવતા આ મુનિવરો જેવી જીવનચર્યા ક્યાંય જોવા નહિ જોયા તેમણે નજીક આવીને કહ્યું કે હમણા મને ઘણું કામ છે,
મળે. જીવનના આ શ્રેષ્ઠ સમયનો ઉપયોગ કરીને શ્રમણ અને આજે નહીં મળી શકુ, “સોરી!'
શ્રમણીઓએ જે જ્ઞાનયાત્રા કરાવી છે તે બેનબૂન છે. મુનિશ્રી અને પછી તરત જ પૂછ્યું,
જંબુવિજયજી એ જ પરંપરાના પદયાત્રી છે. આપનું શુભનામ?”
યુગોયુગથી આ ધરતીને જૈનદર્શનની મહાન પરંપરાનો આવા જંબુવિજય!'
મુનિજનો પરિચય કરાવે છે અને સૌને ધન્ય બનાવે છે.] અને પ્રો. શામટન અટકી ગયા. તેમણે હાથ જોડીને પૂછ્યું,
મો. ૮૭૮૦૭૭૫૭૩૫ (જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮ પ્રબુદ્ધ જીવન
૩૩

Page #34

ભાવ-પ્રતિભાવ મોતીનો ચારો ચરતા હંસ પર સવાર થઈને, ખોળામાં વીણાને કહેવાતા દુર્ગુણો જ આપણું રક્ષણ કરતા હોય છે. તો તેની ધારણ કરીને, એક પગ કમળ પર ટેકવીને પોતામાં બંન્ને હાથે, ચિંતા કર્યા વિના સમાજને કંઈક આપી જવામાં જ પુરુષાર્થ આપણને સૌને આશિર્વાદ આપતા, માતા સરસ્વતીના સુંદર સમાયેલો છે. ચિત્રવાળો, નવેમ્બરનો પ્રબુદ્ધ જીવનનો અંક મળ્યો, વાંચ્યો, સુંદર
હરજીવન થાનકી, છે. મારાં હાર્દિક અભિનંદન સ્વીકારશો.
સીતારામ નગર, પોરબંદર કંઈક નવું અને જુદું કરી બતાવવું એ સેજલબેનની ખાસિયત નોંધપાત્ર રહી છે. ઉદાહરણાર્થે, હિંમતલાલ શાંતિલાલ ગાંધીનો
બે વર્ષથી અંદાજીત ધનવંતજી શાહ જે વાવી ગયેલા ને લેખ, “સ્વાચ્છમિત્ર' રજકા વિષેનો રહ્યો. કે જે પશુઓના આહાર
આત્મસાત કર્યું હતું તેને તમે સહૃદય તન, મનથી આગળ પ્રબુદ્ધ તરીકે જાણીતો છે. તેને પશુપાલક કૃષિમિત્રો ગાય-ભેંસ ઈત્યાદિના
જીવન ધમાવી રહ્યા છો, મારા પરિવાર તરફથી વંદન અભિનંદન જ ખોરાક તરીકે વાવે છે તેના બીજ બજારમાં વેંચાતાં મળે છે. જે હોય રજકાના બીજ તરીકે ઓળખાય છે. પણ તેના ઔષધિય ગુણ જના શો ધનવંતજના ૧-૨ છે. ગ્રીન કલર રીલીલના પ્રથમવાર જાણ્યાં. “અલ-ફૂલ-ફા' કુદરતી અનમોલ ભેટ છે, તે ૧૯૯૯થી આજ દિન સુધી પત્ર મિત્રો, સામયિકો માધ્યમે. વાચકોજ જાણીને પ્રસન્નતા થઈ.
સર્વોપરી માને છે. વાહ દાદ દેવી પડે. સેવંતીલાલ શાંતિલાલ પટણીનો દીર્ધ લેખ “વિશ્વ-ઉત્પત્તિ- આપ સહુનો શુભચિંતક ષડદ્રવ્ય', સાત પાનામાં વિસ્તારપૂર્વક લેખકે જૈન-ધર્મ-કર્મનો મર્મ
દામોદર ફ. નાગર જૂગનું ઉમરેઠ જિ. આણંદ બતાવવાનો યથાશક્તિ - મતિ પ્રયત્ન કર્યો છે તે અભિનંદનને
મો. નં. ૯૭૨૩૪૪૯૦૯૨ પાત્ર છે. મેં તેમને અંગત પત્ર પણ લખ્યો છે. તમે, સંપાદનનું દૃષ્ટિવંત કાર્ય કરી રહ્યાં છો. પ્રબુદ્ધ જીવનને
જીવનપીંછીના લસરકા' ચીલાચાલુ માળખામાંથી બહાર લાવીને તેને વધુ ને વધુ રસપ્રદ
Title સાથેનું તંત્રીનું લખાણ આપણને સ્વજીવનના અનેક બનાવતા રહ્યાં છો. તે તમારી આગવી શક્તિ, બુદ્ધિ અને લાગણીનું
તબક્કામાં લઈ જાય છે. પ્રથમ દૃષ્ટિએ અમુક બાબતો છે તેમ ધારીને દ્યોતક છે. દાયકાઓથી હું એક વાચક તરીકે સંકળાયેલો રહ્યો છું.
આગળ વધનારૂ વર્ણન શક્યતાઓની આંટીઘૂંટીમાં પ્રશ્નો ઉભા કરે પણ તેને જૈન - સ્ત્રી - શક્તિનો પરચો પ્રથમવાર પ્રાપ્ત થઈ રહ્યો
છે. “જીવન”ની વ્યાખ્યા સમાજ અને આર્થિક સ્તર ઉપર જુદી જુદી છે. તમે તન, મન અને ધનથી તેની સાથે ઓતપ્રોત થઈ ગયા
અનુભવાતી હોય છે. સમાજ એ હોવો જોઈએ કે સર્વ બાળકોને હોવાની અનુભૂતિ પણ થઈ રહી છે.
એક સરખું પ્લેટફોર્મ - વાતાવરણ મળે અને પછી આગળ વધાય - વાચકોને પ્રબુદ્ધ બનાવી, જૈન ધર્મ, કર્મ, મર્મમાં રસ લેતા જે નહિવત છે કારણમાં - વ્યવસ્યાની વિભિન્નતા છે તે આ આપણે કરવા એ ભારે જહેમત ઉઠાવતું કાર્ય છે. જેને તમે સુપેરે નભાવી સર્જયો સમાજ રહ્યા છો. તેની પ્રતીતિ પ્રત્યેક અંકે થતી રહી છે. તમારો અગ્રલેખ
Right to education - Right to live childhood ual પણ વાંચ્યો અને વિચાર્યો. ખૂબ સુંદર છે. જે ‘આતમ્ભણી’ દોરી સમાજમાં સતત હવામાં ફંગોળાતા જોવા મળે છે અને ત્યારબાદ ગયો. આ આત્મા કે જે શુદ્ધ, બુદ્ધ, નિત્ય અને મુક્ત છે તેને જીવન જીવનના બાકી તબક્કાઓ. દરમ્યાન જાણવો રહ્યો. નિર્ધારિત સ્થળે અમૂક સમય પૂરતો, લખાણ - વિચારો - તાત્કાલિન અવસ્થા અને સાધનો જીવનને પંચમહાભૂતના દ્રવ્યમાં પુરાયેલો સંગ્રહાયેલો આત્મા, ઊંચે ઉડીને, મળેલા સંસ્કાર સાથે જોડાયેલા હોય છે. ખુદને મળવા માગતા સતત વિસ્તરવા મથતો હોય છે. તેની પ્રતીતિ તમારો અગ્રલેખ તંત્રીશ્રીના લખાણમાં કશુંક નવું કરવું તેની ધગશની ભાવના રહેલી વાંચતાં થઈ ગઈ. તમે કેટલું બધું મનન... મંથન કરતા હશો, છે જે ખૂબ જ નિર્મળ અને નિર્દોષ છે - સ્પર્શે છે. તેના પરિપાકરૂપે વાચકોને આવા સુંદર સાત્ત્વિક અંકો પ્રાપ્ત થઈ માણસ બીજા માણસ સાથેની વાત - જીવન જીવવા માટેની રહ્યા છે કે જે જૈન યુવક સંઘને નવી દિશા પ્રદાન કરી રહ્યા છે. ચાવી પણ હોય છે કોઈ પણ કોઈનું નથી તેવી પ્રાર્થનાની રચના છેવટે -
અમસ્તી તો નથી પણ જો આપણે માનીએ કે મનુષ્ય અનેક ‘નૌ જવાનોં, નવ જવાનોં, ફૂલોં કે ઈસ ગુલદાનસે કાંટો કો શક્તિઓથી જોડાયેલો હોય છે તો ગાંધીજી - રસેલ અને રામનના હટાદો, નો જવાનોં'ની સાર્થકતા અનુભવાઈ રહી છે. આપણાં જીવનને સમજવું મુશ્કેલ નથી. દંભ - લાભ અને સ્નેહનું પરિમાણ
પ્રબુદ્ધ જીવળ
જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮

Page #35

છે.
સમજવું મુશ્કેલ નથી છતાં લાગે છે તેવા સંજોગોમાં મનને મન વિવિધ વિષયો ને આવરી લેતો અંક મારા હાથમાં છે જેમાં સાથે મેળવવું મનુષ્યની જરૂરિયાત અને સંવાદિતાનું પ્લેટફોર્મ પણ રાષ્ટ્રગીત ઉપર સારી ચર્ચા કરવામાં આવી છે. આત્મચિંતન કરતો
લેખ વાંચ્યો. વર્ષા અડલજા જે સાહિત્ય વાંચતા વાંચતા સમૃદ્ધ સરસ લેખ. અભિનંદન
થયા છે તે વાત રુચિકર લાગી. નરેશભાઈ વેદ જે મહાત્મા ગાંધી લલિતભાઈ સેલારકા ના સમયની વાત લઇ આવ્યા છે તે જાણી તે સમયમાં આપણે પણ
પહોંચી ગયા. પ્રવાસ વર્ણન અને સ્વાથ્ય વિષે ના લેખ વાંચ્યા. ઓક્ટોબર-૨૦૧૭નો પ્રબુદ્ધ જીવનનો અંક મળ્યો છે.
આ સિવાય સાહિત્યમાં માનવ મૂલ્ય ની શું વિશેષતા હોય છે તે
વિષે જાણ્યું. આપણા જૈન સિદ્ધાંતો વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિકોણથી વણાયેલા તેમાં તમે, વાચકરૂપે મને મોકલેલા પત્રનો ઉત્તર આપતા આનંત
છે તેની ખબર પડી. અનુભવું છું.
આપણે સિકંદરાબાદ ખાતે ભરાયેલ સાહિત્ય પરિષદ માં તમે, એક સુદીર્ધ પ્રકાશનયાત્રા કરી ચૂકેલા અને વિદ્વાન
મળ્યા હતા. તેના વરાયેલા પ્રમુખ ભાઈશ્રી સિતાંશુભાઈ યશચંદ્ર તંત્રીઓની સેવા પામેલા સામાયિકનું તંત્રીપદ ધરાવો છો - એનું
ને મળીને મુંબઈ આવવાનું આમંત્રણ આપી ચુક્યો છું. સન્માન કરું છું.
(અશોકભાઈ સાહિત્ય રસિક છે અને કવિતાઓ લખે છે. અંકનું નિરાંતપણે વાચન તો હવે કરીશ પણ માતૃભાષા, ..
એમનું ઉપનામ “પરાગરજ' છે પ્રબુદ્ધ જીવન પરિવારમાં તેમનું ગાંધીદર્શન અને સમસામયિક બાબતેની વિચારસમૃદ્ધિ આ અંક .
એક સ્વાગત છે.) ધરાવે છે - આનંદ છે તેનો!
- અશોક શાહ “પરાગરજ' તમે હવે પછી પણ અંકો મોકલશો તો ગમશે. તેમાં મુદ્રણભૂલો-દોષો સંદર્ભે મળતી મૂફવાચન અંગેની બંને સેવાનો
કયા ઇલમથી? નિર્દેશ કર્યો છે એ મુરબ્બીઓ વધુ ચોકસાઈ દાખવશે તો કેટલીક
કયા ઈલમથી આસપાસનું સુંદર સુંદર લાગે ? રહી જતી છાપભૂલો પણ દૂર થશે. પણ કોમ્યુટરમાં ‘ણ'ની જગ્યાએ
કયા ઈલમથી સૌને ચાહું એવું અંદર જાગે? બહુધા ‘ન' મુકાય છે. એ ન થાય તેની કાળજી લઈ શકાય. (જેમને વ્યવસાય તરીકે પત્ર વ્યવસાય સ્વીકાર્યો છે) પૃષ્ઠ પાંચ ઉપરના
છોટી મારી તરસ, બડી તે બદરી જલ વરસાવે ! આ વાક્યના આરંભે “જેમણે' હોવું જોઈએ ને?
ભૂખી ઘંટી કાજ કેટલું ધરતી ધાન પકાવે ? રમેશ દવે, અમદાવાદ
મારી પા પા પગલી સામે કેટકેટલા રસ્તા ! કેટકેટલા ચહેરા મારી ચાંગમ હેરું હસતા!
કયા ઈલમથી સૂરજ દે છે કમળ મને અનુરાગે! આપના તરફથી પ્રબુદ્ધજીવન નો વિવિધતાથી ભરેલો અંક
કયા ઈલમથી મને બાંધતી ભીંતો બધીય ભાંગે ? મળ્યો વાંચીને ઘણી ખુશી થઇ છે. પ્રબુધ્ધજીવન એ શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ પ્રેરિત પત્રિકા છે જાણીને ઘણો આનંદ થયો છે. પ્રબુદ્ધ
નાનાં મારાં નયણ, ઊછળે ત્યાં કેવો રૂપસાગર! જીવન અલગ અલગ નામ થી પણ ઈસ્વીસન વર્ષ ૧૯૨૯ થી
રસથી કેવા રાસ રમાડે અંદરનો નટનાગર! પ્રકાશિત થતી પત્રિકા છે તે જાણવા મળ્યું. અને આ પત્રિકા જોડે
મારે આંગણ દુનિયાનો દરબાર ભરાતો દેખું; સંકળાયેલા ભૂતપૂર્વ મંત્રી મહાશયો ના નામ જાણવા મળ્યા છે
દરેકના દર્પણમાં કેવો મને ઊઘડતો પેખું! લોકો એ આપણા દેશ ના આઝાદી કાળ વખતે ઘણું બધું મહાન
કયા ઈલમથી પરોવાય સો એક અદીઠા ધાગે? કાર્ય કર્યું હતું. અને આપ એ ઈતિહાસ ના અનુસંધાન માં હાલના
કયા ઈલથી શબદ મૌનનું મૂળ તાગવા માગે ? માનદ તંત્રી તરીકે બિરાજમાન છો તે અમારે માટે ગૌરવ લેવા જેવી
| - ચંદ્રકાન્ત શેઠ બાબત છે.
સૌજન્ય : “હદમાં અનહદ' પુસ્તકમાંથી તા. ૧લી એપ્રિલ ૨૦૧૬ થી પરદેશ માટેના લવાજમના દર નીચે પ્રમાણે રહેશે. ૧ વર્ષના લવાજમના $ 30 ૦ ૩ વર્ષના લવાજમના $ 80 ૦ ૫ વર્ષના લવાજમના $100 ૦ ૧૦ વર્ષના લવાજમના $ 200/
વાર્ષિક લવાજમ આપશ્રી $ (ડોલર) માં મોકલાવો તો $ પાંચ બેંક ચાર્જિસ ઉમેરીને મોકલશો. ભારતમાં વાર્ષિક લવાજમ રૂા. ૩૦૦૦ ત્રણ વર્ષનું લવાજમ રૂ. ૭૫૦૦ પાંચ વર્ષનું લવાજમ રૂ. ૧૨૫૦ ૦ દસ વર્ષનું લવાજમ રૂ. ૨૫૦૦ શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘનો બૅન્ક A/c No. : બૅન્ક ઑફ ઈન્ડિયા CD A/c No. 003920100020260. IFSC:BKID0000039
જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવળ

