Page Text
________________
અત્યંતરતપ - સ્વાધ્યાય-ધ્યાન અને કાયોત્સર્ગ
-
સુબોધીબેન સતીશ મસાલીઆ
(ગતાંકથી ચાલુ...)
આપણે ગતાંકમાં જોયું કે સ્વાધ્યાય - ધ્યાનમાં ઉતરવા માટે મન - વચન - કાયાની સ્થિરતા જરૂરી છે. કેમકે કર્મ બાંધવાવાળા આ ત્રણ મહારથી જ છે. આપણે એ પણ જોયું કે કાય અને વચન સ્થિર કરવા બહુ અઘરૂં નથી પછા મનને સ્થિર કરવું એ લોઢાના ચણા ચાવવા જેવું છે. મનને અસ્થિર કરનાર પરિબળો છે અઢાર પાપસ્થાન. આ અઢાર પ્રકારના પાપને જેટલા શિથિલ કરતાં જઈશું એટલી મનની ચંચળતા ઓછી થતી જશે. આપણે પ્રથમ પાપસ્થાન ‘પ્રણાતિપાત’ એટલે કે જીવહિંસા વિષે થોડું ચિંતન ગતાંકમાં કર્યું.
૨૮
બીજું પાપસ્થાન મૃષાવાદ. એટલે કે જૂઠું બોલવું. સામાન્ય રીતે આપણને એમ લાગે કે હું ક્યાં જૂઠ્ઠું બોલું છું ? ? પા આત્મનિરિક્ષણ કર્યાં વગર આવું વિચારવું એ પણ જૂઠ જ છે, ધણી વાર આપણે કોઈનો ફોન ન ઉપાડવો હોય તો ઘરનાને કહી દઈએ કે 'તેમને કહી દો કે હું ઉંધી ગયો છું. અથવા ઘરે નથી.' એક દૃષ્ટિએ જોતાં એમ લાગે કે આમાં શું જૂઠું બોલ્યા. પણ આપણે નથી જાણતા કે ગુલાબની એક પાંદડીના ચોથા ભાગ જેટલું જૂઠું બોલ્યા હોય એટલું જૂઠ ગુલાબના આખા ગુચ્છા જેટલું થઈ જાય. એટલું ભોગવટામાં આવે ને એ જ્યારે પણ ભોગવટામાં આવે. ત્યારે નવું જૂઠ બોલાવે. સૂક્ષ્મતામાં જાઓ તો કોઈ વાત વધારીને રજૂ કરવી કે ઘટાડીને કહેવી એ પણ જૂઠ જ છે. એક જૂઠાણું બીજા ૧૦૦ જૂઠાણાને જન્મ આપે. માટે જૂઠ નામના રાક્ષસથી બહુ બચવા જેવું છે. એના માટે બને તેટલું મોંન રહેવું એ સૌથી સારો ઉપાય છે. પણ યાદ રાખો ઈશારાથી પણ જૂઠું બોલી શકાય છે. એટલે ઈશારાથી પણ વાતો નહિ કરવી એવું આર્થર્મોન સૌથી ઉત્તમ છે.
ત્રીજું આવે છે અદત્તાદાન એટલે કે નહિ દીધેલું દાન લેવું એટલે કે ચોરી કરવી. અદત્તાદાનની વાત આવે એટલે પુછ્યાશ્રાવકનું સામાયિક યાદ આવે. મન-વચન-કાયાની સ્થિરતા કરી, જાગૃતપશે સમતામાં રહેવું, શરીરમાં - સ્વમાં જાગૃતપણે ક્યાં ક્યાં શું ઘટના ઘટી રહી છે, તેનું સાક્ષીભાવથી અવલોકન કરવું, તેનો અનુભવ કરવો, તેનું અધ્યયન કરવું ને સાથે - સાથે રાગ-દ્વેષના ભાવોથી અલિપ્ત રહી સમતામાં સ્થાપિત થવું તેનું નામ છે સ્વાધ્યાય, તેનું જ નામ છે સામાયિક. તો આપણે જોઈએ કે તે દિવસે પુણ્યાનું મન સામાયિક દરમ્યાન સમતામાં કેમ સ્થિર નહોતું થઈ રહ્યું ? ? વિચારતાં પૂછતાં જાણવા મળે છે કે પાડોશીનું છાણું ભુલથી આવી ગયું હતું... અને પુણ્યાને ધ્યાનમાં આવ્યું કે અહો... આ તો ‘અદત્તાદાન’... ભલે અજાણ્યેપણ થઈ ગયેલું આ પાપ મનને સ્થિર
ક્યાંથી થવા દે ? હવે વિચાર કરો... જો આટલું નાનું સહજ જેટલું પાષ સ્થિરતા ન થવા દે... તો આપણે તો પાપોના ધૂંધવતા મહાસાગરની મધ્યમાં બેઠા છીએ... એ આપણને સમતામાં સ્થિર કેવી રીતે થવા દે? મનની ચંચળતાને કેવી રીતે રોકી શકીએ ?