Page #36

સર્જન-સ્વાગત
ડૉ. કલા શાહ
24
.
પુસ્તકનું નામ : રણમાં ખીલ્યું ગુલાબ વંકચૂલના જીવનમાં આવનારી ભૂલ કેવી સંગીતનો સાથ મળે તો મડદાં બેઠા કરવાની લેખક : પચાસ રાજહંસવિજયજી ગણિ ફૂલની ફોરમ બનીને રહી જાય છે. તેની તાકાત આવી જાય. પ્રકાશક : શ્રુતજ્ઞાન સંસ્કારપીઠ મહિમાવંતી વાર્તા અહીં પ્રસ્તુત છે.
કહળસંગ બાપુ, પાનબાઈ અને ગંગા સેલર, વિમલનાથ ફ્લેટ -૨,
સતી આ ત્રણેય ઘરયોગી હતા, વનયોગીઓ શ્રીમાળી સોસાયટી નવરંગપુરા, પસ્તકનું નામ : ગંગાસતીની અમર વાણી
ગુફાયોગીઓ અને હિમાલય યોગીઓ અમદાવાદ લેખક : સ્વામી સચ્ચિદાનંદ
કરતાં પણ આવા ઘરોગીઓ મહાન મૂલ્ય : રૂા. ૪૫/- પાના : ૭૮ પ્રકાશક : ગૂર્જર પ્રકાશન, ૨૦૨
કહેવાય. કળ સંગ બાપુના દેહત્યાગ પછી આવૃત્તિ : પ્રથમ વિ. સં. ૨૦૭૨
તિલકરાજ, પંચવટી,
ગંગાસતીએ પાનબાઈને લક્ષ્ય કરીને બાવન વસતિદાનનું પહેલી લેન, આંબાવાડી,
દિવસો સુધી આ બાબત ભજનો સંભળાવેલા માહાભ્ય સમજાવતાં અમદાવાદ - ૩૮૦૦૦૬.
તે જ “પરાવાણી' બની ગયાં. આ એજ ગ્રંથકારો કહે છે
ફોન ૦૭૯- ૨ ૨ ૧૪૪૬૬૩ અમરવાણી છે. વસતિદાનના પ્રભાવે મુલ્ય : રૂ. ૨૫૦/- પાના ૧૨+૩૩૨ જીવ દેવલોક તો પામે આવૃત્તિ : પ્રથમ - ૨૦૧૭
પુસ્તકનું નામ : ગાંધીજીની કહાણી જ છે. પણ દેવલોક
| ગંગાસતીની
આ પુસ્તક માત્ર લેખક : મૂળલેખક - લૂઈ ફિશર પછી યે સુખોની અમર વાણી બાવન ભજનોની અનુવાદક : સોમાભાઈ પટેલ અને પરંપરા ચાલુ જ છે. માત્ર સુખ મળે છે
વ્યાખ્યા નિમિત્તે લખાયું
મગનભાઈ નાયક એવું નહીં પણ સંબોધિ અને ગુણો પણ તે
છે. જેણે આ બાવન પ્રકાશક : અક્ષરભારતી પ્રકાશન જીવ પામે છે.
ભજનો રચ્યાં છે તે
૫, રાજગુલાબ વાણિયાવાડ, એ જ વાતને અહીં બતાવી છે.
ગંગાસતી કોઈ ઋષિ
ભુજ – ૩૭૦૦૦૧. વસતિનું દાન કરનારા જીવ તો
મુનિ કે વિદ્વાન ફોન નં. : ૦૨૮૩૨ - ૨ ૫ ૫ ૬ ૪૯ દેવલોકમાં જાય છે. ત્યાંથી રચ્યવી ગયા પછી આચાર્યા નથી. તે તો માત્ર ગ્રામ્ય નારી જ
૨૩૦૧૪૩ પણ અર્થાત્ મનુષ્યભવમાં ગયા પછી છે. છતાં તેમણે પરાવાણી દ્વારા આ અમર મૂલ્ય : રૂ. ૫૦/- પાનાં : ૨૫૬ પણ અન્ય જીવો કરતાં અધિક સુખ સમૃદ્ધિ ભજનોની રચના કરી છે. પરાવાણીને કોઈ સંશોધિત આવૃત્તિ : ૨૦૧૭ પામે છે. વિદ્યાપીઠ કે મોટી ડીગ્રીઓની ગરજ હોતી
મહાત્મા ગાંધીજીનું એ જીવનું ક્યારેય અપ-મૃત્યુ કે અકાળ નથી. તે તો સ્વયંભૂ હોય છે. અને તે છેક ગાંધીજીની કહાણી | જીવન મહાસાગર જેવું મૃત્યુ નથી થતુ લાંબા આયુષ્યને પામે છે. નાભિથી પ્રગટતી હોય છે. કબીર, નાનક,
વ્યાપક અને ગહેરું છે. સુંદર અને આકર્ષક રૂપ મેળવે છે નિર્મળ મીરાં, નરસિંહ વગેરેને આ કક્ષામાં મૂકી
નાના પુસ્તકમાં લેખકે સમ્યકત્વને પણ પામે છે. શકાય. આવી પરાવાણી પ્રગટાવનારી
સઘળી મહત્વની આદેય નામકર્મ ગાઢ હોય છે. અર્થાત્ ગંગાસતી અને તેમની આજીવન સહેલી
ઘટનાઓ સમાવવાનો એની વાતોને લોકો ખૂબજ સરળતાથી અને પાનબાઈની કથા પણ જાણવા મળે છે.
પ્રયત્ન કર્યો છે. સહજતાથી સ્વીકારી લે છે.
ગંગાસતીએ પાનબાઈને લક્ષ્ય, કરીને પ્રસ્તુત, પુસ્તક ત્રણ ભાગમાં વસતિદાન સર્વદાનોમાં શ્રેષ્ઠ છે. તે બાવન દિવસો બાવન ભજનો સંભળાવેલા વિભાજિત છે. પહેલો ભાગ છે “અંત અને હંમેશા કરવા જેવું છે. તેનાથી વસતિ તે જ આ ‘પરાવાણી’ બની ગયાં. આજે આરંભ' - જે નાટકીય રીતે તેમના મૃત્યુથી આપનાર અને સ્વીકારનાર બન્નેને લાભ કેટલાય ભજનિકો રાગ - રાગિણીથી જ્યારે શરૂ થાય છે. અને પછી સંક્ષેપમાં જન્મ, થાય છે.
આ ભજનો લલકારે છે અને વિશાળ ઈંગ્લેન્ડમાં અભ્યાસ અને દક્ષિણ વસતિદાન અને નિયમપાલનના જન્મમેદની મંત્રમુગ્ધ થઈને સાંભળે ત્યારે આફ્રિકામાંના તેમના કામ સુધી વિસ્તરે છે. માહાત્મની આ વાત અને વાતો છે. રૂંવાડા ઊભાં થઈ જાય છે. પરાવાણીને બીજો ભાગ ‘ગાંધીજી ભારતમાં' - તેમાં
પાસના
પ્રબુદ્ધ જીવળ
જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮

Page #37

દક્ષિણ આફ્રિકાથી ગાંધીજી ભારતમાં આવી પારખવાની સમજણ પણ છે.
તેમ જ સંતાનનું શિક્ષણ - ભણતર પણ સ્વાતંત્ર્યની લડતનું નેતૃત્વ કરે છે. સાથે કવિની વૈચારિક ભૂમિકા સબળ છે. આજે સાધન બની ગયું છે. પાર વિનાની પ્રજા જાગૃતિ અને પ્રજાનિર્માણનું કાર્ય કરે શબ્દરચનાની સહજતા અને સરળતા સમસ્યાઓથી ઘેરાયેલો વિદ્યાર્થી ક્યારેક છે, તેની વાત લઈને આવે છે અને ત્રીજો આપણને ગમી જાય તેવી છે. વિષયને આત્મહત્યા સુધી પહોંચી જાય છે. ભાગ ‘બે રાષ્ટ્રોનો ઉદય' - માં ભારત દશ્યનો આકાર આપવાનું સાર્મથ્ય દેખાઈ બાળ ઉછેરના માર્ગદર્શન માટે વિભાજનની પીડાભરી દુઃખભરી કથની આવે છે. અભિવ્યક્તિમાં ભારોભાર પોતાના દીર્ઘ અનુભવના નિચોડ પરથી ડૉ તેમજ ગાંધીજીની નોઆખલીની યાત્રા અને હળવાશ જળવાઈ છે.
ઉર્મિલાબહેન એક પછી એક પુસ્તક માબાપ તેમના અંતિમ દિવસોની વાત હૃદયસ્પર્શી | મુનિશ્રી પાસે સર્જનાત્મકતાને ખપ અને શિક્ષકોને આપતાં રહે છે. ગુજરાતી રીતે મૂકે છે. આમ આ નાના પુસ્તકમાં પણ લાગે એવું ઘણું બધું છે એટલે તેઓ શ્રી પાસે સાહિત્ય પરિષદ અને ગુજરાત સાહિત્ય ગાંધીજીનું સમગ્ર જીવન, તેમના સત્ય- ગઝલની અપેક્ષા રાખવી એ અતિશયોક્તિ અકાદમી દ્વારા એમના પુસ્તકો પુરસ્કૃત અહિંસાદી જીવતરમાં પ્રત્યક્ષ કરવાના મહાન નહિ ગણાય.
થતાં રહ્યાં છે. આ પુસ્તક પણ એ વાદીનું પ્રયોગો, વિદેશી સરકાર સાથેનો તેમનો જૈન સાહિત્યમાં નામકરણ વગરની આ ગોરવ શિખર બનશે તેવી શ્રદ્ધા છે. દીર્ઘકાલીન સંઘર્ષ, ભારતના સુપ્ત જીવન ગઝલ પ્રક્રિયા અથવા ગઝલ પરંપરા સદી આજનું શિક્ષણ અટપટું અને અધરું જાગૃતિના પ્રયાસો-પ્રાણસંચાર અને તેમના જૂની છે. અને એ પરંપરાને મુનિશ્રીને બની ગયું છે. બીજી બાજુ ટી.વી., ઈન્ટરનેટ, સેવાકાર્યોમાંથી પ્રગટતો માનવતાનો અનુસરવાની ભલામણ કરી શકાય. અને એ સેલફોન, વૉટ્સઅપ જેવા પ્રદૂષણો વચ્ચે અદભુત ઉદ્ઘોષ પ્રગટે છે.
તેમના માટે અધરું નથી. એમની સૂઝ અને જીવતા સંતાનોના મગજમાં સતત ઘર્ષણો પ્રસ્તુત પુસ્તક “ગાંધીજીની કહાણી' સમજ દ્વારા ગઝલ સ્વરૂપે પ્રગટ થાય તેમ ચાલતાં રહે છે. વાલીઓએ માળી બની એને વાંચનાર શાશ્વત પ્રકાશના અજવાળે સ્વ અને છે. અને તે ગુજરાતી ગઝલ માટે લાભદાયી ખાતર એ પાણી સીંચવાનું છે સાથ સર્વના શ્રેયાર્થે રાહ કંડારી શકશે તેવી અટલ પૂરવાર થઈ શકે એમ છે.
આપવાનો છે. એટલે જ આ પુસ્તક દ્વારા શ્રદ્ધાનો ઉન્મેષ અનુભવાય છે.
આ પ્રશ્નોનો જવાબ શોધવાનો રહેશે. પુસ્તકનું નામ : સંતાનનું શિક્ષણ - એક પુસ્તકનું નામ : સ્પર્શના
સાધના (બાળ શિક્ષણ વિશેના પ્રેરક લેખો) પુસ્તકનું નામ : શ્રી કલિકુંડ પાર્શ્વનાથ પ્રભુના લેખક, કવિ : મુનિ રાજસુંદરવિજય લેખક : ડૉ. ઊર્મિલા શાહ
પ્રભાવક પ્રસંગો (Miracles) પ્રકાશક પ્રાપ્તિસ્થાન : શ્રુતજ્ઞાન સંસ્કાર પ્રકાશક : ગૂર્જર ગ્રંથ રત્ન કાર્યાલય, લેખક : મુનિ રાજસુંદરવિજય પીઠ કાર્યાલય, વાસણવાળા કમ્પાઉન્ડ,
રતનપોળ નાકા સામે, પ્રકાશક : શ્રુતજ્ઞાન સંસ્કાર પીઠ વિશ્વનંદિકર જૈન દેરાસર સામે, ભગવાન
ગાંધી માર્ગ,
સેલર, વિમલનાથ ફ્લેટ, નગરનો ટેકરો, અરૂણ સોસાયટી પાસે,
અમદાવાદ - ૩૮૦૦૦૧.
૨, શ્રીમાળી સોસાયટી, પાલડી, અમદાવાદ - ૭. ફોન નં. ૦૭૯-૨૨૧૪૪૬૬૩
નવરંગપુરા, મો. ૯૪૨૬૦૧૦૩૨૩ મૂલ્ય : રૂા. ૧૭૦/- પાનાં : ૧૦+૧૯૮
અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૯. મૂલ્ય : રૂા. ૮૦/- પાનાં : ૧૦+૧૧૮ આવૃત્તિ : પ્રથમ ૨૦૧૭
મોબાઈલ : ૯૪૨૬૦૧૦૩૨૩ આવૃત્તિ : પ્રથમ
| ડૉ ઊર્મિલા બહેને મૂલ્ય : શ્રદ્ધા પાના : ૨૦ + ૧૨૪ મુનિશ્રી રાજસુંદર
HTTr[નું શિક્ષણા
માનસશાસ્ત્રમાં આવૃત્તિ : દ્વિતીય સ્પૉના. વિજય રચિત “સ્પર્શના” ડૉક્ટરેટ કર્યું છે અને
પ્યારા પ્રભુ શ્રી કાવ્યસંગ્રહના કાવ્ય વર્ષો સુધી બાળકોને
કલિકુંડ પાર્શ્વનાથ અછાંદસ પર નિર્ભર નજીકથી જો યા છે,
ભગવાન વિ.સં. છે. મુનિશ્રી પાસે સમજ્યાં છે. એમની
૨૦૩૮માં પૂ. મજબૂત શબ્દભંડાર વ્યથાની કથાએ
ગુરૂદેવશ્રીના અને ધારદાર સંવેદના એમના હૃદયને સંવેદનાથી ભરી દીધું છે.
પાવન સાન્નિધ્યમાં છે. ધૃદ્ધોબદ્ધત્તાની સાથે સાથે આ પુસ્તકમાં એટલે જ પોકારી ઊઠે છે “શું બાળકોને
પ્રતિષ્ઠા થયા પછી આપણને તૃપ્તિ થાય એવું ઘણું બધું કે એક આપણે રોબોટ બનાવવા છે, કે જીવંત પ્રભુનો પ્રભાવ - દિન-પ્રતિદિન વધતો જ કેળવાયેલો દૃષ્ટિકોણ છે અને સ્થિતિને માનવ?' સંતાનનું ઘડતર એક સાધના છે' ગયો. અનેક જીવો પ્રભુના પ્રભાવથી
SUS.
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન

Page #38

ભાવિત થયાં છે. તો ઘણાં જીવોને પ્રભુની
પરમપૂજ્ય દાદાજીની સ્વયં સ્કુરિત ઊર્જા તેમનાં અંતરંગમાં
પ્રજ્ઞાની અનુભૂતિ શ્રદ્ધા પણ ફળી છે. પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં તે જ
પ્રસિદ્ધ જીવનકથા કાર્યરત બનીને તેમના મગજ કોષનું શ્રદ્ધા શબ્દસ્થ થઈ છે. પ્રભુનાં પ્રભાવનાં
“ઈન્ટેલિજન્સ બિયોન્ડ પરિવર્તન કરતી રહી. તેનું સમગ્રલક્ષી વર્ણન પ્રસંગોનું આલેખન થયું છે. તે તે પ્રસંગો
થોટ'નો ગુજરાતી દાદાજીએ આ પુસ્તકમાં દર્શાવ્યું છે. એ ઉચ્ચ લોકપ્રિય માસિક શાન્તિ સો રભની
ભાષામાં અનુવાદ આયાની ઊર્જા વિચાર મનના સ્તરથી પર પુણ્યસૌરભ' કોલમમાં ક્રમશ: પ્રકાશિત
અમદાવાદનાં સુ શ્રી થઈને કાર્યાન્વિત બની રહી. થયા. હવે પુસ્તકાકારે પ્રકાશિત થાય છે.
છાયા ત્રિવેદીએ કર્યો ચૈતન્યની એ ગૂઢ આયામી ગતિવિશે સેંકડો વર્ષ પ્રાચીન આ પરમાત્માના છે. તેમનું આ કાર્ય પ્રશંસનીય છે. દાદાજીએ અહીં વિસ્તારપૂર્વક વિવરણ કર્યું પ્રભાવે ભૂતકાળમાં અનેક ભક્તોને પ્રભુના
શ્રી દાદા ગાવંડની આ જીવનકથા છે. પ્રભાવ અને સ્વભાવના પરચા મળ્યા હશે.
સમગ્ર માનસિક ક્રાંતિનો અને અંતઃકરણની જિજ્ઞાસુ, સમાજસેવક, મનોવૈજ્ઞાનિક, જે ઈતિહાસના ખૂણામાં છૂટાછવાયા શાશ્વત જ્યોત પામવાનો માર્ગ દર્શાવે છે. તત્વજ્ઞ કે અન્ય કોઈપણ પ્રકારના જિજ્ઞાસુને આલેખાયા હશે.
સંપૂર્ણ એકાંતવાસમાં, તીવ્ર આંતરિક આ અંર્તયાત્રા તેના પ્રવાસી બનવા માટે અહીં એવા કેટલાંક વર્તમાન કાળનાં
શોધને પરિણામે દાદાજીને એક શક્તિશાળી ઉત્સુક બનાવશે. આ ગ્રંથ એક સોનેરી સૂત્ર કિસ્સાઓ જ્યાં કયાંક પ્રભુનો પ્રભાવ
વિસ્ફોટનો અનુભવ થયો. જેને કારણે સમાન છે. કે જે આપને સ્વયંના અંતરંગ પથરાયેલો જોવા મળે તો કયાક ભક્તનો
તેમના વિચાર મનનો ઢાંચો જ અસ્તવ્યસ્ત સાથે આપના અંતરાત્મા સાથે, પોતાના ધરમૂળથી બદલાયેલા સ્વભાવ જોવા મળે
થઈ ગયો. એક સંપૂર્ણપણે નૂતન રહસ્યમય જીવનના સ્રોત સાથે જોડી દે છે.
પ્રભુના પ્રભાવના પ્રસંગો આપણે ત્યાં
નીચેના બે પુસ્તકો વિનામૂલ્ય શ્રી મહેશભાઈ મહેતા તરફથી આપવાના છે. બહુજ વાંચવા-સાંભળવા મળતા હોય છે.
પુસ્તકનું નામ : પણ પ્રભુના પ્રભાવે સામી વ્યક્તિના
(૧) શ્રી ચોવીસ તીર્થકર ભગવંતોનું મહાપુરાણ સ્વભાવના પરિવર્તન દો માંથી ગુણવૃત્તિનો થયેલો ઉઘાડ.... એવા પ્રસંગો
' લેખક: હરિલાલ જૈન જોવા જાણવા મળતા નથી. આ પુસ્તકની
(૨) આપણાં ભગવંતો ચોવીસ તીર્થંકર બાળક તીર્થના પ્રસંગમાં પ્રભાવ કરતા | આ બંને પુસ્તકો સ્ટોક હશે ત્યાં સુધી ભેટ આપવામાં આવશે. સ્વભાવની છાંટ વધુ દેખાય છે. તીર્થનો
પુસ્તકો મેળવવાનું સરનામું : મમ્મીપ્રત્યેનો અસભ્ય વ્યવહાર બદલાઈને
સંપર્ક : જી-૨૯, દાદર મનીષ માર્કેટ, સેનાપતિ બાપટ માર્ગ, દાદર (વેસ્ટ), સભ્યતામાં પરિણમે એ જ પ્રભુનો
રેલ્વે સ્ટેશનની બાજુમાં, ફોન. નં. ૯૮૬૯૯૭૨૮૨, ૦૨૨૨૪૩૮૦૭૧૨ પારસમણિ જેવો પરચો છે.
અન્યથા મુંબઈ જૈન યુવક સંઘની ઑફિસ પર પણ ફોન કરીને
મેળવી શકો છો. પુસ્તકનું નામ : મનોબુદ્ધિનો અંત સંપર્ક : રાજ શાહ (સંપર્ક બપોરે ૧૨ થી ૫.૩૦ સુધી કરી શકાશે. પ્રજ્ઞાની અનુભૂતિ
રવિવારે બંધ.) લેખક : દાદાજી ગાવંડ શ્રી મુખે તેમની જીવન ગાથા
મનન
ધર્મલાભ પ્રકાશક : દાદાજી ગાવંડ ફાઉન્ડેશન
મન હોય
સંયમી જીવો તપોવન પોસ્ટ - બોરણે, પછી જ મનન થાય.
ધર્મ'ને લાભ માને છે. ઠોસેઘર રોડ, તાલુકા જીલ્લા - મન ન હોય
જ્યારે સતારા,૪૧૫૦૧૩, તો મનન થાય જ નહીં
સંસારી જીવો મહારાષ્ટ્ર, ભારત (શબ્દોમાં પણ લખી જોજો.)
‘લાભ'માં ધર્મ માને છે. ફોન નં. ૦૨૧૬૨-૨૦૬૫૭૫/૭૬
સંકલન : ‘તારલા' કિંમત : રૂા. ૫૦૦/- પાના : ૩૯૮
લેખકઃ આ.વિ. રાજહંસસૂરિ મ.સા. આવૃત્તિ –પ્રથમ. ૪ સપ્ટેમ્બર - ૨૦૧૭ (૩૮)
પ્રબુદ્ધ જીવન
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮

Page #39

જ્ઞાન-સંવાદ આ વખતે વર્ધમાન મહાવીર અને ઈન્દ્રભૂતિ ગૌતમ વચ્ચેના લીધી, પણ ભગવાનને જોતાં જ ભાગી ગયો. ભગવાનને ભ્રમ પ્રશ્ન-ઉત્તર મૂક્યાં છે.
ભાંગ્યો કે તે પૂર્વભવમાં સિંહ હતો. તેને મેં (ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવના જે પુસ્તકના સંપાદક : જિતેન્દ્ર બી. શાહ,
ભવમાં) મારી નાખેલ તેને તેં (સારથી-ગૌતમ સ્વામીનો જીવ) પ્રકાશક - શ્રતરત્નાકર, અમદાવાદ. આશ્વાસન આપેલ તેથી તારા ઉપર ભક્તિરાગ, અને મને જોઈને ગૌતમ - “હે ભગવન! કેટલાક અન્ય સંપ્રદાયીઓ કહે છે કે વરીથી ભાગી ગયો, પણ સમકિત પ્રાપ્ત કરી ગયો. શીલ જ શ્રેય છે, બીજા કહે છે કે શ્રુત જ શ્રેય છે, ત્રીજા કહે છે કે (૭) અને એક વિશેષ... દેવશર્મા વિપ્ર સરળ પરિણામી, ધર્મનો અન્યોન્ય નિરપેક્ષ શીલ અને શ્રુત શ્રેય છે. તો હે ભગવન્! તેમનું ઈચ્છુક, તેને પ્રતિબોધ કરવા ભગવાનની આજ્ઞાથી ગયા. દેવશર્મા કહેવું બરાબર છે?'
પ્રતિબોધ પામ્યો. પાછા વળતાં પ્રભુના મહાનિર્વાણની વાત જાણી, પ્રભુ મહાવીર - “હે ગૌતમ! તે તે લોકોનું કહેવું મિથ્યા છે. ખેદ, વેદના, વલવલાટ અને રાગમાંથી વૈરાગ્ય ને વૈરાગ્યથી ચાર પ્રકારના પુરુષો છે.'
વીતરાગ, કેવળજ્ઞાન, કેવળદર્શન પામ્યા. દેવોએ મહિમા કર્યો. (૧) શીલસંપન્ન પણ શ્રુતસંપન્ન નહીં, તે પાપથી નિવૃત્ત પણ ‘સૈલોક્ય બીજે પરમેષ્ઠિ બીજું, સજ્ઞાન બીજે જિનરાજ બીજે; ધર્મ જાણતા નથી.
યજ્ઞામચોક્ત વિદધાતિ સિદ્ધિ, સ ગૌતમો યચ્છતુ વાંછિત (૨) શીલસંપન્ન નથી પણ શ્રુતસંપન્ન છે, તે પાપથી અનિવૃત્ત મેT' - અષ્ટક પણ ધર્મ જાણે છે.
પંડિત ઈન્દ્રભૂતિ મિથ્યાત્વી કેમ?: પોતે સર્વજ્ઞ નહીં હોવા છતાં (૩) શીલસંપન્ન અને શ્રુતસંપન્ન છે, તે પાપથી નિવૃત્ત અને સર્વજ્ઞ કહેવરાવતા હતા. ધર્મ જાણે છે.
સર્વજ્ઞ કેમ નહીં? : પોતાને શંકા હતી તે છુપાવતા હતા. (૪) શીલસંપન્ન નથી શ્રુતસંપન્ન નથી, તે પાપથી નિવૃત્ત નથી સર્વજ્ઞને શંકા હોય નહીં. અને ધર્મથી અજ્ઞાત છે.
શ શંકા હતી? : જીવ છે કે નહીં? તે શંકા હતી. (જીવનું એટલે (૧) અંશતઃ આરાધક (૨) અંશતઃ વિરાધક (૩) સર્વાશે અસ્તિત્વ ન સ્વીકારે તે પણ મિથ્યાત્વ કહેવાય.) આરાધક (૪) સર્વાશે વિરાધક છે.
શંકા શા આધારે હતી?: ‘વેદ-પદનો અર્થ એહવો કરે મિથ્થારૂપ અન્ય કેટલાક પ્રસંગો :- (૧) શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુની પરંપરાના રે...' (દિવાળી દેવવંદન સ્તવન). વેદવાક્ય - “વિજ્ઞાનધન એવ...'નો શ્રી કેશીકુમાર શ્રમણ સાથે શ્રી ગૌતમસ્વામીનો સંવાદરૂપે અર્થ કરતાં જીવના અસ્તિત્વની શંકા થઈ. વાર્તાલાપ. પરિણામે શ્રી પાર્શ્વપ્રભુના શ્રમણો તથા શ્રમણોપાસકો શંકા શી રીતે દૂર થઈ?: પ્રભુએ તેનો સાચો અર્થ કરી બતાવ્યો. પ્રભુ મહાવીરના સંઘમાં જોડાયા. અર્થાત્ ૪ યામને બદલે ૫ “શ્રીમુખે સંશય સામિ સવે ફેડે વેદ પNણ તો.’ (શ્રી ગૌતમસ્વામીનો યામનો સ્વીકાર કર્યો. (યામ એટલે મહાવ્રત) “શ્રમણો શ્વેત વસ્ત્ર રાસ) અને પછી તો... જ રાખે (રંગીન નહીં)' નિયમ સ્વીકાર્યો.
“માન મેલ્હી મદ ઠેલી કરી, ભક્તિએ નામ શિશ તો; (૨) ૪ જ્ઞાનના ધણી શ્રી પ્રથમ ગણધર આનંદ શ્રાવકને પંચસયાનું વ્રત લીઓએ, ગોયમ પહેલો સીસ તો.” (રાસમિચ્છામી દુક્કડમ્... દેવા ગયા.
૨૨-૨૩) (૩) અતિમુક્તક કુમાર સાથે વાતચીત, પરિણામે બાળક અને સાથે જ ગણધરલબ્ધિની પ્રાપ્તિ, સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ, અતિમુક્તકની દીક્ષા અને કેવળજ્ઞાન નવ વર્ષે.
દ્વાદશાંગીની રચના વગેરે અને ગુરુ ગૌતમસ્વામી પ્રથમ ગણધર (૪) પૃષ્ઠચંપાના રાજા ગાંગલિ તેમનાં માતા-પિતા પિઠર બન્યા. યશોમતીની દીક્ષા; ત્યાંથી ભગવાન પાસે જતાં રસ્તામાં જ સાધુ તેમના ભાઈઓ પણ ગણધર છે?: હા, બંને ભાઈઓ (૧) શાલ-મહાશાલ જે ગાંગલિ રાજાના મામા છે તે બંને તથા આ અગ્નિભૂતિ અને (૨) વાયુભૂતિ અનુક્રમે બીજા-ત્રીજા ગણધર છે. ત્રણેને કેવળજ્ઞાન થયું - પાંચેયને કેવળજ્ઞાન.
તેમને પણ શંકા હતી? શી? : હા, કર્મ છે કે નહિ? જીવ(૫) ઉદક પેઢાલપુત્ર - શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુના નિગ્રંથ સાથે શરીર એક જ છે કે ભિન્ન? શ્રાવકના પહેલા અણુવ્રત સંબંધી વાર્તાલાપ. પેઢાલપુત્ર શ્રી તે શંકાઓ પણ ભગવાનથી દૂર થઈ?: હા, બંનેને ભગવાનથી મહાવીર પ્રભુના સંઘમાં જોડાયા એટલે પ્રભુ મહાવીરની પરંપરામાં જ શંકાઓનું નિવારણ થયું અને પ્રવજ્યા અંગીકાર કરી. પ્રવેશ્યા.
બંનેને કેટલા શિષ્યો? : દરેકને ૫૦૦-૫૦૦ શિષ્ય હતા, (૬) હાલિક ખેડૂતે ગુરુ ગૌતમસ્વામી પાસે રાજી થઈ દીક્ષા અને સર્વ શિષ્યો સાથે જ દીક્ષિત થયા.
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવળ
૩૯

Page #40

એમ ત્રણ ભાઈઓ, ત્રણ ગણધરો, ત્રણેને એક-એક શંકા, અખૂટ કીધી તે બીજી વખત. એમ બે જ વખત લબ્ધિનો ઉપયોગ ત્રણેને ૫૦૦-૫૦૦ શિષ્યો, ત્રણેના ગુરુ ભગવાન મહાવીર કર્યો અને કહેવાય છે કે ઉપયોગ તો એક વખત મૂક્યો નથી. ખરા એક જ.
વિનીત ! આવા ૪ જ્ઞાનધારક, પ્રથમ ગણધર, લબ્ધિવંત, જેને દીક્ષા જેને દીક્ષા આપે તેને કેવળજ્ઞાન થાય તેવી લબ્ધિ બીજા કોઈ આપે તે કેવળજ્ઞાન પામે, સર્વના ગુરુને પણ પ્રભુ “મા સમય ગણધરને હતી? : ના, જાણવામાં નથી આવ્યું, ચોવીસ તીર્થંકર ગોયમ પમાયએ' ગૌતમ, એક સમય પણ પ્રમાદ કરીશ નહીં - પરમાત્માના ૧૪૫૨ ગણધરો પૈકી બીજા કોઈને આવી લબ્ધિ ન એમ કહેતા, ને વિનયવંત ગુરુ ગૌતમસ્વામી તેને આવકારતા, હતી. સ્વીકારમાં પ્રફુલ્લ બનતા.
આપણે પણ તેઓશ્રી પાસે દીક્ષિત થયા હોત તો કેવળી થઈ અનંત લબ્ધિમાન ગુરુ ગૌતમે લબ્ધિનો ઉપયોગ કેટલી વખત કર્યો? મોક્ષસ્થાને હોત. શા માટે અને ક્યાં કર્યો?: ફક્ત બે જ વખત. મોક્ષ જવાની તાલાવેલી હતી. તે ખાતરી કરવા અષ્ટાપદે પહોંચ્યા તે એક વખત અને ખીરને પુસ્તક મેળવવા માટે સંપર્ક કરો : શ્રુત રત્નાકર, અમદાવાદ
પુસ્તક મનુષ્યનો શ્રેષ્ઠ મિત્ર છે. ખરીદો, આપો અને સહુમાં વહેંચો ૨. એક હજારના પુસ્તકો ખરીદનારને રૂ. ૫૦૦નું ડિસ્કાઉન્ટ, એટલે રૂ. ૫૦૦માં રૂા. ૧૦૦૦ના પુસ્તકો
)
ને
૨ ૨૦.
o.
શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘના પ્રકાશનો. (ક્રમ પુસ્તકના નામ કિંમત રૂ.) (ક્રમ પુસ્તકના નામ કિંમત રૂ.) (ક્રમ પુસ્તકના નામ કિંમત રૂ. ડૉ. રમણલાલ ચી. શાહ લિખિત
ડૉ. રશ્મિ ભેદા લિખિત
આચાર્યશ્રી વાત્સલ્યદીપ સૂરિકૃત અને સંપાદિત ગ્રંથો ૧૭. અમૃત યોગનું, પ્રાપ્તિ મોક્ષની ૨૫૦ ૨૯. જૈન ધર્મ
૭૦ ૧. જૈન ધર્મ દર્શન
૧૮. ઊગ્યો મુક્તિનો અરુણોદય સગ્ગદર્શન ૨૦૦ ૩૦. ભગવાન મહાવીરની આગમવાણી ૪૦ ૨. જૈન આચાર દર્શન
૨૪૦ ડૉ. ફાલ્ગની ઝવેરી લિખિત
૩૧. જૈન સક્ઝાય અને મર્મ ૧૯. જૈન પૂજા સાહિત્ય ચરિત્ર દર્શન
ડૉ. રેખા વોરા લિખિત
૩૨. પ્રભાવના ૪. સાહિત્ય દર્શન
૩૨૦ ૨૦. આદિ તીર્થકર શ્રી ઋષભદેવ
૩૩. સુખ તમારી પ્રતિક્ષા કરે છે. ૩૯ ૫. પ્રવાસ દર્શન ૨૬૦ ડૉ. રમેશભાઈ લાલન લિખિત ૩૪. મેરુથી યે મોટા
- ૧૦૦ ૬. શ્રુત ઉપાસક ડૉ. રમણભાઈ શાહ ૩૨૦ ૨૧. જૈન દંડ નીતિ
૨૮૦ ૩૫. JAIN DHARMA [English] ૧૦૦ ૭. જ્ઞાનસાર
૧૦૦ સુરેશ ગાલા લિખિત
ડૉ. કુમારપાળ દેસાઈ કૃત ૮. જિન વચન ૨૫૦ ૨૨. મરમનો મલક
૨૫૦ ૩૬. અંગ્રેજી ભાષામાં જેનીઝમ : ૯. જિન તત્ત્વ ભાગ-૧ થી ૯ ૫૪૦ ૨૩. નવપદની ઓળી ૫૦ કોસ્મિક વિઝન
૩૦૦ ૧૦. વંદનીય હૃદયસ્પર્શ ભા. ૩
૨૪, ભગવદ ગીતા અને જૈન ધર્મ ૫૦
૧૫૦ ૩૭. શ્રી જૈન મહાવીર ગીતા એક દર્શન ૩૫૦ ૧૧. વંદનીય હૃદયસ્પર્શ (ઓલીવ) ૨૫૦
ઈલા દીપક મહેતા સંપાદિત
ગીતા જૈન લિખિત રમજાન હસણિયા સંપાદિત ૨૫. સંવત્સરી પ્રતિક્રમણ વિધિ સહિત ૧૨. પાસપોર્ટની પાંખે ભાગ-૧ થી ૩ ૫૦૦
૩૮. રવમાં નીરવતા
૧૨૫ મૂળ સૂત્રનો ગુજરાતી-અંગ્રેજી૧૩. સાંપ્રત સહચિંતન ભાગ-૧૬ ૧૮૦
હિંદી ભાવાનુવાદ
પુષ્પાબેન ચંદ્રકાંત પરીખ સંપાદિત પ્રો. તારાબહેન ૨. શાહ લિખિત
ડૉ. કે.બી. શાહ લિખિત ૩૯. પંથે પંથે પાથેય
૧૨૫ ૧૪. આપણા તીર્થકરો ૧૦૦ ૨૬, જૈન કથા વિશ્વ
૨૦૦ ૪૦. Inspirational Stories of Shravak ૫૦ ૧૫. સંસ્કૃત નાટકોની કથા ભા.૧ ૧૦૦ ડૉ. કલાબેન શાહ સંપાદિત ડૉ. ધનવંત શાહ લિખિત ૪૧, ૨માબેન વિનોદભાઈ મહેતા લિખિત ડૉ. કલાબહેન શાહ લિખિત ૨૭. વિચાર મંથન
૧૮૦ જૈન તત્ત્વનું સંક્ષિપ્ત વિવરણ વિના મૂલ્ય
૧૮૦ ૧૬. ચંદ્ર રાજાનો રાસ
૧૦૦ ૨૮. વિચાર નવનીત
- ઉપરના બધા પુસ્તકો સંઘની ઑફિસે મળશે. સંપર્ક : પ્રવીણભાઈ ટે. નં. ૨૩૮૨૦૨૯૬. રૂપિયા અમારી બેંકમાં-બેંક ઑફ ઈન્ડિયા-કરંટ ઍકાઉન્ટ નં. ૦૦૩૯ ૨૦૧૦૦૦૨૦૨૬૦ માં જમા કરી શકો છો. IFSC:BKID0000039
(શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ, ૩૩ મહમ્મદી મિનાર, ૧૪મી ખેતવાડી, એ.બી.સી. ટ્રાન્સપોર્ટ બાજુમાં, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૪. ટેલિફોન : ૨૩૮૨૦૨૯૬
પ્રબુદ્ધ જીતુળ
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮

Page #41

Jaina Concept of Aparigraha
Prof. Sagarmal Jain
Aparigraha is the Need of our Age
Though outwardly we are pleading for Aparigraha We are living in the age of science and technol- and non-attachment yet by heart we still have strong ogy. The advancement in our scientific knowledge has faith in the law of the jungle, i.e. the dictum-'might is removed our religious superstitions and false dogmas. right. We are living for the satisfaction of our animal But unfortunately and surprisingly, side by side, it has nature only, though we talk of higher social and also shaken our mutual faith, and faith in moral spiritual values. This duality or the gulf between our virtues as well as religio-spiritual values. The old thought and action is the sole factor disturbing our social and spiritual values of life, acting as binding on inner as well as outer peace. Once the faith in higher humanity and based on religious beliefs, has been values or even in our fellow beings is shaken and we made irrelevant by scientific knowledge and logical start seeing each and every person or a community thinking. Till date, we have been unable to formulate or a nation withthe eyes of doubt, definitely, it is the or evolve anew value structure, so necessary for sign of disturbed mentality. meaningful and peaceful living in society, based on
Because of materialistic and mechanical outlook our scientific and logical outlook. We are living in a
our faculty in faith has been destroyed and when the state of total chaos. Infect, the present age is the age
mutual faith and faith in higher values of co-operaof transition, old values have become irrelevant, and
tion and co-existence is destroyed, doubts takne pace. new ones have not been yet established. We have
The doubt causes fear, fear gives birth to violence and more knowledge and faith in atomic structure and
violence triggers violence. The present violence is the power than the values needed for meaningful and
result of our materialistic attitude and doubting peaceful life. Today, we strongly rely on the atomic
nature. The most valuable thing, human race has lost power as our true rescuer, and discard thereligiospiritual values as mere superstitions. Mr. D.R. Mehta
in the present age, is none other than peace. rightly observed, "In the present day world with
Science and technology has given us all the amenireligion getting separated from daily life and ties of life. Though due to the speedy advancement in spreading commercialization killing (violence) has science and technology nowadays, life on earth is so increased many fold and sensitivity to (other) life luxurious and pleasant as it was never before yet whether animal or human has declined in proportion." because of the selfish and materialistic outlook and For us human being is either a compiled machine or doubting nature of (man, which we have developled at least a developed animal, governed by his instincts today, nobody is happy and cheerful, We are living in endowed with some faculties of mechanical reason- tension all the times and deprived of, even a pleasant ing. Thus, we have developed a totally materialistic sound sleep. The people, materially more affluent and selfish outlook.
having all the amenities of life, are more in the grip The advancement in all the walks of life and of tension. Medical as well as psychological survey knowledge could not sublimate our animal and reports of advance nations confirm this fact. Tendency selfish nature. The animal instinct lying within us is to consume alcoholic and sedative drugs is increasing still forceful and is dominating our individual and day by day. It also supports the fact that we have lost social behavior and due to this our life is full of our mental peace at the cost of this material advanceexcitements, emotional disorders and mental tensions. ment. Not only this, we have also been deprived of The more advanced a nation, stronger the grip of these our nature way of living S. Bothara maintains "What evils of our age over it. The single most specific unfortunately has happened is that the intoxication of feature by which our age may be characterised is that ambition and success has made us forget even the of tension. Now a day not only the individuals, but the natural discipline, which we, inherited from tha anitotal human race is living in tension.
mal Because of the development of mental faculties
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવળ

Page #42

we have not only denied to accept social or religious operation and unity that we can pave the way to proscheck post but we also have denied natural checks. perity and peace of manking. Jainas believe in the unity Now our life-cart has only accelerator, no break. Our of mankind, but unity, for them doesn't mean absoambitions and desires have no limits. They always re- lute unity. By unity they mean an organic-whole, in main unfulfilled and these unfulfilled desires create which every organ has its individual existence but frustrations. These frustrations or resentments are the works for a common goal. i.e. human good. For them cause of our mental tension. Due to the light legged unity means, 'unity in diversity'. They maintain that means of transportation, physical distances are no bars every race, every religion and every culture has full to meet the peoples of different nations, cultures and right to exist, with all its peculiarities, but at the same religions and thus, our world is shrinking. But unluck- time, it is its pious duty to work for the welfare of the ily and disdainfully because of the materialistic and whole humanity and be prepared to sacifice its own selfish outlook, the distance of our hearts is increas- interest in the larger interest of humanity. In the Jaina ing day by day. Instead of developing mutual love, faith text Sthanarigasutra we have the mention of and co-operation we are spreading hatred, doubt and Gramadharma, Nagaradharma, Rastradharma etc.14 hostility and thus deprived of peace, mental as well refering to one's duty towards one's village, city and as environmental, the first and foremost condition of nation that has to be fulfilled. human living. Rabindra Nath Tagore righly observes, Problem of Economic inequality and Consuner's "For man to come near to one another and yet to continue to ignore the claims of humanity is a sure
Economic inequality and vast differences in the process of suicide.
mode of consumption are the two curses of our age. Smt. Ramala Jain observes yet not only this, we These disturb our social harmony and cause classare claiming the superiority of our own caste, creed conflicts and wars. Among the causes of economic and culture over others and thus throwing one class inequality, the will for possession, occupation or hoardagainst the other. Now, not only in India but all over ing are the prime. Accumulation of wealth on the one the world class-conflicts are becoming furious day by side and the lust of worldly enjoyment of the other, day and this disturbing the peace and harmony of are jointly responsible for the emergence of presenthuman society.
day materialistc consumer culture. A tremendous Jainism, from its inception, accepts the oneness advancement of the means of worldly enjoyment and of human race and oppose these man made divisions the amenities of life has made us crazy for them. Even of caste and creed. Lord Mahavira declared that at the cost of health and wealth, we are madly human race is onell. He further says that there is chasing them. The cast differences in material posnothing like inferiority and superiority among them. session as well as in the modes of consumption have All men are equal in their potentiality. None is divided the human race into two categories of 'Haves' superior and inferior as such. It is not the class but the and 'Have-nots'. At the dawn of human history also. purification of self or a good conduct that makes one undoubtedly, these classes were existent but never superior12. It is only through the concept of equality
before, the vices of jealousy and hatred were as alarmand unity of mankind, which Jainism preached from
ing as these are today. In the past; generally these the very beginning, that we can eradicate the prob- classes were cooperative to each other while at lem of disintergration and class-conflict. It is mutual present they are in conflicting mood. Not only disprofaith and cooperation which can help us in this portionate distribution of wealth, but luxurious life regard. Jaina acaryas hold that it is not the mutual
which rich people are leading these days, is the main conflict but mutual co-operation, which is the law of cause for jealousy and hatred in the hearts of the poor. living. In his work Tattvartha sutra, Umasvati main- Though wealth plays an important role in our life tains that mutual cooperation is the essential nature and it is considered as one of the four Purusarthas i.e. of human being. It is only through mutual faith, co- the pursuits of life, yet it cannot be maintained as the
X2
પ્રબુદ્ધ જીવળ
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮

Page #43

sole end of life. Jainas, all the time, consider wealth as a means to lead a life and not a destination. In Uttaradhyayana sutra it has been rightly observed "that no one that is unaware of treasurer of one's own protects one-self by wealth. But it does not mean that Jaina acaryas do not realise the importance of wealth in life. Acharya Amratacandra maintains that the property or wealth is an external vitality of man. One who deprives a person of his wealth commits violence. Jainas accept the utility of wealth, the only thing which they want to say is that wealth is always a means and it should not be considered as an end. No doubt wealth is considered as a means by materialist and spiritualist as well, the only difference is that for materialist it is a means to lead a luxurious life while for spiritualist, as well as Jainas, it is a means to the welfare of human society and not for one's own enjoyment. The accumulation of wealth in itself is not an evil but it is the attachment towards its hording and lust for enjoyment, which makes it an evil. If we want to save the humanity from class-conflicts, we will have to accept self imposed limitation of our possessions and modes of consumption. That is why Lord Mahavira has propounded the vow of complete non-possession for monks and nuns and vow of limitation of possession for laities. Secondly, to have a check on our luxurious
life and modes of consumption. He prescribed the vow of limitation in consumption. The property and wealth should be used for the welfare of humanity and to
serve the needy, he prescribed the vow of charity named as Atithi samvibhaga. It shows that charity is not and obligation towards the monks and weaker sections of society but through charity we give them what is their right. In Jainism it is the pious duty of a householder to fix a limit to his possessions as well as for his consumption and to use his extra money for the service of mankind. It is through the observation of these vows that we can restore peace and harmony in human society and eradicate economic inequality and
class conflicts.
Problem of the Preservation of Ecological Equilibrium
The world has been facing a number of problems such as mental tension, war and violence, ideological conflicts, economic inequality, political subjugation and class conflicts not only today but from its remore past.
જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
Though some of these have assumed and alarming proportion today, yet no doubt the most crucial problem of our age is, or for coming generation would be, that of ecological disbalance. Only a half century back we could not even think of it. But today every one is aware of the fact that ecological disbalance is directly related to the very survival of human race and it is due to the economically unlimitted using of the natural gitter air, water etc. Jainism is opposed to them. Non-attachment means Regard for Other's Necessities
As I have already mentioned that most burning problem of our age is the problem of mental tensions.
The nations, who claim more civilised and economi
cally more advanced, are much more in the grip of mental tensions. The main objective of jainism is to emancipate man from his sufferings and mental tensions. First of all we must know that what is the
cause of these mental tensions. For, Jainism, First of
all we must know that what is the cause of these mental tensions. For, Jainism, the basic human sufferings are not physical, but mental. These mental sufferings or tensions are due to the our attachment towards worldly objects. It is the attachment, which is fully responsible for them. The famous text Uttaradhyayana-sutra (32/9) mentions, "The root of all sufferings physical as well as mental. of everybody
including gods, is attachment towards the objects of worldly enjoyment." It is the attachment, which is the
root cause of mental tensions.
If mankind is to be freed from mental tensions it
is
necessary to grow a detached outlook in life. Jainism believes that the lesser will be the attachment the greater will be the mental piece. It is only whem attachment is vanished; the human mind will be free from mental tensions and emotional disorders. Jainism preaches the vow of complete non-possession for the ascetics and the vow to limit one's own possession for
the house-holders, which are technically called as aparigraha-mahavrata and parigrahaparimana-vrata respectively.
Aparigraha The Human Solution
Our age is the age of science and technology. Science and technology have done a great service to the mankind by providing amenities of pleasant living;
પ્રબુદ્ધજીવન
૪૩

Page #44

scientific discoveries have enabled man to master Nature. But, now, man is showing the defects of 'slave turned master.' The scientific achievements and mastery over the nature have turned man into a selfish being open to temptation. Selfishness and temptation have eroded our spiritual and moral values of self sacrifice and service to the needy. In their place 18 till mad scramble for power and wealth, a mad race that has end angered our social institutions, these values can survive only if we check our selfish and greedy attitudes. Lord Mahavira in Uttaradhyayana Sutra has rightly observed 'wheere there is inner desire for material gain and possession of worldly objects of enjoyments, there is greed. The limitless desire for power and wealth has caused man to lose his sense of respect for others. This attitude, in turn, has created a gulf between haves and have notes, and this has resulted in the loss of mutual faith ans sense of brotherhood. The desire for power and possession has also given birth to the race for atomic weapons. This desire to accumulate more power and wealth is called 'parigraha'. and not to accumulate power and possession beyond minimum requirement constitutes the principle of aparigraha, a constituent of paficayama of Lord Mahavira's philosophy. Though Mahavira has laid Stress on the principle of non-violence (ahimsa) yet, he also observed that in the root of all violence and war there is the lust for power and possession. Therefore, in order to restore peace and brotherhood mid to uproot violence we will have to develop mutual faith and Sense of security. Everyone has right to use the, gift of the nature, but has no right to deprive others of using gifts.
In Jainism and Patanjali-yoga system the principle of non-possession (aparigraha) is accepted as fifth vow, but if viewed seriously it is the first basic principle, Jaina thinkers are of the view that if this very principle is violated all other vows automatically becomes violated because as the root of violence and theft there is lust for power and possession.
According to Uttaradhyayana Sutra the root of al mental and physical and mental suffering is the desire for worldly enjoyment, therefore only detachment from the worldly enjoyment can put an end to suffering. While materialism seeks to eliminate suffering
88
by fulfilment of human desire it cannot eradicate the primal cause from which the stream of suffering wells up. Materialism does not have an effective means to quench the thirst for possession of worldly objects. It only attempts at temporary appeasement of a yearning, and this has the opposite effect of causing the desire to flare up like fire fed by an ablation of butter. Uttaradhyayana stales: Even if an infinite number of mountains of Gold and silvers, each as large as the Kailasa are conjured up, they would not be able to satisfy the human desire for possessions because the desire is as infinite as the sky.
The concepts of aparigraha do not forbid an individual to fulfil his basic needs such as hunger, thirst, etc. The fundamental message of this principle is to eradicate the desire for power and possessions and lust for sensuous enjoyments. This principle also makes us aware of every living beings right to nature's bounty. It questions the very concept of possession, for possession implies denying and depriving the others of their right to that which is possessed. This truth is stated in Mahabharata too: so for as fulfilment of on;es organic need is concerned everyone has the right to use the gifts of nature but one who tries to take possession of them and deprives others from them, is
Jainism is not alone in its belief that the root cause
of suffering is attachment towards worldly objects and lust for their enjoyment. All spiritual traditions are agreed on this. In Dasavaikalika, aparigraha is defined as amurcha i.e. the detachment. Tattvarthasutra of Umasvati also supports this view. Amrtacandra also points out that he who is unable to root out the lust for enjoyment and attachment to his belongings, cannot be said to have been established in the vow of non-possession, and even if he gives up all his belongings, hi real sense attachment is an obstacle in the way of emancipation. Attachment is born out of 'mineness' which ultimately binds the soul. All misteries suffered by the self are born of attachments towards the alien associations and so it is imperative to abandon the sense of 'mineness' with regard to these external objects.
Jainism regards abandoning of 'I and mine sense' and attachment as the only way for self-realisation.
જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધજીવન

Page #45

As long as there is attachment, one's attention is Iked not on self (soul), but on not-self, i.e. material objects. Materialism thrives on tills objects-oriented attitute or indulgence in the not-self, According to Jaina phi- losophers, the identification with the not-self and re- garding worldly objects as a source of happiness are the hallmarks of materialism. It is true that by de- tached attitude one can free oneself from his mental as well as physical suffering. Jainism maintains that the attachment is responsible for all our worldly suf- ferings. The most intense vasanais called granthi which is nothing but a deep attachment towards worldly objects and a desire for their enjoyment. The classi- cal term for Janism is Nigganthadhamma, The term nigganthameans one who has unknotted his hrdaya granthi, or one who has eradicated his attachments and passions. The term 'Jaina' also conveys the same meaning; a true Jaina is one who has conquered his passions. Mahavira says the attachment towards sensuous objects is the root of our worldly existence. The five senses along with anger, conceit, delusion and desire are difficult to conquer, but when the self is conquered, all these are completely conquered. There is a vicious circle hi the origin of desire and delusion, desire is produced by delusion and delusion by desire. Attachment and hatred are the seeds of karma which have delusion as their source. Karma is the root of birth and death which is the sole cause of misery.
Aparigraha, one of the five Pancasilasis truly apart of universal ethics. Its role in restoring peace and harmony in the world cannot be neglected. It is needed to be closely associated with modern society, its economic growth, environment preservation consuming 'too much' or possessing 'too much' has become an object of social concern as this is a real threat to the social environment, Aparigraha is the solution as it means limiting consumption and acquisition.
The author of present title Dr. Kamla Jain has beautifully discussed these problems with their solution. In the first chapter of the book she has discussed consumerism as anti-human goal with various aspects of consumerism Mid their possible dangerous consequences, She has also thrown light on the different ways of controlling consumerism by establishing a solution in ichha-parimana (limiting one's desires). To
substantiate her views she has cited the views of eminent thinkers and scholars. She has laid stress on coordination of science, technology and economics with ethics.
In second chapter Dr. Jain has expressed concern over environmental degradation. She traces the march of science and technology and shows how man has learnt to control nature to suit his purposes. But nature has also provided man with the capacity to think and to understand that nature's gifts are to be used intelligently. Conservation of natural resources is as important as their exploitation. She suggests proper environmental education and the establishing of agencies and institutions which can play an effective role in preservation and development of environments resources. In this context apart from discussing environmental degradation, she has tried to view the ecological issue from spiritualistic angle. She writes, "It is to be addressed to the people that mass rape of nature can be resisted only with spiritual strength. Our spirituality does not permit us to exploit nature for our self chosen purposes (p-69). For this to happen the author suggests the three fold practical ethics with (i) concept of co-existence (ii) concept of contentment (iii) concept of making best use of available resources.
Dr. Jain also point out that aparigraha is are a listic practical and rational principle with solid foundation in our social system. Defining various shades of aparigraha she stresses that it is murcha or asakti that is in the root of all possessions, internal or external.
This book helps us to realize that aparigraha, ichha-parimanais not as abstract philosophy but it is a vision of life, providing us with the solution to number of problems that society is facing today.
Dr. Jain's first book "The Concept of Pancasila in Indian Thought" published from our Institute in 1983 was welcomed by serious scholars of Indology from India and abroad.
In the present work she has analysed the concept of aparigraha in context of present day problems. In my opinion this work is a significant contribution in the field of socio-ethical studies. I am sure that the book will be well received by scholars as well as researchers. I must express my gratitude to Dr. Kamla Jain for approaching me to write the 'Forword' to this work.
DO
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવળ
૪૫.

Page #46

Legitimate Dialect and Virtuous Speech!
Prachi Dhanvant Shah
The month of January is very endearing to my soul lead our soul to the right conduit. But in today's world, as this is the month when we celebrate my legendary we repeatedly surpass the most imperative Jewel of hero, my father Dr. Dhanvant Shah's birthday. Papa, right conduct, that is responsible to silhouette our hailing with an intertwine childhood was unaware of character and reflects our culture. The Jewel that can his actual birthday, and so, for many years, he sparkle someone's heart or can shatter the same heart celebrated his birthday on different dates in January. into pieces causing severe pain, causing a way of Finally, when we three siblings were wise enough, indirect violence. This jewel is the Gem known as picked up one date - 5th January and gave Papa a new speech, Dialect, language... birth date. January 5th, the most precious day of my Bhagwaan Mahavir has mentioned that 'one life! And this invokes me to share my thoughts on the should not utter displeasing words that arouse ill subject that was so very substantial for papa, and that feelings in others. One should not indulge in speech is "right speech". As children, we were always conductive to evil. This is also considered as a hue of enforced to dispel right speech with etiquettes. If we violence. And when Jainism is the religion of nonwanted to see Papa happy with us, we had to clasp violence, then how can we cause this practice of ourselves to this fundamental precept and, so we violence in our daily life? always did. This reminds me of an incident of my The human voice is the most powerful instrument childhood to share with you. In our growing age, we we play, which has the most powerful voice in the siblings were articled to receive phone calls whenever world. It can edge a war or can spread peace and love anyone called up at our residence in presence or with the mystical words "I love you"! It can lead to a absence of papa. But the way we were to answer viral misery or can soothe the deepest of a wound. phone calls, was very challenging for us at that time. Our voice led by a mode of language and speech that We were to use a very definitive dialect for the same. is echoed beholds various pitch of sounds. And these "Hello Namaste! Aap Kaun Bolo cho?" (Hello Namaste! pitches of sounds that we use during our ordinary day, May I know who is calling?). This statement for some be it with our friends, family, at work or anywhere, reason was very embarrassing for us to speak. And imparts numerous clouts and stimulates several So, we would push each other to receive the phone emotions for the person receiving your voice. call. Eventually, me being the older one, would always consequently, it is very much crucial and imperative feel responsible amongst us. That was not just enough. to control our words, our speech and dialect. Why not If Papa was not around, we were to say, "Please find a way, to bring a wakeful quality of heart and provide me your number and I would ask my papa to mind, and infuse it in our ordinary moment of life? revert your call". It wasn't just as simple as to say, Why not be awakened about what we deliver through "please call after a while." Hence, receiving a phone our speech in our day to day life? Take a moment and call was a perplexity and an annoyance for us in those explore your words and speech you used today. Was days. But eventually, as we matured, we realized that your speech inadvertent even for a moment of the this simple habit of ours, of our childhood, was so very day? I'm sure the answer would be YES! A mindful adequate for the tenacious podium of right speech speech is the most precious Gem we all need to today. As speech is a gizmo that reflects your culture, treasure and pursue. And besides being mindful, a your integrity, and the pedestals of your clan.
right speech that leads the speaker's attention would The three Jewels of Jainism as known and get people listening to you and not ignore. deliberated by Bhagwaan Mahavir are Right Faith, Generation is changing and so is the thought Right Knowledge and Right Conduct. These three process of this generation. Practical life has adapted jewels would escort us to the path of salvation and to a rollercoaster ride, with set goals and priorities.
XE
YGG
01
જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮

Page #47

And in this busy life, no one has time to listen to words and genuine. Hold truth in your speech. that are irrelevant and not vigilant. At the same time I - INTEGRITY. Be your words. Say words which offending someone by means of speech is also a you would follow and so people can trust you. legitimate manner of violence. Everyone is just
'L' - LOVE. Let your words flow with love, care interested in listening to the speech that is for a
and concern. Wish good for everyone and say a dialect purpose and soothes them. To reframe the same
that would charm others and enlighten another heart. statement, allow me to put forth my standpoint, and
Spread the love with your words! structure the route into seven simple directions, which one must AVOID in their life.
And of course, along with HAIL goes the pitch and
volume of your speech. Different pitch and tone for * Judging while you are talking to someone. When
every speech goes in a different form of deliveries. we are indulging ourselves in a conversation with
So, the consciousness of your pitch and tone is someone, be it anywhere, NEVER judge the person in conversation. No one likes to be judged and feel like a
deliberately important. victim.
History reveals that such splendid and legitimate * Gossip! Never gossip and talk about a third
speech from legendary personalities has bequeathed
us a treasure box of scriptures, to pursue and impart person who is not present in a conversation. Because
our life without any dogmatism. Shri Mahavira's speech the fact is, after you are gone, the same person would
is engraved in devout Agam Shashtra, wherein be gossiping about you with someone else.
Mahavira has mentioned that one should not harm * Negativity. Do not ever talk negatively because
any living or nonliving being by means of speech as it is very hard for someone to listen to negative talks
well. His teachings exclaim right conduct consists of as it would certainly not attract interest.
three organs i.e. mind, body and speech. According to * Complaining. Just as negativity does not hold
Jaina thinkers, equanimity of mind, body, and speech any relevance, it is certainly not significant to
should be a directive principle of religious life. Also, complain.
as per Buddhism, right speech is one of the significant * Excuses. There is no room for an excuse for
aspects of the noble eight-fold path. Buddha has anyone to accept it. Some people have a habit of not mentioned that right Speech is one of the Five Precepts accepting their mistakes but just blame others for their of ethical conduct. Right conduct by means of right mistakes, giving excuses.
speech is also the terrain upon which our life and our * Exaggeration leading to lies. Overstating a spiritual journey rest. Eventually, for all of us, the situation or a fact demeans a statement. Many times, decisive goal of life is to attain happiness by means of we do so with a purpose of making our speech inner peace, freedom from suffering in this lifetime attractive, but the reality is, it loses the content of and attain liberation releasing us from the cycle of that statement. Which eventually leads to lying with birth and death. the purpose of amplification.
Mindfulness is a deliberate way of practice before * Dogmatism, which is a Confusion of facts with delivering a speech. Although, we land up being opinions. This kind of speech loses speaker's interest. mindful only when we are practicing spiritually. And When facts conflict with your opinion, it makes the often spiritual practices are compartmentalized. We speaker feel like he is listening to winds.
think of spiritual practices only when we are on a Consequently, for a legitimate dialect, one must meditation cushion or in a spiritual zone. But besides follow a HAIL of principles.
these special moments, the huge phase of our day is 'H' - HONESTY. Always be honest about what you
covered by an ordinary zone where we are engrossed deliver in your speech. Be clear in your words and in our errands, and during this time we interact with straight in your talk.
people at work, people around, with our children or 'A' - AUTHENTICITY. Let your words be original
(Contd. on Page No. 32)
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
YGG
01.

Page #48

Jainism Through Ages
Dr. Kamini Gogri
LESSON - 4
In this article we will study the spread of Jainism in Madhya Pradesh.
Madhya Pradesh state is a gifted land where we can find large number of Jain pilgrimage destinations. Here we have organized a list of some of the popular Jain temples in
Madhya Pradesh.
Bundelkhand, in the heart of India, has been an ancient centre of Jainism. It is mostly in modern Madhya Pradesh,
but part of it is in Uttar Pradesh. Bundelkhand was known as Dasharna or Jaijakabhukti in ancient times. The Betwa (Vetravati) and Dhasan (Dasharna) rivers flow through it. It is one of the few regions in India where Jainism has a strong presence and influence. There are many ancient tirthas in Bundelkhand. Many of the modern scholars of Jainism are from this region. Many of the famous Jain tirthas, Vidisha, Deogarh, Lalitpur (Uttar Pradesh), Karguanji (Jhansi), Chanderi, Kundalpur, Khajuraho, Aharji, Paporaji, Drongir (chhatarpur), Sonagir, Nainagiri, Pateriaji etc. are in this region. Khajuraho:
The temple of Parsvanath, dominating the walled enclosure of the Jain group, is probably older than the main temples of Khajuraho, judging by its relatively simple ground plan. Its origins are a mystery; although officially classified as a Jain monument, it may have been a Hindu temple that was donated to the Jains who settled here at a later date. Certainly, the animated sculpture of Khajuraho's other Hindu temples is well represented on the two horizontal bands around the walls, and the upper one is crowded with Hindu gods in intimate entanglements.
Among Khajuraho's finest work, they include Brahma and his consort; a beautiful Vishnu; a rare image of the god of love, Kama, shown with his quiver of flower arrows embracing his consort Rati; and two graceful female figures. A narrow strip above the two main bands depicts celestial musicians playing cymbals, drums, stringed instruments and flutes. Inside, beyond an ornate hall, a black monolithic stone is dedicated to the Jain lord Parsvanath, inaugurated as recently as 1860 to replace an image of another
tirthankara, Adinath.
૪૮
temple, similar but smaller, has undergone drastic renovation. Three tiers of sculpture surround its original structure, of which only the sanctum, shikhara
and vestibule survive; the incongruous mandapa is a much later addition. Inside the garbha griha stands the black image of the tirthankara Adinath himself. The huge 4.5mhigh statue of the sixteenth tirthankara, Shantinath, in his newer temple, is the most important image in this working Jain complex. With its slender beehive shikharas, the temple attracts pilgrims from all over India, including naked sadhus.
Gwalior :
Near the Urwahi Gate at the southern entrance to the
fort, the sheer sandstone cliffs around the fort harbour some imposing rock-cut Jain sculptures. Carved between the seventh and fifteenth centuries, most of the large honey-coloured figures depict the 24 Jain teacher-saviours -the tirthankaras, or "Crossing Makers" - standing with their arms held stiffly at their sides, or sitting cross-legged, the palms of their hands upturned.
Kundalpur is approximately twenty miles north-east of Damoh, Madhya Pradesh. With about sixty temples built m the eight and ninth century, Kundalpur is one of the most ancient and extensive Jain pilgrimage site in central India. Kundalpur is a Siddha Kshetra, which means, "Gateway to the State of Enlightenment." Two thousand steps lead to the foot of one of the peaks where several monuments of immense historical and religious significance stand amidst the breathtaking majesty of Mother Nature. Historically speaking, the development of Jainism in Kundalpur took place under the reign of the Kalchuri kings from the seventh to the thirteenth centuries. After the downfall of the Kalchuri dynasty, Jain temples, which were famous for their embellished architecture, were destroyed and abandoned. According to historical inscriptions, Bade Baba Temple was renovated in 1548, under the leadership of Bhattraka Mahendrakirti, restoring the lost fame of Kundalpur.
Kundalpur is a place full of overwhelming natural beauty and is famous for its miraculous fifteen feet high statue of Bade Baba m Padmasana (seated posture). Kundalpur is a hilly area, semicircular m shape, and consists of sixty three temples m all, out of which forty are situated
Immediately north of Parsvanath, Adinath's own on the hill and the remaining 23 temples are scattered
પ્રબુદ્ધજીવન
જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮

Page #49

throughout the valley and around the beautiful lake, seventh floor of his house, heard the monks reciting some Vardhaman Sagar. The temples 48 to 60 are large temples stotras and he was stunned. He got Jatismaran gyan with majestic and beautiful spires. The twenty second (knowledge about previous birth). He saw that he was a temple on Kundalpur hill is known as Bade Baba Temple. dev of "Nalini Gulm Viman" in his previous birth. He took This temple is laid out in the typical format m which the Diksha immediately with his parents permission at courtyard of the temple is on a raised platform, however midnight and got his gurus permission to take Santhara. the floor of the Garbha Griha (Inner Sanctum) is He went near the Kantharika kund and stood in deep approximately at the same level as the ground level of the meditation. A fox saw muni Avanti sukumal and due to compound, makirig it necessary for devotees to climb a previous enmity killed him. His son Mahakal, under few steps to go up to the platform and then descend to instructions of Arya Suhastisurish-varji, built this splendid the Garbha Griha.
temple in memory of his father 250 years after the nirvana Within this temple, the idol of Bade Baba is carved out of Bhagwan Mahavir. The idol of Bhagwan Parshvanath of red sandstone and considered to be one of the rare was installed and was called Avanti Parshvanath in his statues of its kind in the world. On either side of Bade Baba fathers honour. As this temple was built by Mahakal, it are statues of Bhagwan Parshwanath, standing twelve feet came to be known as Mahakal Chaitya. During King in height. A peculiar feature of the idol of Bade Baba is that Pushyamitra's (a devotee of Shiva) reign, this tirth became it does not exhibit a chin (identification mark) that would a Mahakal Mahadev (Shiva) temple. During the reign of identify him as a specific Tirthankara. Until quite recently, King vikramaditya of Ujjain Shi Vriddhivadisuri was the idol of Bade Baba was considered to be Lord Mahavira. displeased with his disciple Kumudchandra and asked him Extensive research identified the two celestial beings that to repent for his sins by travelling incognito. Hearing his flank the mam statue as Gomukha Yaksha and preachings, 18 kings became his followers by becoming Chakreshwary Devi, both of whom are associated with Lord Jains. Kumudchandra came to Ujjain and slept in the Adinath, not Lord Mahavira. It was some time after this Mahakal temple by keeping his legs towards the Shivaling. discovery was made public that the Jam. community He was beaten for his behaviour by the kings order but accepted the idol of Bade Baba as the first Tirthankara, nothing happened to him. Instead, the queen was beaten. Lord Admath.
King Vikramaditya was amazed by this incident. He asked The other temple of beauty is the 49th, called Jal
for forgiveness and the reason for this miracle. Mandir, an attractive temple situated in the middle of the
Kumudchandra started chanting the very impressive beautiful lake, Vardhaman Sagar. The shimmering
Kalyan Mandir Stotra. As he was chanting the 11th verse, reflections of the temple spires against the cool water of
a beautiful idol of Bhagwan Parshvanath appeared from the lake is a venerable feast for the worshippers.
the Shivalinga. King Vikramaditya was very impressed by
seeing this and he became a follower of Jainism. He gave The nearest railway station to Kundalpur, Damoh, is
the name" Shri Siddhasen Divakar" to Kumudchandra who approximately twenty miles away and Hatta, the nearest
became a great Acharya. This Tirth became famous and village, is about ten miles away.
Jain religion gained prominence in Ujjain. At present, there Ujjain :
are 32 temples. Of these 5 temples are big. The temple of The ancient name of ujjain city was Avantika Puskarandini Adinath in the city is the oldest temple in Ujjain and has a and Vishala. Ujjain was the ancient capital of Malwa. great history. It was here that Shripal and Mainasundari During the reign of king Sudhanva, this city named as Ujjain. worshipped Bhagwan Adinath and did Navapad Oli and King Samprati, who on the advice of Acharya Shripal was cured of his disease. There is a newly Aryasuhastisuri, built 1,25,000 Jain temples, installed constructed temple of Manibhadra Veer also here. There 1,25,00,000 Jain Thirthankara idols and renovated 36,000 is a Dadawadi opposite the Avanti Parshvanath temple. Jain temples was born in this city and made the city proud. Bhojpur: Acharya Aryasuhastisuri with his disciples came to Ujjain
Shri Shantinath Digambar Jain Atishaya Kshetra Bhojpuris and stayed in Bhadra Sethani's vahanshala. Avanti
situated at a distance of 30 km from Bhopal, the capital of Sukumal, the son of Bhadra sethani, residing on the
Madhya Pradesh, State of India, surrounded by dense
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
YGG
01.

Page #50

forests of Vindhyachal Mountain Range. This Kshetra is in the prison Acharya Mantunga started the prayer of famous for miraculous idol of Bhagwan Shantinath (16th Bhagwan Adinath (the 1st Teerthankar), thus he wrote in Teerthankar) 22% feet high in standing posture; this was Sanskrit language a great poem-the 'Bhaktamar Stotra' installed here by the consent of 'King Bhoj', the famous having 48 Chhanda (Verse), this is very popular Stotra King of 'Dhar' during 11th century. According to the among Jains, daily recited in so many families. It is supposed inscription on idol, it was reverenced in year 1100 AD. that every verse (Chhanda) of this Stotra has the power of This Kshetra is related to 'Acharya Mantunga', who was Mantra and is helpful in getting the dreams materialized. the writer of famous 'Bhaktamar Stotra'. Acharya Due to the effect of Bhaktamar Stotra, Acharya Mantunga Mantunga's place of penance - Siddha-Shila (a flat rock) automatically came out of prison. The watchman saw this and his shrine is also here. At the place of shrine, a pair of miracle, but thinking about the self-ignorance, he again foot images is reverenced.
closed Acharya in prison and checked the locks firmly. But Acharya Mantunga (an introduction): - King Bhoj seated
after sometime locks of prison again opened and Acharya on the throne of Dhara Nagari (presently city of Dhar) in were free again. Seeing this the watchman hurried to the year 1100 AD. Great poet 'Kalidas' was one of the members
king and told him about the event. King came there and he of his assembly-Royal Court. One Jain poet 'Dhananjaya'
ordered the soldiers to tie Acharya firmly with strong chains was also becoming famous those days in the city. One day
and kept in the prison having 48 locks. Acharya again King Bhoj called Dhananjaya in his royal court and get
recited Bhaktamar Stotra and all the 48 locks with chains introduced with him and praised him for his poems &
broken. Acharya automatically came out of prison. Looking wisdom.
this miracle, King Bhoj felt down in the feet of Acharya, he
pardoned for his mistake again & again. Shri Dhananjaya told the king very politely that his all wisdom & knowledge was due to his teacher (Guru)
After this, Acharya Mantunga entered the city of Dhara, Acharya Mantunga-a Jain Muni (Saint), he said that all
due the effect of preaches & Tapa of Mantunga, so many the knowledge is due to the blessings of Acharya
peoples accepted Jain Dharma (religion). Mantunga. After knowing about the praise worth Acharya
Later on Acharya Mantunga stayed at Bhojpur he practiced Mantunga, King Bhoj desired to meet with Acharya. King
for penance & meditation, tried to get rid of worldly Bhoj ordered his servants to bring Acharya Mantunga to
affection & aversion. At the end, he accepted 'Sallekhana his royal court with honor. At that time Acharya were
Vrit' and give up his body doing Tapa. Shrine of Acharya staying at Bhojpur and doing Tapa (Penance) for self
Mantunga and his Siddha Shila (a rock where Acharya realization -purification. Servants of King Bhoj reached
seated for Tapa & meditation) is also here in Bhojpur. A there, prayed Acharya again & again to go with them to pair or
pair of footprints of Acharya Mantunga are installed on city of Dhara to meet their King Bhoj. But ascetic saints
the shrine. At a distance of 13 km from Dhara, in the village have no purpose in meeting with King or any other
'Ahu', ruins of 48 pillars may be seen where Acharya were persons. So Acharya gave no reply to servants and
kept during prison.Later on a huge temple of Bhagwan engrossed in deep Tapa or meditation. Servants returned
Shantinath was constructed here by the consent of King to King and told about their failure. So the King Bhoj
Bhoj and 22% feet high standing idol of Bhagwan became angry and he ordered to bring the Acharya
Shantinath was installed in the huge sanctum of temple. forcefully in his royal court. Servants do the same and thus Apart from the above many temple and sculpture are found Acharya were brought before King Bhoj. The king praised in Madhya Pradesh. Acharya and requested to give some religious precepts to
To Be Continued In The Next Issue the audience present there. But up to that time looking
000 unfavorable situations, Acharya decided to remain silent
76-C, Mangal Flat No. 15, during such conditions. So all the prayers & requests of
3rd Floor, Rafi Ahmed Kidwai Road, King were all in vain, so King became angry and he ordered
Matunga, Mumbai-400019. to his soldiers to place the Acharya in prison. Thus Acharya
Mo: 96193/79589 / 98191 79589. were placed in prison.
Email: kaminigogri@gmail.com
Uo
YGG
(જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮

Page #51

(ક્રમશઃ પાનું ૫૨ થી)
મનોમન દીકરીને કહું છું -
ક્ષણે જ મારા અવાજનો રણકો રોપાઈ ગયેલો સ્વીકારની સાથે સાથે વતન, વતનનું ઘર, શેરી, | ‘તને સંભળાય છે બેટા ? દૂર... સુદૂર એના અવાજમાં ! હૂબહૂ! મારાં ન વહેલાં વતનની ધૂળ, માટી, તાંબા - પિત્તળના વાસણો ક્ષિતિજમાં બજે છે એ શરણાઈના મંગલ સૂર?! આંસુઓય જાણે રોપાઈ ગયાં છે મારી દીકરીના ઘડાવાનો એ રણકાર, સીમ, વૃક્ષો, વગડો, વન, હું આવીશ પાછો, મોક્ષ નહિ, હુંય માગું હૈયામાં... રૂપેણ - સરસ્વતીથી લઈને ગંગા-યમુના-હંબર નરસિંહની જેમ વારંવાર અવતાર; શ્રી અરવિંદ | મંગલ વિદાયનો મને અણસાર આવેલો નદીઓ, તારંગાની ટેકરીઓથી લઈને મુન્નારને કહેતા, મળેલાં જ મળે છે, આપણેય મળતાં | ત્યારે જ મેં યાદ કરાવ્યું હતું દીકરાને મારું હિમાલય, સોમનાથના દરિયાથી લઈને પૂરી ને રહીશું વારંવાર...'
વસિયતનામું. ખાસ તો યાદ કરાવેલું નેત્રદાન, કન્યાકુમારીનો દરિયો, ભેડાઘાટ, અમરકંટક, ' અરે! દીકરીની આંખમાંથી તો આ રેલા કિડનીદાન. લખ્યું હતું મેં વસિયતનામું ખૂબ ગંગોત્રી, યમનોત્રી, કેદારનાથ, બદરીનાથ, ચાલ્યા... ઊંચકાતો નથી મારો અશક્ત હાથ... અગાઉથી કારણ, મરણ જેટલું નિશ્ચિત બીજું કશું નાયગરા, આકાશ, અવકાશ, ગ્રહો, ઉપગ્રહો - દીકરીનાં આંસુ લુછવા; પણ મારી નજરથી લુછું જ નથી જીવનમાં. મારા જન્મ સાથે જ જન્યું હતું સમગ્ર બ્રહ્માંડનો ઋણ સ્વીકાર... સહુએ મને છું એનાં આંસુ... મારી આ નજર જો ઈ એનાં મારું મરણ. મારી સાથે જ ઉછરતું ગયું મારું અઢળક પ્રેમરસ, સૌંદર્યરસ પાયો છે, જીવન આંસુ અટકેય છે. મનોમન હું એને જે કહું છું એ મરણ. મારા આ દેહના અંત સાથે જ મારા ધન્ય ધન્ય બનાવ્યું છે, કે જે બાકી રહી ગયું છે બધું એના સુધી પહોંચેય છે.
મરણનોય અંત. તેને માટે ફરી ફરી મનુષ્ય અવતાર લેવાનું મન ન મારી નજર પડે છે મારા પુત્ર પ૨. એના | ઉનાળામાં ક્યારેક અળાઈઓ થઈ હશે ને થાય તો જ નવાઈ.
ચહેરા પરના ધીર, વીર ભાવોમાં છુપાયેલી માએ શંખજીરૂ લગાવ્યું હશે એ સિવાય કદી - આ ક્ષણે હું જાણે મારા અંતિમ સમયમાં ચિંતાની રેખાઓ કળાય છે. ભાવુકતા છુપાવીને પાઉડર પણ લગાવ્યો નથી. ક્યારેય કોઈ પહોંચી ગયો છું તે મારી અંદરનો દીવો, બુઝાઈ એ કાઠો હોવાનો ડોળ કરે છે.
સુગંધિત એ છાંટ્યો નથી કે કાનમાં અત્તરનું જતાં પહેલાં, વધારે તેજ ફેલાવે છે. ઘોડિયામાં ન થાય છે, સંતાનોનાં સંતાનો ભણી જો પૂમડું ખોટું નથી. મારા મૃતદેહને માત્ર સફેદ બાળક જેમ લખારી કરે તેમ આ અંતિમ સમયમાં નજર કરીશ તો પછી એ નજર પાછી નહિ વાળી કપડું ઓઢાડજો. એને ફૂલ, અબીલ, ગુલાલ કે મારી વૃદ્ધચેતના લખારીએ ચડી છે. સાંધ્ય શકું, આથી આંખો મીંચું છું ને નજર ભીતર
કશાયથી શણગારશો નહિ. આરતીના દીવાની જેમ એક પછી એક પ્રગટતાં
ભણી વાળું છું. આ ક્ષણે જાણે અનુભવાય છે - જાય છે ખૂબ જૂનાં સ્મરણો ને અજવાળું અજવાળું
મારા પિતા કર્મકાંડમાં માનતા. આથી બ્રહ્મલટકાં કરે બ્રહ્મ પાસે...' થતું જાય છે જાણે દેહની ભીતર અને બહાર.
માતા-પિતાની પાછળ મેં બધી જ વિધિ કરાવેલી. હોલવાતાં પહેલાં બધી ઈન્દ્રિયો પણ વધારે - આમ જુઓ તો ક્યાં છે કશુંય અંતિમ?!
મુંડન કરાવેલું. પણ હું એ બધી વિધિમાં માનતો ઓજસવતી બની છે. બહેરા કાનને સ્પષ્ટ આમ જુઓ તાક્યા કશુનાશ
નથી. આથી મારી પાછળ કોઈ વિધિ કરશો નહિ સંભળાય છે ગજેન્દ્ર મોક્ષનો પાઠ. લગભગ અંધ મારી આંખોને નંબર આવ્યા એ અગાઉ તો
એવો આદેશ તો નથી આપતો. પણ જો વિધિ ન આંખોને દેખાય છે ગીતાના પંદરમાં અધ્યાયના મારી આંખોનું તેજ પ્રગટી ઊઠેલું મારા
થાય તો એય મને ગમશે. અને જો બધી વિધિ શ્લોકોનું અજવાળું, શિવે જટામાં ઝીલેલી એ સંતાનોની આંખોમાં... મારી આંખોમાં મોતિયો
કરવાની સંતાનોની ભાવના હોય તો એમની ક્ષણની ગંગાના જળનો સ્વાદ જાણે મારી જીભ આવ્યો એ અગાઉ તો મારી આંખોનું તેજ
ભાવનાને ઠેસ ન પહોંચે એય મને ગમશે - આવું ઉપર ને તાળવામાં તો જાણે કૈલાસ પર પ્રગટતા ઝળહળી રહેલું સંતાનોનાં સંતાનોની
બધું લખેલું વસિયતનામામાં.. સૂર્યનું અજવાળું અજવાળું તથા માનસરોવરની આંખોમાં...
- આ ક્ષણે નાભિશ્વાસ શરૂ થઈ ગયો છે. પ્રશાંત શીતળતા... ષચક્રમાં જાણે વારે વારે
| મારાં બે જન્મ વચ્ચેનો અવકાશ ધબકે છે દોડ્યા કરે વીજઝબકાર...
કેવળનાભિ ઊછળે છે, હાથ-પગ શાંત થઈ ગયા મારાં મૃત્યુ કાવ્યોની પંક્તિઓ વચ્ચેના | ધીમેથી આંખો ખોલું છું. મારી પથારીની
છે ને ઠંડા ને ઠંડા પડતા જાય છે. મારું હૃદય તો અવકાશમાં... આજુબાજુ સ્વજનો વીંટળાયાં છે. (પાણિયારે
ધબકતું રહેવાનું છે સંતાનોના હૈયામાં ને
પંચમહાભૂત ફરી પહેરાવશે મને વસ્ત્રો ને દીવો કરી દીધો હશે, ગંગાજળની લોટી,
એમનાં સંતાનોના હૃદયમાં...
આવીશ પાછો. તુલસીપત્ર, ચોકો કરવા માટે ગાયનું છાણ
- આ ક્ષણે શ્વાસ ખૂબ ઝડપથી ચાલે છે. | મારી પથારીની આજુબાજુ બેઠેલાં વગેરે સામગ્રી તૈયાર રાખી હશે...) દીકરીનો
શ્વાસનેય જાણે ઉતાવળ છે પંચમહાભૂતમાં ભળી પ્રિયજનો તરફ મારી હોલવાતી જતી નજર ચિંતાભર્યો અવાજ મારા કાને પડે છે -
જવાની. પડિયામાં દીવો પેટાવીને લોકો ગંગાના ફેરવવાનું વળી મન થઈ આવે છે પણ આંખો પપ્પા, મને ઓળખી?”
પ્રવાહમાં મૂકે એમ હુંય જાણે મનોમન મારું હોળું મીંચેલી જ રાખું છું. મારા મરણ પછીયે આ હોઠના ખૂણેથી સ્મિત રેલાવી તથા આંખો મીંચાવાની નથી. સમયસર નેત્રદાન થશે
પેટાવીને વહેતું મૂકું છું ગંગામાં... આંખોમાં સ્મિત ચમકાવી હું ‘હા' પાડું છું. દીકરી તો મારી આ આંખોથી બે જણા જોઈ શકશે.
| હું વહી રહ્યો છું ગંગામાં.. જન્મી એ ક્ષણે તો જાણે મારી અંદર હજાર હજાર જગતને.... મારી બંને કિડની થકી મળી શકશે બે
હું વહી રહ્યો છું અવકાશમાં... નવરાત્રિના લાખ લાખ દીવા પ્રગટી ઊઠેલા દરદીઓને નવજીવન...
| (૧૬/૮/૨૦૧૭)
Jun ઝળહળ ઝળહળ! ને દીકરીના જન્મવેળાના | મારો અવાજ ચાલ્યો ગયો છે બે દિવસથી...
- બી/૩૦૩, અર્જુન ગ્રીન્સ, રૂદનમાં મને સંભળાયા હતા એની કન્યાવિદાય પણ, ભૂતકાળમાં નજર કરું છું તો સંભળાય છે -
મેનાર હોલ પાસે, ઘાટલોડિયા, વેળાના શરણાઈના સૂર... દીકરો યુવાન થયો ને એનો અવાજ બદલાયો એ
અમદાવાદ - ૩૮૦૦૬૧. જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન

Page #52
10, Registered with registar of Newspaper under RNI No. MAHBIL/2013/50453 - Postal Registration No. MCS/147/2016-18. WPP Licence No. MR/TECH/WPP-36/SOUTH/2018. & Published on 16th of Every Month & Posted on 16th of every month at Patrika Channel Sorting Office, Mumbai-400 001. PAGE NO.52 PRABUDHH JEEVAN JANUARY 2018 માનો ઋણી હતો પણ અન્નપ્રાશનની ક્ષણથી હું યોગેશ જોષી રવિન્દ્રનાથ કહે છે તેમ, જગત આખાનો ગણી આંતરકતિત્વને જાણનાર અને માણનાર, થઈ ગયો... એનું ઋણ ચુકવાય તેમ નથી; સાચવવાની હતી? ! હૃદય-દાબડીમાં સચવાય ઝીણી નજરે જોનાર અને પારખનાર એવા પર્યાવરણનું ત્રણ પણ ચુકવાય તેમ નથી... એટલું સાચું.) સેજલબહેનનો મેઈલ આવ્યો હતો. (27 માર્ચ, ઊંઘવા માટે મને અંધારું મળ્યું ને જાગવા માટે, - કેટકેટલું સચવાયું છે નાની એવી મારી 2017 ના રોજ) - “પ્રબુદ્ધ જીવન' માટે જાગીને જોવા માટે અજવાળું ! મ્હોરવા, મહેકવા (હૃદય-દાબડી)માં - જન્મ પછીનો માનો સ્પર્શ. નિમંત્રણ પાઠવ્યું હતું. વિષય હતો, ‘જો મારા માટે મને 7-7 &તુઓ મળી...! માની સોડમ, મોટી બાનો સ્પર્શ, પિતાશ્રીના કંઠે જીવનનો આ અંતિમ પત્ર હોય કે ડાયરીનું પાનું માએ પ્રથમવાર મને ઘોડિયામાં સુવાડ્યો, વહેતા સ્તોત્ર, પાટીમાં ઘૂંટાતો એકડો, પાટીમાં હોય તો હું એમાં શું લખીને જવા ઈચ્છું.” ઝુલાવ્યો એ ક્ષણે માત્ર મારા કાનને નહિ, પણ ' લખવાની પેનનો સ્વાદ, ક કમળનો ક (એમ - 21 જુલાઈ, 2017 ના રોજ વોટ્સએપ સમગ્ર દેહને નરસિંહના ઝૂલણાનો અનુભવ બોલતાં જ, મારે કમળ જોઈએ - ની જીદ), ‘ઓ પર સંદેશો આવ્યો, ‘તમારા કાલ્પનિક અંતિમ થયો. માના હાલરડાનો લય, સ્વર કાને પડ્યો ઈશ્વર ભજીએ તને મોટું છે તુજ નામ'. પત્રની રાહ છે. શું લાગે છે. મળશે મને?' તો કાન જાણે થઈ ગયા હોઠ ને ધાવવા લાગ્યા શાન્તાકારમ્....', “યાકુન્દ..” બાળગીત ગાતી - આ ક્ષણે અંતિમ પત્ર (કાલ્પનિક) લખવા મારી માતૃભાષા, ગળથુથીમાંના મધની જેમ વખતે સીતારામ માસ્તરનું હાલતું ડોકું, માટે કલમ હાથમાં લઉં છું ને હું જાણે પહોંચી મળ્યો અને માતૃભાષાનો મધમીઠો છંદોલય... નાસ્તાના ડબ્બામાંનાં ઢેબરાં પરનું થીજેલું જાઉં છું મારા અંતિમ સમય (વાસ્તવિક? !). - થોડો મોટો થયો એ પછી, ઓટલા પર સુગંધીદાર કણીદાર ઘી, નાસ્તાના ડબ્બામાંથી માં... કપાયેલો પતંગ અદ્ધરની હવામાં લાગી મોટી બાના રેશમી ખોળામાં માથું મૂકીને સૂતો ચોરાઈ ગયેલા સુખડીના બે ટુકડા, કબૂતરોનું જાય ને પવન પડી ગયો હોવા છતાંય એ પતંગ હોઉં; આજુબાજુમા ઉપરાંત શેરીની નાની મોટી ઘૂઘૂઘૂ..., કબૂતરની ડોકમાં ચળકતા રંગો, ઊંચે ને ઊંચે જતો જાય એમ હુંય જાણે જતો જઉં સ્ત્રીઓ બેઠી હોય, ને મોટી બા બધાંને મંદિરના શિખર પર બેઠેલો મોર, મોર એકાદ છું ઊંચે ને ઊંચે... ચારેકોર વૈતરણીના કાદવ પ્રેમાનંદના આખ્યાન સંભળાવતાં હોય - પીંછું ખેરવે તેની પ્રતીક્ષા, કંદોઈની દુકાન પાસે જેવો અસીમ અંધકારને પેલે પાર આંખો અંજાઈ ‘કુંવરબાઈનું મામેરું', 'નળાખ્યાન' વગેરે. કાબરની ચાંચમાંનો ગાંઠિયો, શેરીની એ રમતો જાય તેવું તેજસ્વી અજવાળું મને સાદ પાડે છે ઊંઘના ઘેનમાં હુય એ સાંભળતો ગર્ભમાં રહેલા - ગિલ્લી-દંડા, વખત-રેંટ-મૂઠ-નાળ. ટપ્પી એના બેય હાથ લંબાવીને... ને મનેય મન થઈ અભિમન્યુની જેમ. મોટી બાના બહેન - લહેજા, પડ્યા વિના જ લખોટીતકાવાનો એ કાવ્યધ્વનિ, આવે છે આ લોકની વિદાય લેવાનું, મને સાદ આનંદથી ઊંચો થતો એમનો સ્વર કે પાત્રના સ્થિર ઘુમતા એ ભમરડાનું ગુંજન, મંદિરમાં પાડતા મંગલ અજવાળા ભણી જવાનું; સ્વજનો, દુઃખથી ભારે, ગળગળો થતો એમનો સાદ... આરતી ટાણે નગારું વગાડવા માટેની રાહ, એ પશુ-પંખી-વનસ્પતિ-જીવ-જંતુઓ, - સમગ્ર એમની આંગળીઓ મારા વાળમાં ફરતી રહેતી ઘંટરાવ... (અત્યારેય જાણે ક્ષિતિજ પાર થતો જીવસૃષ્ટિને “આવજો' કહેવાનું... જે નિર્જીવ ને પાંખો ફફડાવતી પરીઓ ક્યારે એમના ઘંટારાવ મને સાદ પાડે છે.) ખાખી ચડ્ડીના બદલે લાગે છે એની ભીતર રહેલા જીવ' સમા દેશમાં લઈ જતી, કશી ખબર રહેતી નહિ. એ પેન્ટ, પરીક્ષાની ચિંતા, શૈશવને વધારે સ્કૂર્તિલું ન્યુક્લિઅસ, ઈલેક્ટ્રોન્સ, પ્રોટોનનેય ‘આવજો' પરીઓની પાંખોનો અવાજ હજીય ઘણી વાર બનાવનાર કસરત-શિક્ષક હિરાભૈ, ફિઝિક્સની કહેવાનું.. મારા કાનમાં ગુંજે છે. એ સમયના ઘણા બધા સાથે મેટાફિઝિક્સ પણ ચેતનામાં રોપનાર - જગતમાં જે સુંદર છે, અસુંદર છે; સજીવ દૃશ્ય-શ્રાવ્ય (અંશો) હજીય જળવામાં છે મારી પંડ્યા સાહેબ (સી.જે. પંડ્યા), મારા સર્વ પં છે, નિર્જીવ છે - સહુએ મને ભરપુર જીવાડ્યો છે. ધબક ધબક્ કરતી હૃદય-દાબડીમાં. (વીડીઓ - ગુરુજનો, મારી સર્જકતાને સંકોરનાર સહુ જન્મ પછી મને માનું ધાવણ મળ્યું એ જ તો જાણો ક્લિપ્સ કોઈ હાર્ડ ડિસ્કમાં સ્ટોર કરવાની જરૂર જ મુરબ્બીઓ અને મિત્રો - આ બધાયના ત્રણ જગદ્જનનીનો સાક્ષાત્કાર... ધાવતો ત્યાં લગી ક્યાં હતી ? ! અને આમેય હાર્ડ-ડિસ્ક ક્યાં કશુંય (વધુ માટે જુઓ અનુસંધાન પાનું 51) Postal Authority Please Note: If Undelivered Return To Sender At 33, Mohamadi Minar, 14th Khetwadi, Mumbai - 400004. Printed & Published by: Pushpaben Chandrakant Parikh on behalf of Shri Mumbai Jain Yuvak Sangh & Published from 385, SVP Rd., Mumbai - 400004. Tel. 23820296 Printed at Rajesh Printery, 115, Pragati Industrial Estate, 316, N.M.Joshi Marg, Lower Parel (E), Mumbai - 400 011. Tel. 40032496 / 9867540524. Editor : Sejal M. Shah Temporary Add.: 33, Mohamadi Minar, 14th Khetwadi, Mumbai - 400004.