પુણ્યાના ઉદાહરણ પરથી એટલું તો સમજમાં આવે છે કે જ્યાં સુધી પાપથી પાછા નહિ હઠીએ ત્યાં સુધી મનની સ્થિરતા થવી અસંભવ છે. મનની સ્થિરતા વગર સ્વનો અધ્યાય થઈ શકશે નહિ. માટે આધ્યાત્મિક જગતમાં ડગ ભરનાર વ્યક્તિએ પોતાની આજુબાજુ પાપોથી પાછા હઠવાની વાડ બાંધવી પડશે. પ્રતિજ્ઞા લેવી પડશે. તો ઉજાગર પર્ણો મન-વચન-કાયાની સ્થિરતા થશે, સ્થિરતા થશે તો કર્મની પ્રતો એક પછી એક ઉદિશામાં આવશે....
જો આ પ્રતરને સમતામાં સ્થિર રહી રાગ-ષ કર્યા વગર વેદર્શા
તો કર્મની નિર્જરા થશે... જેમ જેમ કર્મ નિર્ભરતા જશે... આત્મા વધુ ને વધુ શુદ્ધ થતો જશે... જેમ જેમ આત્મા શુદ્ધ થતો જશે વધુ ને વધુ પાપથી પાછા હઠતા જશો... આમ પાપીથી પાછા હઠવું ને સ્વનો સ્વાધ્યાય થવો બંને એક જ સિક્કાની બે બાજુ છે... એક વગર બીજું અસંભવ છે.
આ રીતે દરેક અઢારે અઢાર પાપ વિષે ચિંતન મનન કરી, આત્મનિરીક્ષણ કરી, સ્વાધ્યાય કાળ દરમ્યાન તો કડકપણે આ પાપોનું સેવન ન જ થવું જોઈએ, એવી પ્રતિજ્ઞા લેવી. ત્યારબાદ જનમુદ્રામાં અથવા સુખાસને બેસી કાયાને સ્થિર કરવી. બિલકુલ મૌન ધારણ કરવું, ઈશારાથી પણ વાર્તા નહિ જેને આર્ય મોન કહેવાય. આ રીતે કાયા અને વાણીની સ્થિરતા કરવી. શરૂઆતમાં થોડો સમય તો બેસતાની સાથે જ શરીર વિરોધ કરશે, અકડાશે, દુઃખાવો થશે. પણ ધીરે ધીરે રોજબરોજ થોડો થોડો સમય વધારતા જવું, એ રીતે પ્રેક્ટીસ થતાં પછી એટલી તો ક્ષમતા આવી જશે કે એટલીસ્ટ એક કલાક સુધી બિલકુલ આંગળીએ ન હલે એ રીતના મૌનપણે બેસી શકાશે. વચન અને કાયાની સ્થિરતા કર્યા પછી હવે એ જોઈએ કે મનને કેવી રીતે સ્થિર કરવું.
એ
આપણા પૂર્વાચાર્યોએ મનને સ્થિર કરવા માટે ઘણા અલગ અલગ અવલંબન લઈને પ્રયોગ કર્યા. કોઈ મૂર્તિનું અવલંબન લઈ મૂર્તિ સામે મનને ટકાવી રાખવાનો પ્રયત્ન કરતા પણ એમાં બન્યું એવું કે જેટલો સમય મૂર્તિ સામે હોય એટલો સમય મન તેના ૫૨ ટકતું પરંતુ જેવી મૂર્તિ સામેથી તે વ્યક્તિ ખસી ગઈ કે વ્યક્તિ સામેથી મૂર્તિ દૂર થઈ તો, મન પણ ક્યાંક ભાગી જતું. પૂર્વાચાર્યોએ મંત્રનું અવલંબન લઈને પણ મનને ટેકવવાનો પ્રયત્ન કર્યો. એમણે જોયું કે શરૂ શરૂમાં તો મંત્ર પર મન ટકી રહે છે. પણ પછી મંત્રનું પ્રબુદ્ધ જીવન જાન્યુઆરી - ૨૦૧૮
| SR No. | 526114 |
| Book Title | Prabuddha Jivan 2018 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sejal Shah |
| Publisher | Mumbai Jain Yuvak Sangh |
| Publication Year | 2018 |
| Total Pages | 52 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India |
| File Size | 1 MB |